Читать книгу: «Թորոս Լեւոնի», страница 11

ԳԼՈՒԽ Ի ԱՆԴՐՈՆԻԿՈՍ ԿԵՍԱՐ

Քանի մը տարիներ անցան, Տորոսի հայը Թորոսի լաւ խնամատարութեամբ եւ իմաստուն կառավարութեամբ երջանիկ վիճակի մէջ մտէր էր. քաղաք, գիւղ եւ խրճիթ ուրախութեան երգոց եւ նուագարանաց արձագանքներով լեռները կը զուարթացնէին: Ռուբինեանց տունը գրեթէ միեւնոյն ժամանակին մեծ հրճուանք մը կը տօներ. երկու ծնունդ ի միասին. Եւփիմէ աղջիկ մը, Մարգրիտ մանչ մը կը ծնէր, որ Ռուբեն անուանուեցաւ եւ ետքը իր նախնեաց աթոռը նաեւ ժառանգեց: Վահկայ եւ Անարզաբայ իրենց նորեկ հիւրերը կը տօնէին: Ամուտայ բերդը հազիւ թէ լուրը հասաւ` Բաբկէնի երեսը խնդաց, որ ինչպէս գիտենք ցանցառ պատահար մ՚էր, վասնզի իշխանիկը աղջիկ մ՚ունէր եւ ինք ալ սանուհի մը: Ուրիշ ծեր մ՚ալ, որ հազիւ թէ Վահկայ բերդին մէջ լոյս աչքով կը տեսնուէր, վասնզի օրնիբուն Տորոսի ժայռերոմն եւ բոյսերուն հետ զբաղած էր` հիմա օրրանի մը շուրջը զուարթադէմ կը պտըտէր փոքրիկ էակին վերաբերեալ նաժշտաց խորհուրդներ տալով: Մլեհ միայն կը մռմռար, կը գանգատէր աստուծմէ, բախտեն եւ կը նոջմեն, որ իրեն զաւակ մը չէին տար, եւ թէ բոլոր բնութիւն դաւադիր էր իր երջանկութեան:

Նոյն միջոցին յաջող լուրեր նաեւ ամէն կողմեն կը հասնէին Թորոսի. Մաղսուտ սուլթանն Եկոնիոյ եւ Միջագետաց, Նուրետտին ամիրայն Հալէպու, լատինաց բրինձն Անտիոքայ, տաճարական կրօնաւոր ասպէտք փռանգաց, եւ հայոց մեծ կաթողիկոսն իր հայրենի ժառանգութեան մտնելու ուրախակցութեան դեսպաններ կ'ուղարկէին եւ խաղաղութեան դաշինքներ կ'առաջարկէին: Հայ գաղթականներ խումբ-խումբ կ'ուգային կը դիմէին Տորոս, ոչ միայն ի Փոքր Ասիոյ եւ ի Միջագետաց, այդ մինչեւ հեգիպտոսէ հազարաւորք կը հասնէին: Զանոնք տեղաւորել, վիճակնին բարւոքել, զինուորական կրթութիւննին կատարելագործել` Թորոսի անխոնջ նախատեսութեան զբաղմունքն էին, վասնզի իր գործակալներն ի Կ. Պտւլիս, կ'իմացնէին, թէ կայսրը իր աստուածաբանական սիրելի խնդիրներէն եւ արեւմտեան պատերազմներին վայրիկ մը ոգի առնելով` ուշադրութիւնը ի Կիլիկիա կը դարձնէր. մանաւանդ որ ոչ միայն յոյնք, այլ նաեւ եղան լատին ամանք, որ նախանձոտ աչօք կը տեսնէին հայկական իշխանութեան վերածնութիւնը, գաղտնի գրգռութեամբ կը հրաւիրէին յունական իշխանութիւնը սանձահարել այս փոքրիկ տէրութիւնը, որու ապագան իրենց կասկածի նիւթ մը կը լինէր: Օրինակի համար կային` քանի մը ամրոցնէր, որոնք Լեւոնի գերութեան ժամանակ Պերպերուժեն կայսրը առած էր ի փռանգաց. հիմա, երբ Թորոս անոնց տիրացաւ, լատին իշխանք կը պահանջէին զանոնք յանուն տաճարականաց, վասնզի անոնք հաւատոց համար եկած են պատերազմելու, կ'ըսէին. թէպէտ իրենք ամէնքն ալ հաւատոց համար պատերազմելու եկած ալ լինելով, եւ ի հայոց երբեմն օգնութիւն գտած եւ երբեմն օգնութիւն նոցայ մատուցած, ժամանակին ամէն հարստահարութիւնքը քրիստոնէից, մանաւանդ հայոց վրայ ծանրաբեռնել չէին զգուշացած: ժամանակակից հեղինակ մը խստիւ կը նկարագրէ քսանհինգ-երեսուն տարի առաջ անցած դիպուածները: «Հոն, – կը ցուցնէ նա, – ֆռանգ իշխանները կը յարձակէին նա խանձելով հայ իշխանաց վրայ, որք փոքր զօրութեամբ պարսից ձեռքեն առած էին շատ տեղուանք իրենց քաջութեամբ եւ բնակարան կերտած էին, աւելի քան զթուրքն կը նեղէին զանոնք ու տարիով պաշարելով իրենց բոլոր գաւառները ձեռքերեն կառնուին, որոնցմէ ոմանք Ապլխարիպ Պիրի իշխանին պէս կը թողուին ամէն կալուածքնին եւ անճարեալ կ'երթային առ իշխանն հայոց Թորոս (հօրեղբայր մեր Թորոսին) հանարզաբայ. ինչպէս տղայ Վասիլն տէր Քեսնոյ, որ կ'երթար փախստական ի Կոստանդնոլպալիս ամենայն ազատոքն. ինչպէս Բագարատ, այր քաջ, տէր Արեւընդունի, որ հազիւ կը ճողոպրէր, ինչպէս Կոստանդին, տէր Կ'առկռայ, որ Սամուսատայ բերդին մէջ ի կապանս կը մեռնէր, նաեւ շատեր կային գեղեցիկ իշխանք, որ ի բանտի չարչարանաց եւ կապանաց մէջ կը մեռնէին, եւ շատեր ալ կային, որոնք աչքերը խաւարեցուցած էին, ձեռքերնին, քթերնին եւ այլ անդամներնին կտրած եւ ի կախաղան սպաննած էին. անմեղ տղայոց հետ նաեւ խստութեամբ եւ չարչարանոք կը վարուէին: Այսպիսի անհամար անզգամութեամբք գանձեր ժողուելու համար եբկիրը բոլոր աւերակ կը դարձնէին. միշտ զբաղած էին ոչ աշխատութեամբ, այլ նստած չարութիւն եւ նենգութիւն կը խորհէին, եւ ամէն չարեաց ճանապարհները կը սիրէին, բարեաց եւ երախտեաց մոռացողք լինելով: Նոցայ շատ անիրաւութիւնները կ'ուզէի գրել, բայց չի համարձակեցայ, վասնզի նոցայ իշխանութեան ներքեւ էինք»: Այսպէս կը խօսի Մատթէոս Ուռհայեցի:

Թորոս ասոնք ամէնքը կը ճանչեր. բայց իւր դրութիւնն էր յամառ եւ անդառնալի` խստութիւն չի բանեցնել, ժամանակին դիանալ, տեղի տալ, յարմարիլ եւ իրեն դէմ թշնամի չի յարուցանել. վասնզի կը տեսնէր թէ ուշ, կանուխ օրը հեռի չէր, որ Կոստանդնուպոլսոյ վրայ ժողւուած սպառնալից ամպերն փոթորկալից իրեն պիտի դիմէին: Եւ իր տեսութիւնն ստուգուեցաւ, իմացայ թէ այն Անդրոնիկոս կեսարն, որ հայոց ընդհանուր եւ Ռուբինեանց դէմ մասնաւոր ատելութեամբ լեցուն սիրտ մ՚ունէր` զօրավար կարգեալ ի Մանուէլէ կը դիմէր բանակաւ ի Կիլիկիա: Գիտէր նաեւ թէ մեծ բանակի մը օգնականք միշտ անպակաս կը գտնուէին այնպիսի ժամանակի մէջ, ուր բարեկամութիւնը հզօրաց եւ յաղթողաց համար էր: Ուստի բոլոր իր պատրաստութիւնքը տեսաւ, իր բերդերը, ամրոցներն ու լեռները զօրացուց, իր ընտանիքը ապահովեց, եւ զօրքերուն ընտիր-ընտիր խումբերը միայն հետն առած եւ իր երկու եղբարքը` գնաց Մամեստիայ սպասել թշնամուոյն, եւ հոնկից յագուրդ տալու համար Մլեհ եղբօր անհամբերութեան, որ միշտ անգործութենեն կը գանգտեր, կ'ուղարկէր զանի զօրավար հէելոց` յունաց սահմանները հասպատակութիւն: Տեսնելու էր այն ատեն զմլեհ, որ քանի մը տարի գրեթէ անգործ մնացած` ի՜նչ գործունէութիւն ձեռք կառնուր, ի՜նչ կողոպուտ եւ աւար կը հանէր երկրեն, միայն մէկ յանձնարարութիւն եղբօրը յիշելով` խնայել մարդկային կեանքին, անօգուտ անգթութեամբ պատերազմի դառն գործը աւելի չի դառնացնելով: Այսպէս կը հասնէր Մլեհ մինչեւ Տարսոնի պարֆսպներուն տակ ազատութիւն գտած բազէի պէս, ուր իր առջեւեն` մերկ փախստականներ իր խստութեան համբաւը բերած էին եւ իր սպառնալիքը` «Թէ շնորհակալ լինին հոռոմք իր եղբօր հրամանաց, ապա թէ ոչ ոչ ոք ի գերութենէ ազատ պիտի մնար իր ձեռքեն»: Եւ թէպէտ Տարսոնի մէջ վեց-յոթ հազար հոգի յառաջապահ խումբ մը կը տար պատրաստ Անդրոնիկոսի բանակին սպասող, բայց մէկը չէր համարձակէր դէմ ելնել այս երկու հազար եւ քիչ մը աւելի հեծելոց գնդին. ոչ գրգռութիւն, ոչ նախատինք, ոչ շրջակայ գիւղորէից աւերմունք եւ ծուխ չի տուին յանդգնութիւն այս մոլեկան զօրավարին դէմ դնելու: Ուստի Մլեհ տարսոնացուոցմէ յուսահատելով` յարձակեցաւ ի Լամբրոն, վասնզի գիտէր թէ նորա իշխանը յունաց Համամիտ եւ նիզակակից էր. ինչ որ համրութեանց դուրս գտաւ` ապականեց, անբաւ պաշար` արջառ, ոչխար, գրաստ բերաւ ի Մամեստիայ` աւելիով կատարելով Թորոսի հրամանը, որուն փափագը զանդրոնիկոս սովով նաեւ նեղել էր:

Անդրոնիկոսի բնական կատաղութիւնը չափ չունեցաւ, երբ իմացաւ Մլեհի ըրածները, հազարապատիկ վրէժ հանել ի հայոց կը խոստանար` կերդնոյր եւ առանց դադրելու կը քշէր բանակը յառաջ. երկայն կ'երեւար իրեն ճամփան Տարսոնէ մինչեւ Մամեստիայ, ուր լսէր էր թէ Թորոս կը բանակէր: Արդէն իր տասներկու հազար զօրաց վրայ նոյնչափ մ՚ալ աւելցեր էին նիզակակիցք, որոնց մէջ քանի մը հատ երեւելի հայկազն իշխանք ալ կային, ոմանք հաւատարիմք յունական կայսրութեան, ոմանք ի Թորոսէ եւ ոմանք իրենց բռնութեանց համար ժողովրդեան ապստամբութեամբ զրկուած իրենց կալուածներէն:

Իսկ հայոց իշխանը իւր զօրօք նստած ի Մամեստիայ, կը սպասէր թշնամուոյն. իր հանդարտ եւ զուարթ երեսը մեծ վստահութեան մ՚էր իր զօրաց, եւ իբրեւ աւետիս ընդունեցաւ թշնամուոյն հասնելուն լուրը:

Բայց զօրապետաց եւ գնդապետաց զարմանքը բոլորովին այլայլութեան դարձաւ, եւ Մլեհինը կատաղութեան, երբ առ ժամայն զամենք խորհուրդի հրաւիրելով, հրամայեց Բաբկէնի առնուլ իրեն լաւ թարգման մը եւ երթալ յունաց բանակը առ Անդրոնիկոս կեսար` խաղաղութիւն խնդրելու համար, ըսելով. «Մենք ալ կայսեր ծառայքն ենք, միայն կը խնդրենք, որ նա հաճի մեզի հետ բարեսրտութեամբ վարուիլ. ինչպէս մենք մեր հայրենի ժառանգական երկրին սահմաններէն դուրս չելանք եւ թէպէտ դիւրին էր Տարսոնի նաեւ տիրանալ, բայց չուզեցինք, որպէսզի կայսեր իրաւացի բարկութիւնը չի շարժենք. ուստի ինչ արդար խաղաղութեան պայմաններ որ ունի` առաջարկէ, եւ անօգուտ արիւն եւ աւերմունք չի բերենք այս երկրին վրայ»:

Իսկ Բաբկէն այս խօսքերը լսելուն թէպէտ սառեցաւ վայրկեան մը, բայց որովհետեւ լաւ կը ճանչեր զթորոս եւ գիտէր անոր քաջութեան չափը ու միանգամայն խոհեմութիւնը, դանդաղ քայլ մը առաւ երթալու` թէպէտ ակամայն իր երեսին վրայ նկարուած էր եւ կը մտածէր թէ արդեօք սխա՞լ հասկցաւ, երբ տեսաւ թէ իշխանը խօսք մը չաւելցնէր ելաւ հրամայուածը կատարելու:

Բայց ապուշ սառնութիւնը, որ ընդհանուր էր` անհետացաւ, եւ ընդհակառակն, բորբոք մը սկսէր էր յաջորդել ամէնուն սրտին մէջ. արդէն Մլեհի երեսները կարմրեցան, եւ աչքերը արիւն լցուեցան, եւ Թորոս անոր սրտին տրոփը քովեն գրեթէ կը լսէր. միայն ինքն կայր անխռով եւ սկսաւ խօսիլ:

«Ո՜վ իմ քաջ նիզակակիցքս, կը զարմանաք իմ այս դեսպանութեանս վրայ, եւ կարելի է, որ ձեր մէջեն ոմանք, եւ թերեւս ամէնքդ ալ բարկութեամբ եւ դառնութեամբ կը լցվփք լսելով այս իմ խոնարհական լեզուս, եւ ես թէ որ իմ սրտիս ձայնը լսէի ոչ երբեք այդ խօսքերը թշնամուոյ մը` եւ այսպիսի անզգամ թշնամուոյ մը պիտի ընէի.բայց ո՛վ որ ժողովրդոց առաջնորդ եւ իշխան է, պէտք է մարդկանց, աստուծոյ եւ իր խղճմտանքին առջեւ լաւ քննէ ամէն բան եւ արդարութիւն գործէ: Մենք մարդկային արեան ամէն մէկ կաթիլին համար պատասխան պիտի տանք աստուծոյ. անոր համար մեր փառասիրութիւնն ու մեր ամբարտաւանութիւնը պէտք չէ որ մեզի առաջնորդ առնունք, այլ մեր ազգին օգուտը: Ես ձեզի յայտնի կը խոստովանիմ, թէ հայ ազզին օգուտը կը պահանջն, որ յունաց հետ եղբայրաբար երթանք, անոնց նիզակակից լինինք ընդդէմ այն թշնամեաց, որ զմեզ կը շրջապատեն եւ օրաւուր կը զօրանան: Յունաց կայսրութիւնը թէ որ ճանչեր իր օգուտը` փոխանակ զմեզ նեղելու, զմեզ կը զօրացնէր եւ պատնէշ մը զմեզ կը կանգնէր այն ամէն այլակրօնից դէմ, որ մեծ ծովու պէս կը դիզուին` կը բարձրանան եւ զինքն ալ պիտի ողողեն: Ես իբր քրիստոնէ եւ իբր հեռատես իշխան պարտաւոր էի այս դեսպանութիւնն ընելու, եւ խաղաղութեան սկիզբ մ՚ընելով զօրաւոր դաշնակցութիւն մը հաստատելու ջանալ ի մէջ երեք քրիստոնեայ ազգաց, որ միաբան կրնային թումբ մը կազմել ընդդէմ այլակրօնութեան, մինչդեռ հիմա, ընդհակառակն, բաժան եալ ատելութեամբ պիտի կործանին եւ անհետ պիտի լինին: Պէտք էր քրիստոնէից` նոյնիսկ մահմեդականաց օրինակին հետեւին, որ իրենց մէջ ծագած պատերազմներու մէջ իրենց կրօնապէտք ամէն ջանք կ'ընեն խաղաղութիւն հաստատելու եւ արիւնը դադրեցնելու: Երբ համօթ եւ ի նախատինս քրիստոնէութեան մերայինք չնչին եւ մտաց անհաս խնդիրներու համար արեանց գետերու պատճառ կը վինին… Բայց դուք ինչո՞ւ գայթակղեցաք, ինչո՞ւ զայրացաք, դուք թշնամին չէ՞ք ճանչեր, դուք Անդրոնիկոս չէ՞ք տեսեր. ես տեսեր եմ. ես պատերազմէր եմ իրեն դէմ, եւ մեր մէջ ամենեն աղէկ զինքը ճանչցող մէկը թէ որ կայ եւ սուր-սուրի եկած է իր հետ, նա է, որ հիմա իբրեւ դեսպան խաղաղութեան` գնաց իրեն հետ խօսելու: Անդրոնիկոս ոչ միայն խաղաղութիւն պիտի չընդունի, այղ մեր խոնարհական դեսպանութիւնը մեր տկարութեան նշան պիտի համարի, եւ մենք անպարտ կը մնանք աստուծոյ առջեւ այն արիւնեն, որ պիտի թափի: Բայց թէ որ անհաւատալին հաւատալի լինի եւ յոյնք շնորհեն մեզի խաղաղութիւնն, որ մենք կը խնդրենք, արդար եւ իրաւացի ասպարէզ մը կայ մեր առջեւ արեւելք ու հարաւ ընդարձակելու եւ զօրանաղու համար եւ մեր խեղճ, անտէրունչ ազգը ժողուելու եւ գերութենէ ազատելու համար: Ահա պատճառները, որ զիս այս պատգամաւորութեան յորդորեցին. ո՛վ որ կամի բացատրութիւն մ՚ուզել, պատրաստ եմ տալու»:

Քանի որ խօսեցաւ Թորոս, կիրքերը խաղաղեցան եւ նոյն ինքն Մլեհ հանդարտեցաւ, մանաւանդ երբ Թորոս Անդրոնիկոսի խաղաղութեան ընդունելութիւնը անկարելեաց կարգը դրաւ` զուարթութիւն մը եկաւ երեյսին վրայ եւ ըսաւ.

– Բացատրութեան պէտք չունինք, երբ կը տեսնենք թէ այս դեսպանութիւնը նախատինք մը չի կրնար բերել մեր պատուոյն եւ մեր քաջութեան:

Ժողովքը ցրուեցաւ դարձեալ գումարուելու համար Բաբկէնի վերադարձին. երբ քաղքին դռները բացուեցան, եւ ծեր զինուորը մտաւ եւ եկաւ կայնեցաւ ատ եանին մէջ, լուռ` ամէնքը պշուցեալ իրեն կը նայէին եւ կը սպասէին:

– Իշխանդ մեծ, – ըսաւ Բաբկէն, – հոռոմք մեզի հետ խաղաղութիւն ընել չեն ուզէր:

– Ի՞նչ կ'ըսեն, այն պատմէ մեզի, Բաբկէն իշխան, – զրուցեց Թորոս:

– Որովհետեւ կ'ուզէք, որ ձեզի պատմեմ եւ այն Անդրոնիկոսին ըսածները կրկնեմ, լաւ լսեցէ՛ք: Նախ մեզ տարին վրան մը գոցեցին, իբր թէ անպիտան գերիներ լինէինք, ի՜նչ նախատական խօսքեր, որ ամէն ատեն սովորութիւննին է զրուցել հայուն անձին ու հաւատքին` ականջնուս կը մռմռային վրանին շուրջը. ետքը զմեզ առին Անդրոնիկոսի առջեւ հանեցին, որ մեծ վրանի մը մէջ բարձր ուռած նստած, մեր խոնարհ պատգամը մտիկ ըրաւ. եւ անարգանոք ու քամահրանոք այս խօսքերը զրուցեց. «Գնա՛, զրուցէ ապստամբին` ապստամբին տղուն թէ` շղթայները, որով քու հայրդ կապեցինք, մէկտեղ ունիմք, որ զքեզ ալ կապենք, տանէնք»: Եւ ձեռամբ ըրաւ, որ զմեզ դուրս հանեն: Մենք ալ բոլոր յունական բանակին հայհոյանքներն ու քրքիջները ետեւնես` հեծանք մեր ձիերն ու դարձանք: Ահա մեր դեսպանութեան բոլոր պատմութիւնը: Եւ այս խօսքերն ըսելով զայրագին նստաւ Բաբկէն:

– Լսեցիք, իշխանք, – ըսաւ Թորոս, – տեսնենք հիմա աստուած զո՜վ պիտի խնգացնէ: Ես նորա արդարութեան միշտ հաւատացեր եմ, ինք վկայ է, որ ես ջանացի խնայել մարդկային արեան, կայսրը եւ Անդրոնիկոս չուզեցին. ընենք ուրեմն մեր պարտքը, ցուցնենք թէ մեր հարց որդիքն եմք, եւ թէ դիւրին չէ ամէն անգամ, շղթայ անցնել Ռուբենի թոռներուն վիզը եւ հայուն համբերութեան հետ խաղալ:

Այս խօսքերը ըսաւ եւ ելաւ, ու ամէնքը ցրուեցան իրենց տեղը. ինք միայն պարսպին բարձր մէկ կողմը Դիոնիսին դիտակը ձեռքը կը դիտէր, կը նայէր այդ բանակին, ուր խառնակութիւն եւ վստահութիւն կը թագաւորէին. կը տեսնէր երաժիշտներ եւ գուսաններ, կը տեսնէր զինուորաց հետ խառնակեաց կանանց խումբեր, եւ ինքնիրեն կրսեր. «Այդպիսի անկարգ բանակ մը հիմա զօրաւոր յարձակմամբ մը անկարելի չէ ցրուել, բայց աւեւի ապահով միջոցներ ինչո՞ւ չի գործածենք, խնայենք մեր արեան, սպասենք յարմար առթին, հեռու չէ անշուշտ»:

Երբ իջաւ պարսպեն, անմիջապէս կանչել տուաւ Սարգիսը, որուն յաջողակութեան եւ արթնութեան վրայ մեծ համարմունք ունէր.

– Այս գիշեր պէտք է Անարզաբայ երթալ:

– Լաւ՛, իշխան:

– Ստեփանէի իմացնել, թէ պահեստի գտնուած բոլոր զօրքերը դումարելու եւ թշնամուոյն ճամփան կտրելու խորհուրդը պէտք չէ ուշացնել, այլ մինչեւ երեք օր պէտք է կատարել. վասնզի այս կը նամարդեայ յանձնապաստան բանակին համար չէ այն զգուշութիւնները, ինչ որ առաջ իրեն հետ որոշէր էինք: Ուրեմն քեզ տեսնեմ, բարի յաջողումն:

Եւ ահա Սարգիս ելաւ իշխանին քովեն, փոքրիկ դուռը, որ պարսպեն գետը կը հանէր, հոն իջաւ, ջուրերը շարժեցան եւ քիչ վերջը մութին մէջ կորովխ ընթացքով կը հեռանար` կ'երթար Անարզաբայ ճամփան:

ԳԼՈՒԽ ԻԱ «ՍԱՀՄԱՆՔ ՔԱՋԱՑ ԶԷՆՆ ԻՒՐԷԱՆՑ»

Անդրոնիկոս ա՛լ ապահով էր յաղթութեան համար. միթէ ապստամբը չէ՞ր, որ խոնարհաբար հպատակութիւն խոստանալով խաղաղութիւն կեր խնդրէր, ուրեմն մինչեւ որ շղթայները գործածելու ժամանակը հասնէր` փախստեան ճամփաները պէտք էր գոցել, խրամներ պեղել եւ պատնէշներ կանգնել քաղքին դռներուն առջեւ բաւական համարեցաւ, եւ տուաւ ինքզինքը զուարճութեան. երկու գիշեր իրարու վրայ գիներբուք, երգք եւ երաժշտութիւնք բանակին զբաղմունքն էին: Իրաւ յունական բանակին մէջ կային անձինք, որ ինչպէս Թորոսի խոնարհ պատգամաւորութեան վրայ կասկածանոք գլուխ շարժած էին, հիմա ալ այս անհոգ անառակութեան վրայ գլուխնին կը շարժէին դարձեալ. բայց ո՜վ կրնար կեսարու մը` կայսեր հօրեղբօրորդուոյ մը` ընդհանուր արեւելից սպարապետի մը համարձակիլ զրուցել թէ` «Մի՛ հաւատար այդ խոնարհութեան, վասնզի առիւծը երբեմն աւելի լաւ ծուղակը ձգելու համար իր որսը` կրնայ դերը փոխել եւ աղուէսի մորթը վրան առնուլ», ո՛վ կրնար իրեն զրուցել թէ` «Այդ հանդէսները աւելի յարմար էին յաղթութենեն վերջը, քան թէ առաջ». ուստի իմաստունք կը լռէին, յիմարք եւ մեծապանծք կը խոսէին:

Իսկ Թորոս, երբ գիշերն հասաւ, յունական բանակին հակառակ կողման պարիսպը հրամայեց քանդել եւ հազիւ թէ գործը սկսաւ դիւրանալ, սոսկալի փոթորիկ մը ահա փրթաւ, որոտում, կայծակ, անձրեւ, կարկուտ իրար կը խառնուէին, ուժգին հովը ժայռեր կը կործանէր, վրաններ փետուրի պէս կը յափշտակէր, յունական բանակը շփոթած անձրեւեն եւ տիղմեն շաղախեալ` շուարեալ մնացեր էր բոլոր զիշեր, թէպէտ Անդրոնիկոս իւր զուարճութիւնքն ու գինարբուքը ամենեւին չի դադրեցուց գիշերն ի բուն: Արշալոյսը երեւցաւ, եւ հայոց գնդերը աշխոյժ եւ կորովի` պարսպին պատռուածեն կիսաշրջան մ՚ընելով, գրոհիւ կը յարձակէին թշնամուոյն վրայ, որ անպատրաստերբ թշնամին դիմացը ի բանտ կը կարծէր քովը կը գտնէր զայն. սուրն ի կող մխելով: Ալ պատերազմ չէր, այլ փախուստ մէկ կողմեն, կոտորած միւսեն. հոն Մլեհ իւր մոլեգին հեծելագնդին հետ դաշտին տաոածութեան մէջ անխնայ կոտորածը դեռ քիչ գտնելով` «Զարկէ՛ք, տղաք, մի՛ խնայէք» կը գոռար, եւ իր օրինակն ալ սոսկալի էր. իսկ Թորոս տեսնելով իր պատրաստածն աւելիովն ի գլուխ ելած, կը յորդորէր իւր զինուորն ի գթութիւն եւ հազիւ թէ յոյն եւ հայ իշխաններէն կրցաւ մաս մը մահվնէ ազատել: Իսկ թշնամուոյն այն մասը, որ փախստեան յառաջընթացն եղած էր եւ ազատութիւնն ապահով կը կարծէր, Ատանայի ճամփան բռնելով Ստեփանէի եւ Սարգսի խումբին հանդիպեցան, որք առանց փոթորկին ուշ դնելու չորս հազարի չափ մարդ իրենց կը սպասէին: Փախստականաց մէջն էր Լամբրոնի իշխանը իր գնդով, որ յուսահատ ջանք մ՚ըրաւ պատռելու հայոց խումբը եւ անցնելու իր ճամփան, բայց վրայ հասաւ սաստկութեամբ Ստեփանէ եւ այնպիսի նիզակի հարուած մը տուաւ, որ թաւալգլոր ձիեն կործանելով Օշին, վայրկենին զինաթափ եւ կալանաւոր եղաւ: Այդ ահագին բանակեն հազիւ թէ կէս մասը ազատեցան, եւ բուն ազատեալք անոնք էին, որ իրենց նաւերը կրցան մտնել, մնացեալք ամէնքը կամ ջարդուեցան կամ գերի ընկան: Իսկ բուն չարեաց սկզբնապատճառը եւ սա խեղճ ու խայտառակ պատերազմին հեղինակ եւ զօրագլուխ կեսարն Անդրոնիկոս յանկարծ ի քունէ եւ ի գինուոյ սթափ եալ հազիւ թէ ժամանակ գտած էր ինքզինքը իր ձիուն վրայ նետելու եւ Անտիոքայ ճամփան բռնելու, բարեբախտաբար իրեն համար, որով անվտանգ ազատեցաւ. թէպէտ Բաբկէն ամէն բան թողած` զանիկայ կը փնտրեր կոտորածին մէջ, խոստանալով ինքնիրեն կիսկատար հարուած մը չի տալ անօրէնին:

Իսկ Թորոս, որ այս անգամ եւ ոչ սուրը պատեանեն հանած էր, այլ արթուն` ամենայն պատրաստած, վասնզի վտանգ չի կար եւ ոչ ծանր պատերազմ, այլ ջարդ, կոտորած եւ աւար, այդ սպանդանոցին վրայ կեցած կը նայէր, կը խորհրդածէր մարդկային անմտութեան վրայ, որ խաղալիք քանի մը անպիտան, յիմար եւ թեթեւ գլուխներու, այդչափ ճապաղեաց տեղի կ'ուտար:

Այս խորհրդածութեամբք ձգեց պատերազմին` մանաւանդ թէ կոտորածին դաշտը, մտաւ թշնամուոյն բանակը իւր անձնապահապետաց` խմբովը. գիշերուան փոթորիկը եւ աւելի սաստիկ առաւօտեան հայ արշաւանաց փոթորիկը` ամէն բան խառնափնթոր եւ ողորմելի վիճակի մէջ կը ցուցնէր այդ բանակը, կիսակործան եւ կանգուն վրաններ, վահաններ, նիզակներ, սուրեր գետին փռուած, թամբեալ ձիեր ոտնկապ կը խխնջէին հեծեալներու սպանելով, որք չի կային. այս աեսարանին վրայ ակնարկ մը ձգելով Թորոս, ակնարկ, ուր գոհութիւն եւ արհամարհանք հաւասար էին, մտաւ Անդրոնիկոսի վրանը, որ գրեթէ պալատ մ՚էր իւր ընդարձակութեամբ եւ բաժանմունքներով, իսկ հանդերձանաց հարստութեան, զեխութեան եւ պերճանաց չափ չի կար. գորգեր, բեհեզեայ անկողիններ, ծիրանի վերմակներ, ոսկի եւ արծաթեայ զէնքեր, կանանց զարդարանք, երաժշտութեանը նուագարանք խառնիխուռն դրուած էին, այնպէս որ արդի մեծ թատրոնի մը մթերանոցի կը նմանէր, քան թէ սպարապետի մը վրան: Թորոս աս ճոխութիւնքը տեսնելով մեծ ուրախութիւն մ՚ունեցաւ ոչ թէ անոր համար, որ իր գանձը պիտի երթային անոնք` ոչ, այլ անոր համար, որ հայ զինուորը զինուորական կանոնաց ու զօրապետին հրամանաց հնազանդիլ սովրէր էր. յետադարձի փողը չի հնչած մէկը չէր համարձակէր աւարառութեան ձեռք զարնել, այլ թշնամին հալածելու միայն զբաղած էր: Ուստի ինքն ալ ցուրտ նայուածք մը ձգելեն վերջ այս թուլամորթութեան կահուց վրայ, հետաքննին աչօք բան մը կը փնտրեր, որ վերջապէս գտաւ, այսինքն բանակին դիւանական գրութիւնքը, որ վայրկենին մատանիովը կնքեց եւ իւր ատենադպրին յանձնեց: Անկից վերջը հրաման տուաւ շուտ մը մեռելները թաղելու գործողութեան, որպէսզի օդը չապականի: Նոյն միջոցին էր, որ Ստեփանէի բանակն ալ գերիներով ծանրաբեռն եալ կը հասնէր, կը միանար իր բանակին. իսկ Մլեհի մոլեկան հեծելագունդը անհետ եղած էր բոլորովին, եւ իրօք մեծ բարեբախտութիւն մ՚էր հայ իշխանաց համար, որ Ստեփանէի ձեռք ինկած էին, վասնզի Մլեհեն գթութիւն յուսալ անօգուտ էր, նա գիշերուան մութուն առանց կալանաւորի մը դարձաւ գոհ եւ արիւնաթաթախ:

Նոյն գիշերը զինուորը մաս մը յունաց բանակատեղը, մաս մը Մամեստիայ անցուցին, թշնամուոյն գինուով եւ կերակրով զուարճացեալ եւ յղփացեալ, բայց միշտ գիշերապահ զգուշութեան օրէնքը խստիւ պահպանելով, վասնզի Թորոս կը տեսնուէր յանկարծ ամէն բան անձամբ քննելով: Բայց իրեն զբաղմունք նոյն գիշերը եղաւ բոլոր Անդրոնիկոսի քով գտնուած թուղթերը հետախոյզ ընել: Հոն կը տեսնէր չորս տարուան միջոցի մէջ քանի անգամ դրացիք, որ բարեկամութիւն ձեւացնելով շնորհաւորութեան դեսպաններ ղրկած, էին` իրեն դէմ որոգայթ լարած` յունաց հետ գաղտնի դաշինք կը դնէին եւ կը հրաւիրէին պատերազմի: Հոն կը տեսնուէր մանաւանդ Անտիոքայ իշխանին Ռընալտի եւ տաճարականաց շահասիրութիւնը, որ երբեք վնաս չէին տեսած, այլ օգուտ, նաեւ Հաշիշենց պետին մէկ գիրը է որ յորդոր եալ ի յունաց սպաննել զթորոս, լի նախատանոք կը պատասխանէր այսպիսի առաջարկութեան մը յիշեցնելով թէ այդ հայը երբեք անիրաւութիւն մը ըրած չէր ընդդէմ մահմեդականաց: Հոն կը տեսնէր թէ իր եղբայրը` Մլեհ, նշանակուած էր իբրեւ կարելի գործիք մը իր կենաց եւ աթռռոյն դէմ. հոն կը գտնէր շատ մը գրգռութեան թղթերու օրինակներ ուղղեալ կայսերական կառավարութեն են առ մահմեդական իշխանս Մաղսուտ սուլթան եւ Նուրետտին ամիրան իր նորածին իշխանութիւնը կհրծանելու համար: Թէպէտ Թորոսի հանճարը ասոնք ամէնքը կը գուշակէր, բայց ուրիշ էր վկաներ եւ ստուգութիւններ ի ձեռին ունենալ. ուստի արշալուսոյ մօտ էր, երբ պզտի քուն մը քաշեց եւ կանգնեցաւ առոյգ եւ զուարթ, որովհետեւ իւր կորովի կազմուածքը շատ դիւրութեամբ կը տանէր ամէն տաժանմանց եւ փոքրիկ հանգստութեամը դիւրաւ կը սթափէր:

Նախ ատեան կազմեց իւր զօրաւորաց, հոն գերիներուն համար նոցայ կարծիքը քննեց, Մլեհ մէկեն առաջարկեց զամենքն յուղարկել Հալէպ եւ վաճառել, վասնզի, կ'ըսէր` այդ անպիտան ժողովուրդը քրիստոնեայ պէտք չէ համարիլ: Ամէնքը Թորոսին կը նայէին եւ մարդ կարծիք չէր տար: Այն ատեն Թորոս մարդասիրութեան եւ քրիստոնէութեան օրէնքները առաջ գրաւ, բացատրեց թէ չափաւորութեան օրէնքներն ինչչա՛փ օգտակար էին, եւ եթէ բախտը ինչչա՛փ անհաստատ էր. այսօրուան յաղթողը կրնար վաղր յաղթուիլ, եւ թէ Հալէպ այդ քրիստոնէից ծախուելովք քանի մը ուրացութեան մեղք պիտի ծանրանար իրենց վրայ, ուստի կողոպտել եւ ճամփանին թողուլ որոշուեցաւ: Իսկ Մլեհ իւր անյօդ ձեւով կ'ըսէր թէ իր խղճմտանքը թեթեւ էր, վասնզի ինք դերի մը նաեւ բերած` չէր բանակը, եւ թէ որ Ստեփանէ` