Читать книгу: «Թորոս Լեւոնի», страница 12

– Ո՞ւր, – պատասխանեց եկեղեցականը:

– Ո՜Յ գիտէ, այնպիսի մարդ մ՚է, որ դոզ, դադար չգիտէր, մենք երբեմն իր հօրեղբօր վրայ կը զարմանայինք, բայց այս անցաւ զանի, լռիկ, անխօս կը մտածէ, երբ որոշէ` ա՛լ դանդաղիլ, դադրիլ չգիտէ, իր նպատակին կը վազէ, տեսնենք, իմանանք թէ ո՞ւր է:

Մտան պալատը եւ տեսան Բաբկէն, որ ձեռքերը ետին կապած կը շրջագայէր եւ երբ այս մեր երկու բարեկամները եւ բեռնակիրը ետեւնուն տեսաւ, որ կ'ուգային, աննշմարելի ծիծաղ մը երեսին եկաւ, յիշելով այն Կիպրոսի Ս. Մակարայ թաքստեան տարտամ վիճակի օրերն, երբ նոր գերութենէ ազատած, սիրտ ի դող, ելից իրաց կը սպասէին անփորձ երիտասարդ իշխան մը գլուխնին ունենալով, որ յոյս կ'ուտար իրաւ իրեն` Բաբկէնի, բայց ո՜յ կարծէր թէ այնչափ խոհեմութիւն, այնչափ քաշութիւն եւ նախատեսութեան հետ պիտի ընկերացնէր եւ բոլոր իր պապերուն ըրածը, քանի մը տարուան մէջ աւելիովը պիտի ընէր եւ գերազանցէր.

– Ո՛հ, աստուած օգնական, հայր սուրբ, բարի ես եկեր:

– Ողջոյն, Բաբկէն հայրիկ, աստուած պահապան, – պատասխանեց հայր սուրբը:

– Բայց իշխանը ո՞ւր է, – կը հարցնէր Կոստանդին:

– Իշխանը Փայաս գնաց:

– Փայաս գնա՞ց: Բայց քու իշխանիկդ յիրաւի զարմանալի մարդ է, Բաբկէն, յանկարծ կելնե…

– Իմ իշխանիկի ըրածը թագաւորները չեն կրնար ընել, ես կ'ըսէի երբեմն թէ իր հօրեղբօր պէս թէ լինի` շատ է մեզի, բայց հիմա, հէ՜, ոչ հօրեղբայրը, ոչ հայրը, ոչ պապը… Լուսաւորչայ պէս մարդ է պիտի ըսեմ, թէ աստուած չի բարկանայ. քանի՜ տարի է, օր մը թեթեւ գործ մը չի տեսանք… Դու, ես, այս հայր սուրբը իր կարգովը, կաթողիկոսն իր սուրբ մեռոնով, աստուած վկայ թող լինի, եղբայրասպան կը լինէր թէ որ Մլեհի խօսքերը օր մը միայն լսեր… բայց իմ իշխանիկս ամէն բան կը լսէր, գիտէր, ձայն չէր հանէր, սուտ խուլ կը լինէր: Օր մը, խոստովանանք թող մնայ, քանի մը ամիս կայ իշխանուհին ինձ ըսաւ. «Բաբկէն հայրիկ, կը զրուցեն թէ Մլեհ իշխանը իր եղբայրը չի սիրէր եւ անոր դէմ երբեմն կիրքով կը խօսի եւ սպառնալիք ալ կընէ, իրաւ՞ է, պէ՞տք է հաւտալ»: Հաւատա՛, Կոստանդին, մեր եղբայրութիւնը վկայ, պաղեցայ մնացի: Իշխանուհին տեսնելով իմ շփոթութիւնս մէկեն վրայ բերաւ… շա՜տ խելօք կին է. իրաւ որ մեր լեռներուն մէջ նմանը չի կայ: «Ես չեմ հաւատար ի՛նչ որ լսեմ, Բաբկէն հայրիկ, մարդիկ չարալեզու են, խօսքերը ծուռ կը մեկնեն, վերադիր կ'ընեն. դու, որ ամէնուն հօր պէս ես թէ որ օգտակար գտնես` խրատէ զինքը, որ խոհեմ լինի. իրաւ, եղբայր են, բայս կրնայ մէջերնին պաղութիւն մտնել»: Ես ամաչեցի այս խօսքերեն, գիտէք թէ ամօթը ինձի համար էր, Մլեհին բան զրուցել պարապ էր, բայց պարտք է, ըսի, զրուցեմ` խղճմտանքես ազատիմ. այս մտքին վրայ էի, մէկ մ՚ալ իշխանը ինձ օր մը յանկարծ, երբ մինակ էինք` «Բաբկէն հայրիկ, – ըսաւ, – քանի օր է դու միտքդ կը յոգնեցնես, գիտեմ, Մլեհին հետ խօսիւ կ'ուզես, կը պատրաստուես շատ անգամ, կը տեսնեմ, երբ Մլեհ իմ քովս գա` ներս կը մտնես, դուրս կ'ելնես, միշտ հոս կ'ուզես գտնուիլ. հոգ մ՚ընէր, անոր սիրտը գէշութիւն չի կայ, նա, որ զրուցէ, չի գործադրէր, փուճ տեղ մի յոգնիր, շատը գնաց, քիչը մնաց. Մլեհ խենթ, խելօք դուրս կ'ուտայ, նորա ամէն պակասութիւնը անգործութենէ է. չափը լեցուեցաւ, քանի մը օրէն Մլեհ գոհ եւ երջանիկ պիտի լինի. դարձեալ կ'ըսեմ հոգ մ՚ընէր. ոչ մէկու բան մ՚ըսէր»: Իրօք մէկ մ՚ալ լսեցինք թէ մեր վրայ հոռոմները պատերազմի կ'ուգան. Մլեհ փոխուեցաւ, եղբօրը պէս ոչ մարդ կար, ոչ իշխան: Հիմա գնա աս միջոցիս Մլեհ կը գտնես Կ'ոռիկոսի դռներուն առջեւ` ծովեզրը նստած, օղին կը նետէ եւ եղբօրը գովասանութիւն կը կարդայ, ինչպէս ասկից քանի մը ամիս առաջ Վահկայ հովանոցին մէջ նստած օղին կը նետեր` նզովք կը կարդար: Մլեհին ի՛նչ զարմանամ. Թորոսի կը զարմանամ, որ եղբօրը ամէն ասածը գիտէ, իմ մտքես անցածը գիտէ, Հոռոմի թագաւորին ընելիքը գիտե… աս մարգարէ է, ի՞նչ է, դու ըսէ, հայր սուրբ, դու որ շատ կարդացէր ես. բայց գիտցիր թէ մեր իշխանիկը քեզմէ շատ կը կարդայ:

– Եղբայր, հայր սուրբեն ի՞նչ կ'ուզես, – կանչից Կոստանդին, – թէ որ Մլեհ, որ Կ'ոռիկոսի իշխան եղաւ` օղին կը խմէ եւ եղբօրը գովասանք կը կարդայ, օղին բերել տուր մեզ ալ, տե՛ս թէ հայր սուրբը ի՛նչ օրհնութիւն պիտի կարդայ մեր իշխանին. այս բեռը կը տեսնե՞ս, բոլոր արծաթ ու ոսկի է, բոլոր եկեղեցական սպաս ու դրամ է, նորա խրատով մէկին տեղ տասն առաւ հոռոմ եպիսկոպոսեն. տեսնէիր խեղճ մարդը, մինչեւ մօրուքը քրտնեցաւ: Տէ՛, օղի՜ն, օղի՜ն, օղին բերել տո՛ւր, – ըսաւ Կոստանդին, եւ իւր ահագին հասակով տարածեցաւ գետին:

Եւ մեր երեք բարեկամները բոլորեցան սեղանի մը շուրջը, անցեալին, ներկային եւ ապագային վրայ խօսելով` մինչեւ քունը իրենց աչաց վրայ ծանրացաւ: Բայց երբ Կոստանդին եւ հայր սուրբը կը խորդային բոլոր գիշեր, Բաբկէն, որու յանձնուած էր Տարսոնի կառավարութիւնը, երեք-չորս պտոյտ ըրաւ նոյն միջոցին` պահապանաց հսկողութեան ուշ դնելով:

ԳԼՈՒԽ ԻԲ ԱՆՏԻՈՔԱՅ ԲՐԻՆՁԸ

Իսկ Թորոս այս միջոցիս կը սուրար, կ'երթար տասներկու հեծելոք միայն, ինչպէս իւր սովորութիւնն էր, հասնելու իր բանակին ձախ թեւին, որ արդէն մինչեւ Փայ եաս տիրած էր, եւ հասած ի դռունս ասորուոց, եւ հոն իրենց կը սպասէր: Ոչ թէ ինք անցնելու միտք ունէր այն դռունքը, ո՛չ, վասնզի միտքը չէր դրած Անտիոքայ սահմանները կոխել, այլ միայն այնպէս կարծեցնել տալ Ռընալտայ. վասնզի իւր քաղաքագիտութիւնը շատ հեռի էր այն յանձն ապաստանութենեն, որ բոլոր դրացիները իրեն դէմ կրնար հանել. իւր միտը ցոյց մ՚ընել եւ մօտեն ճանաչել էր մարդ մը, որու հանդզնութեան եւ շահասիրութեան համբաւը իրեն ծանօթ էր, եւ որ Յունական կայսրութենեն կուզեր խոտորցնել:

Դեռ քիչ մը հանգիստ չառած` պատգամաւոր ղրկեց այս Անտիոքայ բրնձին, տեսութեան փափագ իրեն յայտնելով, ապահով էր, որ յաղթող իշխանի մը այսպէս առաջարկը սիրվ պիտի ընդունուէր, ինչպէս եղաւ. երկու օրէն վերջը սուրհանդակը կը դառնար, եւ երկու իշխանք, ամենայն զգուշութեան պայմաններն պահելով, հարիւրական ձիաւոր զինուոր հետերնին առած, կիրճերուն վերեւը բլուր մը կը հասնէին, ուր վրան մը պատրաստուած էր:

Հոն երկուքն ալ ձիերնեն իջան` մտան պատրաստ եալ վրանը մեյմէկ թարգման առած, թէպէտ երկուքն ալ բաւական յունարէն գիտէին իրարու միտք հասկնալու համար:

Սովորական քանի մը խօսքերէ վերջը, ուր Ռընալտ Թորոսի շնորհաւորութիւններ կ'ընէր իր յաղթութեանց վրայ, եւ թէ ինչպէս ախորժելի էր իրեն նման դրացի ունենալ, քան զհունաց կայսրութիւնը, որուն ոչ միայն մեծութիւնքը, այլ խաբեբայ դրութիւնը սկզբունքը նաեւ բարեկամութեան ապահովութիւն չէին տար. Թորոս կարճեց խօսքը, ըսելով թէ` «Երկուքս ալ կը տեսնեմ թէ գործի մարդ ենք եւ մեր նպատակին կը դիմենք, այսինքն` մեծնալ եւ ընդարձակիլ. ուրեմն բարեկամութեան եւ լաւ դրացիութեան վրայ ձայն չի բարձրացնենք, ոչ ես եւ ոչ դու այդ տեսակ խօսքերու չենք հավտար (եւ Ռընալտ սկսաւ ծիծաղիլ), ուրեմն մեր օգտին խորհուրդ հարցնենք, նայինք թէ ի՞նչ պէտք, է ընել շահաւոր լինելու համար: Զիրա՞ր ջարդել, ինչ վաստակ կայ մեզի, դու թէ որ իմ լեռներս կոխես, աւարես, քանի մը բերդ յափշտակես` ի՞նչ զարմանալի կարողութիւն պիտի քաղես. ես քու հողերուդ վրայ գամ, թէ որ յաջողիմ, ի՞նչ աւար կը տանիմ: Անոր համար փնտրենք տեղ մը, ուր քիչ աշխատութեամբ մեծ օգուտ կրնայ քաղուիլ»:

Հոս Թորոս դադրեցաւ խօսելէ, Ռընալտի աչքերը սկսան փայլիլ բոլոր իւր մթերեալ շահասիրութենեն գրգպալ եւ անհամբեր`

– Այդ տեղը, այդ տեղը անուանէ՛, կը զրուցէր:

– Այդ տեղը, – ըսաւ Թորոս անհոգ ձեւով մը, – այդ տեղը… դու ամէն միջոց ունիս այդ տեղն ելնելու` եւ ես չունիմ… բոլոր օգուտը քեզի պիտի լինի:

– Ընկերաբար ամէն բան կ'ընենք, կը կարգադրենք:

– Լաւ՛, թէ որ այդպէս յանձն առնելս, ահա՜ տեղը, – ըսաւ Թորոս մատնանիշ էովուն անհունութիւնն ցուցնելով:

– Ո՜ւր, ծովուն վրայ, ի՜նչ…

– Կիպրոս. ահագին, հարուստ, անպատսպար, անդուռն կղզի մը, բաց ամենայն յարձակմանց: Թէ որ ես նաւ ունենայի, ժամանակ ունենայի…

– Ես նաւ կը գտնեմ, հոգ մ՚ընէր:

– Ես շատ-շա՛՛տ` խումբ մը զօրք նիզակակից կրնամ տալ քեզ, թէ որ կը հաճիս:

– Ամենայն հաճութեամբ, մանաւանդ որ աւարը գտնողն իրաւունք ունի մասնակցելու:

– Երբ որ պատրաստ լինին նաւերը` իմ գունդս ալ պատրաստ է իր զօրավարին հետ:

Երբ Թորոս տեսաւ իր մարդուն յափշտակութիւնը այս դիւրին եւ հարուստ աւարին վրայ եւ իմացաւ թէ հարուածը տեղը գտաւ, վասնզի մարդը չէր կրնար հանդարայ տեղը նստել, ալ ոտք ելաւ եւ պատշաճ հրաժարական ողջոյնն տալու ժամանակ, մէկ կողմն առնելով զինքը.

– Բայց, – ըսաւ, – պէտք չէ մոռնալ, որ զինուորը նաւ մրացնելու ժամանակ նաեւ պիտի չգիտհնայ թէ ո՛ւր կ'երթայ. եւ դու հիւր մ՚ունիս, թերեւս բարեկամ մը, որ քու տունդ է եւ ամէն ըրածներդ կրնայ իմանալ. պէտք է արթուն կենաս իրմէ, որովհետեւ շատ խորամանկ եւ վտանգաւոր մարդ է:

– Կ'իմանա՛մ, Անդրոնիկոսի համար կ'ըսես, թէ որ կ'ուզես` կապած քեզի ղրկեմ վաղը, իբր նշան դաշնակցութեան:

– Ոչ, անոր պէտք չունիմ, բաւական է թէ հեռացնես զինքը. վտանգաւոր հիւր մ՚է, ոչ միայն դրացեաց, այլեւ ասպնջականին համար:

– Հոգ մ՚ընէր, դիւրին գործ մ՚է այդ ինձի համար, ութ օր չեղած իմ նաւերս պատրաստ են արշաւանքի համար:

Եւ ահա մեր իշխանքն բաժանուեցան: Թորոս կ'երթար Տարսոն իր երկիրը բարեկարգելու, իսկ Ռընալտ` իր զօրքերը պատրաստելու, որ շատ դժուարին չէր այնպիսի մարդկանց համար, որ ուրիշ զբաղմունք մը չունէին պատերազմէ զատ. եւ իրօք այս գործիս մէջ ամենայն զգուշութեամբ վարուեցաւ եւ գաղտնապահութեամբ: Մլեհ իր հազար հոգուոյ գնդովը մտաւ նաւ հալեքսանդրիոյ մեր Ս. Մակարի հայր սուրբին հետ, եւ հեռացան փռանգք իրենց նիզակակից խմբովը:

Ի՛նչ որ պատմութիւնը զրուցած է, աւելորդ է հոս յիշել, վասնզի ամէն ազգի հեղինակք, հոռոմք, փռանգք եւ հայք` միաբան են պատմելու թէ Կիպրոս ոչ երբեք այնպիսի բարբարոսական հարուած մը ընդունած էր եւ ոչ իսկ ի սարակինոսաց:

Այս մոլեգին գունդը, որ հազիւ թէ տկար դիմադրութիւն մը գտաւ խեղճ բնակչաց կողմէ, հուր, սուր ի ճեռին կը վաղեր կռուոյն ամէն կողմը, ոչ տարիք, ոչ սեռ, ոչ կրօնք, ոչ պատիւ չէր խնայէր. ամէն տուն, ամէն պալատ, ամէն եկեղեցի աւար եւ կողոպուտ ընելեն վերջր, մեծ ու պզտիկ, աշխարհական ու եկեղեցական կը համրէր, կը դիզէր ծովեզրը, եւ այն ահագին բազմութիւնն, որովհետեւ կարելի չէր տանիլ մէկտեղ, պատուաւոր եկեղեցականք եւ իշխանազունք միայն կառնուր կը տանէր հանտիոք, որպէսզի ահագին փրկանաց գինը ամբողջ վճարուի: Հոն Մլեհ իմացաւ թէ աւազակութեան եւ անզգամութեան արհեստին մէջ իրմէ յառաջադէմն ալ կար, Ռընալտ Անտիոքացին. հոն տեսաւ թէ այն փռանգ զօրաց մէջ, եկեղեցական, տաճարական ասպէտք (զօրս Փռերք Դամբլունայ կ'անուանեն հայ պատմագիրք) շատ յարմար ընկերք էին իրեն թէ քաջութեան եւ թէ անզգամութեան մասին. եւ այն ատեն հակամիտեցաւ թէ օր մը անոնց կարգակից պիտի կարէնար լինիր

Ի՛նչ մեծ տարբերութիւն կար Մլեհ ի եւ Ռրնալտի գործողութեանց եւ Թորոսի զբաղմանց մէջ այն քանի մը ամիս ժամանակին մէջ: Թորոս կը նորոգէր, կը շինէր, իր տիրած երկրներուն մէջ ամէն ազգի, ամէն կարգի անձանց ապահովութիւն, կենաց եւ ստացուածոց կը հայթայթէր, աւարառուն եւ կաշառակուրծը խստիւ կը պատժէր, կողմնապահներով եւ բերդերով իր երկիրը կը ջանար ամրացնել ամէն յարձակման դէմ: Մենք զրուցեցինք վերը թէ առջի օրէն ինչ փոյթ եւ ջանք ցուցուց զինուորութեան յառաջադիմութեան համար, եւ անոր շարունակութիւնն էր, որ երբ Ռուբինեանց տէրութիւնը շատ տկարացեր էր նաեւ, ամէն հայ` զինուոր լինելուն համար դեռ երկրին կերպարանք մը կ'ուտար: «Հայերն ամէնքը զինուոր էին, գրեթէ նոյնչափ վայրենի, որչափ իրենց լեռներն, ուր կը բնակէին, – կըսէ պատմիչ մը, – եւ գրեթէ միշտ զէնքը ձեռվնին, եւ բոլոր պատմիչք զիրենք կը ցուցնեն արագ` դաշնակցութիւնք լուծելու ինչպէս կազմելու` միշտ իրենց շահուն համարն: Իսկ ճանապարհորդ մը, որ մեր Թորոսի եղբօրորդուոյն ժամանակ Հայոց թագաւորութեան երկրներէն կ'անցնէր, այսպէս կըսէ Կիլիկիոյ բնակչաց համար. «Երկիրը բնակեալ է ի Փռանգաց, ի Յունաց, եասորուոց, ի Թրքաց, ի Հայոց եւ հայլոց, բայց սակայն Հայերն են, որ կը տիրէն: Այս Հայերը շատ կրօնասէր մարդիկ են եւ գերագոյն քրիստոնեայք»:

Այս զբաղմունքներուն հետ էր Թորոս. դուլ եւ դադար չունէր, երկիրը կը պտրտեր անձամբ քննելու ամէն բան: Այսպէս անգամ մ՚ալ, երբ (հապան կ'երթար տասներկու ձիաւորով եւ ջոկատ մը հետեւակոք, աւարառու թրքաց խումբ մը զիրենք շրջապատեցին յանկարծ. իսկ նա անվեհեր` հաջ ու ձախ կոտորելով երեք հազար` հոգի` մնացածը կը հալածէր եւ ի չիք կը դարձնէր:

Իսկ Յունական կայսրութիւնը, երբ իմացաւ իր զօրավարին խայտառակ պարտութիւնը, եւ Կիլիկիոյ ամբողջ կորուստը, եւ Անտիոքայ իշխանին հայոց մասնակցութեամբ Կիպրոսի չարաչար անցքը, որովհետեւ կայսրը զբաղած էր պատերազմի Եւբոպիոյ մասին մէջ` դեսպան կ'ուղարկէր, գանձ կը խոստանար Իկոնիոյ սուլթան Մա զսուտին, որ հայոց վրայ դիմէ եւ իւր վրէժը առնու: Մաղսուտ ալ բարեպատեհ առիթ համարելով այս հրաւէրը, մեծ բանակաւ մը յարձակեցաւ ի Կիլիկիա, կարծէր անպատրաստ գտնել զթորոս, եւ զարմացաւ, երբ քուն կարծած թշնամին դիմաց պատրաստ գտաւ ամուր դիրք մը բռնած եւ անխռով:

Մեծ բանակի մը առջեւ պզտի բանակ մը զարմացուց սուլթանը, ուստի դեսպան ղրկեց իմացնելու թէ ինք թշնամութեան ոգի չունէր ընդդէմ հայոց իշխանին, այլ կուզեր, որ հայք հնազանդին եւ ի յունաց առած քաղաքնին ետ դարձնեն: Իսկ Թորոս քաղաքավար եւ անուշ լեզուաւ շահեց դեսպաններուն սիրտը, տարտամ պատասխաններ տուաւ. «Մեծազօր թագաւորաց հնազանդիլ մեզ նախատինք չէ, – կ'ըսէր, – բայց յունաց քաղաք դարձնել անհնար է»: Սուլթանը, մեծ օգուտ չի տեսնելով այս արշաւանքեն, ետ դարձաւ, Թորոսի աւելի իրաւունք տալով, քան կայսեր:

Բայց տարի մը չեղած դարձեալ յունաց գրգռութեամբ աւելի մեծ պատրաստութեան ձեռք զարկաւ մտնելու ի Կիլիկիա: Բայց ինք բանակը չի շարժած, երբ Կիլիկիոյ դռները ձեռք կ'առնէր, Թորոս իր լրտեսներէն իմացած, բոլոր իր բնակիչքը ապահոված, լեռանց, ամրութեանց, բերդերու եւ բերգաքաղաքներու մէջ, եւ անոնց հսկողութիւնը Ատեփանէի յանձնած, բանակին մէկ մասը անոր հաւատալով, ինքը բանակին մեծ մասամբ իջաւ լեռանց դժուար անցքերեն եւ ափափայներէն, Իկոնիոյ երկիրը սկսաւ աւարել, քանդել եւ կործանել: Սուլթանը իւր երկրին պաշտպանութեան դիմեց, եւ Թորոս իւր աւարաւն ու գերեաւ քաշուեցաւ իւր լեռները: Մաղսուտ այս վնասակար պատերազմին վերջ տալ կը մտածէր խաղաղութեամբ, երբ յունաց կայսեր դեսպանները հասան յորդորներով եւ մեծագոյն ընծայիւք. կայսեր այս վերջին փաստը անհերքելի էր, ուստի Մաղսուտ իր բանակը աւելի ստուարացուցեալ մտաւ ի Կիլիկիա ամենայն զօրութեամբ, բայց պարսպապատ քաղաքներ կը գտնէր եւ աւերակ գիւղեր, դաշտեր ապական եալ էին բոլորովիմբ, ոչ հունձք կար եւ ոչ արմտիք, եւ ոչ իսկ խոտ. ամառուան արեւր կը տոչորէր, մարդ եւ կենդանի կարեւորը չէին գտնէր, ուր մնաց աւարն ու կողոպուտ: Իսկ Իկոնիոյ եւ Սեբաստիոյ կ'ողմերեն շարունակ սուրհանդակ սուրհանդակի վրայ կ'ուգար իմացնելու վնասն ու կոտորածը, որ կը հասցնէր Թորոս իր երկրին. գիւղեր, (աւաններ աւերակ կը դառնային, երկիրը զուրկ ի զինուորաց կը հեծէր այս նոր տեսակ պատերազմին առջեւ: Իսկ սուլթանը առանց այս լուրերուն միտ դնելու, կը յառաջանար աւերակ երկրին մէջ, կը հասնէր, կը ողողէր, կ'անցնէր բոլոր դաշտը, կը պաշարէր զմամեստիայ եւ զանարզաբայ:

Մամեստիայ` յանձնած էր Թորոս երիտասարդի մը, որուն անունը Թոռնիկ էր, եւ որ լսելով իշխանին գալուստն ու համբաւը` թողած էր իր Սա սուն գաւառը, եկեր էր նորա զինուորութեան մտնելու. Թորոս շուտ մը տեսաւ եւ որոշեց նորա քաջութիւնն ու սրամըտութիւնը, հարցուց ո՛վ լինիլը եւ իմացաւ թէ համբաւաւոր սասունցի Թոռնկայ Թոռնիկ էր: Ուստի այս կարեւոր քաղքին պաշտպանութիւնը երթալեն առաջ իրեն յանձնեց: «Նայէ՛, քաջ տղայ, – ըսաւ, – ես ոչ միայն քեզի, այլ նաեւ պապուդ համբաւոյն կը յանձնեմ այս քաղաքս. բայց քաջ լինիլ բաւական չէ, քաջութեան հետ խոհեմութիւն ալ ունենալու է. մեռնիլ յիմարաբար, անօգուտ տեղ քաջութիւն չէ, ես քեզի քաղաք մը կը յանձնեմ, լաւ միտքդ դիր թէ քու դիակդ չէ որ կը փափագիմ տեսնել, այլ իմ քաղաքս ողջառո՜ղջ ինձի յանձնելդ կ'ուզեմ»: Թոռնիկ, որ քիչ կը խոսէր, «Աստուծով, իշխան, քաղաքդ քեզ կը դարձնեմ», – պատասխանեց:

Թորոս Անարզաբան կը նկան մը յանձնեց, եւ կինը կը ճանչենք. Մարգրիտ` պարզ, խոհեմ եւ միշտ գեղեցիկ, երբ իմացաւ թէ Թորոս կ'ուգայ, իջաւ միջնաբերդեն ի քաղաք զինքը դիմաւորելու, իսկ Թորոս, որ քիչ ժամանակ ունէր, ոտքի վրայ հարսին հարցմունքներ կ'ընէր. թէ բաւական բերդապահ ունէ՞ր, թէ բաւական երկար ժամանակի պաշար ունէ՞ր եւ թէ քաղաքացուոց վրայ վստա՞հ էր. երբ ամէն ու համար ճիշտ ու գոհացուցիչ պատասխան առաւ, երբ իմացաւ ինչպէս կ'երեւակայէր թէ այդ իմաստուն կինը կ'արծածեն ալ աւելի պատրաստ էր եւ մանաւանդ թէ թեւը մտած կը տանէր կը ցուցնէր ցորենի շտեմարանները, զէնքերու մթերանոցները, զինուորներու եւ քաղաքացուոց խումբերը իրեն ակնարկութեան միայն կը սպասէին: Թորոս հրաժարական համբոյրը տալով իրեն` «Գիտե՞ս, իշխանուհի, – ըսաւ, – որ Ստեփանէ ինչպէ՞ս զբաղած է, բոլոր Սեւ լեռան բնակիչք ու ամրութիւնք իրեն յանձնեալ են, գիտե՞ս դարձեալ, որ ես բանակին հետ կ'երթամ, բայց թշնամին կ'ուգայ, եւ պէտք է գա, վասնզի իւր ճամփաները ազատ ձգուած են, դու պէտք որ չինի տարի մը պիտի պաշտպան ես քաղաքդ, ես քու վրադ ապահով եմ, աստուած հետդ լինի, նա քեզի օգնէ»: – «Աստուած որ զքեզ կը պահէ, զմեզ լ քեզի կը պահէ», – եղաւ Մարգրիտի պատասխանը:

Այս երկու քաղաքներն միանգամայն պաշարեց սուլթանն, ոչ իւր բաբաններն, ոչ սանդուխներն եւ ոչ նետաձգութիւնները չազդեցին այս քաղաքաց վրայ: Երբ իրեն իմացուցին թէ Անարզաբայ բերդակաչը կին մ՚էր, «Թէ որ ասոնց կանայք, – կ'ըսէր, – այսպէս կը պատերազմին, չըսէ՞ք, որ մարդիկն, որ մեր երկիրը արշաւած են ոչ աւերակ, այլ անապատ ուրեմն դարձուցին»: Եւ կը ցաւեր մարդը, որ յունաց կայսեր թելադրութեամբ այս անխոհեմ պատերազմին ձեռք զարկեր էր, բայց ի՞նչ ընէր, գոնէ պատուով պէտք էր ելնէր այդ բաւղին մէջեն: Արդէն ձիերու հիւանդութիւն ինկած էր բանակին մէջ, որոնք շարունակ կը սատկէին, զինուորը, որ բաւական պաշար չունէր, չէր կրնար բանակին մարմինեն զատուիլ եւ հեռանալ, վասնզի աներեւոյթ թշնամիներ ամէն ժայռի, ամէն ծառի ետեւեն զինք կը վիրաւորէին ու կը սպաննէին: Ուստի Մաղսուտ յուսահատած այս երկու քաղաքները առնելեն, գնաց պաշարեց զթիլն Համտնոյ, որ աւելի անառիկ էր, քան ղնախայիշեալքն, եւ իր մէկ փեսան` Եաղուպ Մելիք անուանեալ` երեք հազար զինուորաց գունդով մը ղրկեց Անտիոքայ սահմանները արշաւել եւ աւերէի այս ժանտ մարդը յանդգնութեամբ, երբ Անարզաբայեն անդին լեռանց մէջ մխեցաւ անկասկած` յանկարծ զինքը շրջապատեալ գտաւ Ստեփանէի եւ տաճարական ասպետաց խումբերեն. ինք եւ բոլոր իր գունդը ի ծուղակի բռնուած` մինչեւ վերջինը ջարդուեցան, հազիւ թէ մէկ քանի գուժաբեր ազատեցան: Նոյն միջոցին անսովոր փոթորիկներ, փայլակնէր, կայծակ, կարկուտ եւ անձրեւի հեղեղներ օրերով բանակը կը նեղէին Թիլն Համտնոյ առջեւ. եւ երբ այս կոտորածին լուրն ալ ելաւ, ա՛լ սոսկումը պատեց բանակը, զինուորին գանգատը ապստամբութիւն կը սպառնար. սուլթանը թողուց գնաց, եւ այն մեծ բանակը ոչ թէ կանոնաւոր, այլ խառնաշփոթ փախստեամբ ցանուցիր եղաւ, թողլով իր կահն ու կարասին եւ բոլոր իր ունեցածը:

Իսկ Թորոս, որ մինչեւ Սեբաստիոյ մօտերը քշած էր իր բանակը, դիմադիր մէկը չի գտնելով համարձակ ոտնակոխ ըրած էր բոլոր երկիրը, կը դառնար մեծ աւարաւ եւ կը տեսնէր թէ իր բոլոր պատրաստած յատակագիծը լիովին եւ իր կ'արծածեն աւելի ի գլուխ ելաւ. փառք կ'ուտար աստուծոյ, վասնզի թշնամուոյն աւարը ոչ միայն բաւական եղաւ իւր ժողովրդեան վնասը հանելու, այլ նաեւ առատապէս վարձատրելու համար իր զինուորը: Իսկ որ դիտելու արժանի է պատմութեան մէջ, այն է թէ իրարու վրայ երկու մեծ թշնամեաց բանակներ կը հալէին, կ'անյետանային առջեւեն, առանց մեծ արիւնահեղութեան իր զօրաց եւ առանց անդարմանելի կորստեան ժողովրդոց:

ԳԼՈՒԽ ԻԳ ՄԱՀ ԵՒ ՍՈՒԳ

Ինչպէս տեսանք, բոլոր այս պատերազմներուն միջոցին Մլեհի համար խօսք չի կար, մարդ մը, որ պատերազմ կը փնտրեր, կռիւ կ'երազէր, ի՜նչ էր եղեր: Թէպէտ եղբօրմեն հրաւէր գնացեր էր իրեն ամրացնել Կոռիկոս եւ բաւական բերդապահ թողլով մնացած զօրօք գալ մեծ բանակը. բայց նա յայտնի քէն ըրած կամ վատ քաղաքականութեան մը հետեւելով տեղեն շարժած չունէր:

Մլեհ Կիպրոսի արշաւանքեն դառնալեն վերջը լատինաց հետ` զարմանալի բարեկամութեամբ մը կապուեցաւ. բայց որ Թորոսի ծանր էր լսել այդ անգութ արշաւանաց գովութիւնն էր, զօր պարծանոք կը յիշէր Մլեհ, եւ որու համար խստիւ պարտաւորեցաւ յանդիմանել գնա Թորոս, իմացնելով թէ թէպէտ ինք թերեւս առաջինը եղած էր այդ արշաւանքը երկնելու ի վրէժ յունաց, բայց շատ զղջացեր էր եղածները լսելով եւ տեսնելով թէ երբեք չէր կրցեր երեւակայել թէ երկու քրիստոնեայ իշխանք այդ աստիճանի անգթութիւն գործէին խժաբար, անօգուտ ոճիրներով իրենց եւ Ռուբինեան անունը աղտեղելով:

Այս յանդիմանական խօսակցութենեն վերջր Մլեհ դադրեցուց եղբօրը հետ տեսութիւնքը, եւ առջինեն աւելի սկսաւ գանգատների եւ սպառնալիք, եւ երբ գինին կը զեղանէր եւ գլուխը կ'ելնէր, այն` ատեն համարձակ կը զրուցէր թէ՛ «Հայրենի իշխանութիւնը պէտք էր երեքի բաժնել, եւ թէ Լեւոնի երկու զաւկները չէին ստեղծուած գերի լինելու համար մեծին, եւ թէ հին եւ զառամեալ աշխարհի սովորութիւնքը ներկա ժառանգին օրէնք չէին կրնար լինիլ, որ մեծը բռնաբար իբրեւ յետին ստրուկ յանդիմանէր իր եղբարքը, որ ամենեւին իրմէ պակաս չէին ի քաջութենէ»: Այս կերպ դուրս տալեն վերջ, ալ կը սկսէր Կիպրոսի արշաւանաց անգթութեանց վրայ խօսիլ. «Թէ յոյնք արժանի էին ամէն պատուհասից, որովք պատժուեցան` ի փռանգաց եւ ի հայոց, եւ թէ նոքա, որ խաղաղութեան ատեն հայու վանք մը մտէր ամէն չարագործութիւն եւ մինչեւ սպանութիւն ըրեր էին խեղճ միանձանց վրայ, արժանի էր, որ իրենց եկեղեցականք ալ ականջք եւ քիթք տուժէին փոխարէն»:

Այս յորդաբանութիւնք թէպէտ Թորոսի ականջը կը հասնէին, ինք բաւական կը համարէր արթուն միշտ հսկել, եւ խյյսքերու համար միշտ սուտ խոզ կը լինէր, վասնզի գիտէր զանազանել ճոռոմաբանութիւնն ի գործաղրութենէ: Այս վիճակին մէջ էին երկուց եղբարց յարաբերութիւնքը, երբ յունական գրգռութեամբ եւ ոսկուով: Մաղսուտ սուլթանի հետ պատերազմը տեղի ունեցաւ եւ երկու տարի ամբողջ մտատանջեց ու զբաղեցուց զթորոս: Բայց այս պատերազմին յաջող ելքը եւ Թորոսի փառքը, որ հայն ու օտարը զարմացուցին` Մլեհի մեծ յուսահատութիւն պատճառեց, եւ ամէնքը զարմանքով տեսան, որ օրին մէկը յանկարծ ամէն բան թողլով, իշխանութիւն, կին եւ երկիր ձգեց, ելաւ գնաց տաճարական կրօնաւոր ասպետ եղաւ:

Բայց Թորոսին պատերաղմներէ հանգիստ չի կար, պէտք եղաւ Հալէպու Նուրետտին սուլթանին դէմ յարձակիլ, երբ իմացաւ թէ նա իրեն դէմ կը պատրաստուի, ուստի փութաց անոր դէմ հարձկելու, վասնզի իմացեր էր թէ յոյնք ալ իրեն դէմ կը պատրաստուեն: Ուստի առանց ժամանակ կորսնցնելու մտաւ բոցի պէս Հալէպու սահմանները, քանդեց, կործանեց ամրութիւններ, եւ մեծ յաղթութեամբ դարձաւ իր երկիրը, եւ իմանալով թէ յունաց նաւատորմը բանակ կը բերէր իրեն դէմ ի Կիպրոսէ, իջաւ ծովեզրը իր յաղթական զօրօք, հոն Միքայէլ Պրանոս յունաց զօրավարին հետ զարնուեցաւ, խորտակեց նորա բանակը, եւ հազիւ թէ մնացորդովը մտաւ նաւերը եւ փախաւ:

Յոյնք հանդարտ չի կ'եցան: Նոր բանակաւ մը նոր զօրավար մը` Անդրոնիկոս Եւփորպեն` Թորոսի վրայ հասաւ, եւ Տարսոնի մօտ հայոց զօրաց հետ զարնուեցաւ. Թորոսի նիզակակից էին այս պատերազմին մէջ փռանգաց գունդ մ՚ալ, երեք հազար յունականք պատերազմի դաշտը ծածկեցին մեռելներով եւ իրենց զօրավարն չի կրնալով հասնիլ իր զօրաց հետ նաւերով փախչելու` բռնուեցաւ Թորոսէ եւ նրուսաղեմէ Լատին թագաւորին միջնորդութեամբ ազատեցաւ եւ գնաց Կոստանդնուպոլիս իր պարտութեան լուրերն անձամբ տանելու:

Իսկ Ստեփանն այն միջոցին իր գովելի վարմունքին համար ի մեծ պատուոյ էր եղբօրը աչքին, եւ Մարգրիտի առնացի պաշտպանութիւնը` Անարզաբայ պաշարման ժամանակ իր անունը փառաւոր ըրեր էր նաեւ հաչս այլազգեաց: Գերագոյն տարիներ էին անոնք, որ Եւփիմէ եւ Մարգրիտ իբրեւ քոյր սիրալիր այցելութիւններ կ'ուգային իրարու, միշտ միաբան խնամելով թշուառութիւնը իւր ամէն տեսակին մէջ: Ո՛վ որ իրենց դիմէր ապահով էր պաշտպանութիւն գտնելու, եւ այս երկու տիկնայք իրենց գթած ձեռքով շատ ցաւեր սփոփեցին, շատ խստութիւններ մեղմացուցին: Իրենց տուներն շէն էին յաջողութեանց պայծառ շուքին տակ. Եւփիմէ իր գեղեցիկ Գոհարն ունէր, զարմանալի պատուաստ փափկութեան եւ արիութեան: Մարգրիտ երկու կորիւններ ունէր` Ռուբեն եւ Լեւոն, եւ պատերազմաց որոտմունքներու եւ գինուց շկահիւններու մէջ ծնած` անոնց մէջ պիտի մեծնային Ռուբինեանց աթոռը նստելու համար, վերջինը մանաւանդ աւելի բարձրացնելու համար զայն: Ինչպիսի՜ խնամքներով այդ իմաստուն մայրը մեծցուց այդ երկու տղաքը. այդ հրաշունչ բնաւորութիւնքը չափաւորելու համար, անոնց աշխոյժը սանձահարելու համար` ինչչափ իր մայրենի սիրտը խստացաւ, նա, որ վերջը ապագային մէջ Ռուբենի իբրեւ փրկանք իր անձը կ'ուտար եւ պատանդ երթալ յանձն կառնուր օտար իշխանաց արքունիքը:

Եւփիմէի, Գոհարին քով ուրիշ տղայ մը կար Հեթում անուն, ինչպէս գիտենք պատանդ Թորոսի արքունեաց մէջ, որ Լամբրոնի իշխանին իբրեւ տան զաւակ, հոն մկրտուեցաւ, հոն սնաւ, հոն դաստիարակեցաւ, եւ քանի որ Եւփիմէի մայրենի ձեռքը զինքը ինամեց, տղան որբութիւն չիմացաւ, վասնզի այս կը նկան բնաւորութեան մէջ կար գրաւել հինքն մեծի եւ պզտիկի սիրտ, իր յանդիմանութիւնն նաեւ իր խստութեան մէջ այնպիսի քաղցրութեան երակ մ՚ունէր, որ դիմացինին սիրտը կը շարժէր եւ ոչ երբեք կը վիրաւորէր: Զարմանալի բնութիւն մ՚էր` փառք, մեծութիւն, զարդարանք, ուրախութիւն կը սիրէր Եւփիմէ, բայց ասոնք ամէնքը միայն իր անձին համար չէր սիրէր, այլ ուրիշներուն հաղորդելու համար այնչափ գոհութիւն կը զգար, որ եսութիւնը իրեն համար չէր: Երբ Թորոս իր իշխանութիւնը մէկ կողմեն մինչեւ Իսաւրեայ եւ Փռիւգեայ եւ մ չուսեն մինչեւ Եփրատ գրեթէ կը տարածէր, ամէն տեղ իբրեւ հսկող վերատեսուչ քան թէ իշխան կ'արշաւէր արագ եւ սրընթաց` շատ պարզ էր վարմունքը. ընդհակառակն Եւփիմէ, երբ Վահկայ բերդեն Տարսոն կ'իջնէր, կամ հանարզաբայ այցելութեան կ'երթար, կը սիրէր գեղեցկութիւնն զարդարել` ականակուռ եւ մարգարտայեռ իշխանական պսակն ի գլուխ ոսկեթել բեհեզներու եւ ծիրանիներու պերճանոք փայլիլ, եւ նոյնպէս զարդարուն տիկնանց եւ արծաթազէն զօրաց խումբերէ շրջապատեալ իր ուղեգնացութիւնքն ընել. եւ ո՛ր քաղաք որ իջնէր, ժողովուրդք կը խռնէին աեսնելու եւ ողջունելու իւր գեղեցիկ կերպարանքը, ուր զուարթութիւն կը փայլէր, եւ ուրախ կը լինէին, վասնզի իրենց ալ զուարթութիւն եւ հանդէսներ կը բերէր:

Ինը տարին կատարուեցաւ, բախտը ամէն կողմէ Թորոսի կը խնդար, ամէն բան յաջող էր իրեն. շրջակայ իշխանք մեծ եւ փոքր կը յարդէին եւ կ'ակնածէին այս իշխանութենեն, որ հազիւ թէ ճանչցուած` միշտ յաղթող եւ երջանիկ կ'ելնէր ամէն վտանգէ: Երջանկութիւնը իր տան մէջ դրած էր իր բոյնը. ո՛վ որ իր ծանր զբաղմանց վերջը տեսնէր զինքը հոն իր կնոջ, իր զաւկին, իր բարեկամաց եւ ի պարագայից շրջապատեալ, այդ լուրջ եւ առիւծասիրտ մարդը քաղցր եւ հանդարտ խօսելով եւ կատակելով, չափաւոր միշտ իր բոլոր կրքերուն մէջ, երանի կ'ուտար իրեն:

Բայց ամէնքը գիտեն, եւ հին առակ է թէ բախտը հողդողդ է, թէ երջանկութիւնը անցաւոր է. այսօրուան ծիծաղին վաղը արցունք կը յաջորդէ, այսօրուան ուրախութեան` վաղը տխրութիւն, այսօրուան փայլուն պերճանաց` վաղը սեւ սուգ:

Գարունն հասեր էր, բնութիւնը կը ծիծաղէր, ծաղիկները կը բանային, թռչունները կ'աւէտէին, Եւփիմէ, որ Տորոսի լեռները կը սիրէր, ջուրերուն ժայռերն ի վար կարկաչը եւ ճերմակ զով փրփուրը կ'ախորժէր, Վահկայ երթալու միտք կը ցուցնէր եւ պատրաստութիւն կը տեսնէր: Ուղեւորութեան նախընթաց գիշերըն էր` երբ քիչ մը տկար լինելն յայտնեց եւ իր սենեակները քաշուեցաւ: Հազիւ թէ քիչ մը ժամանակ անցաւ, եւ երբ Թորոս քովը գնաց, ձայնը եւ երեսին գոյնը այնչափ փոխուած գտաւ, որ սաստիկ այլայլեցաւ եւ Դիոնիսին իմաց տալ հրամայեց: Իսկ ծեր բժիշկը, երբ եկաւ եւ հիւանդը տեսաւ, պաղեցաւ, արձան կարեցաւ: Այս տեսարանը աւելի շփոթեց զթորոս, մէկ կողմը առաւ քաշեց քովի սենեակը:

– Դիոնիս, – ըսաւ, – ինչո՞ւ շփոթեցար, մե՞ծ է վտանգը:

– Վտա՜նգ, – պատասխանեց ծերը դառնութեամբ ձեռքերը երկինք տարածելով, – երանի թէ վտանգ լիներ… մա՛հ… ծնկուըները ճկեցան, եւ հազիւ թէ ժամանակ ունեցաւ Թորոս զինքը բռնելու եւ նստեցնելու, քանի մը շունչ առաւ, մեծ հառաչանք մը հանեց եւ ոգին էր, որ տուաւ:

Այս տեսարանեն ահաբեկ, ներս վազեց Թորոս, Եւփիմէի ձեռքը բռնեց. պաղ էր սառի պէս:

– Շատ հիւանդ եմ, սիրելի իշխանս, վախնամ այս հիւանդութիւնը զիս պիտի սպաննէ, – ըսաւ խեղճ կինը, – ո՞ւր է Գոհարս… ես ձեռոքս կ'ուզէի Հեթումին հետ ամուսնացնել…

– Հիմա կ'ուգայ, – կ'ըսէր Թորոս եւ կը ջանար զինք քաջալերէի բայց նա հազիւ թէ մէկ-երկու խօսք կրցաւ զրուցել եւ թմրութեան մը մէջ ինկաւ, որուն սոսկալի քրտինք մը յաջորդեց. հրաման ըրայ իշխանը, որ բժիշկ մը գտնեն, բայց երբ եկաւ բժիշկը, դուրսը ծերու մը դիակ գտաւ եւ ներսը երիտասարդ կին մը, որ վերջի շունչը կ'ուտար:

Մենք չենք կրնար նկարագրել այդ մարդուն ցաւք, որուն երեսը դրսուանց տխրութիւն մը միայն կար, միսքքէ թէ այդ տխրութիւնը մինչեւ վերջին օրը նոյն կնիքն անխախտ պահեց նոյն չափով: Արեւը միշտ արեւ էր, բայց շամանդաղի թեթեւ քօղ մը պատած էր նօթայ երկինքը, չունէր պայծառութիւնը, որ ամէնուն կը ծիծաղի: Մխիթարութիւն մը կար ազգին բախտին հետ իրեն համար, տղայ մը` Գոհար մը, որ շատ անգամ, երբ հայրը տաժանելի ընթացքը կատարած իւր Վահկայ պատշգամբը կորովի մարմնոյն եւ բազմաշխատ գլխուն հանգիստ կ'ուտար, այն ատեն կ'ուգար ցատկելով ծնկուըներուն վրայ կը նստեր, իր գանգրահեր գլուխը կը դնէր կուրծքին, իր փափուկ ձեռքերով նորա մօրուքը կը փայփայէր, լուսալիր, քաղցր աչքերը նորա խորունկ աչքերուն կը հառէր, իր գողտրիկ ձայնը` սրտին եւ տարիքին պարզութենեն բխած անոր ականջին անուշ խօսքեր կը մրմնջէր, ահա այն ատեն վայրկեան մը` վայրկեան մը զուարթութեան պայծառութիւնը կ'ուգար, բայց ամպը հոն էր: Մտածութիւնը միայն` թէ ուրիշ սիրելի անձի մը հետ երբեմն կը բաժնէր այդ երջանկութիւնը` ուրիշի մը, որ չի կար, ուրիշի մը, որ իր սրտին կէսն էր, ուրիշի մը, որու ոչ միայն զինքն եւ իր յաջողութիւնքր, այլ նաեւ իր ազգը մասամբ պարտաւոր էր, տխուր ամպը այն զուարթութիւնը կը հալածէր, աչքերը ակամայ կը դառնային դէպի Դրազարկ, ուր Եւփիմէ իր եղբօրը քով կը ննջէր, եւ այն վայն կ'ուրծքեն մեծ շունչեր կ'ելնէին փոխանակ հառաչանաց, եւ Գոհար այն ալ կ'որոշէր եւ կը հարցնէր.

– Ինչո՞ւ, հայրիկ, այսպէս մեծ շունչեր կ'առնես:

Դժուար էր այդ հարցմունքին պատասխանել, այլ պէտք էր խոյս տալ, բայց ո՞ւր. ամէն օր, ամէն վայրկեան, երբ զբաղմունք զինք կը թողուին, այսպիսի տեսարաններ կը նորոգուէին, մինչեւ որ ժամանակը, որ յիշատակ չի մոռցնէր այն մտքերուն, որ յիշողութիւն ունին, այլ կը տկարացնէ, բթացուց այդ ցաւերը, մանաւանդ որ Եւփիմեայ մահը ուրիշ դժբախտութեանց նախաշաւիղն էր, ինչպէս պիտի տեսնենք: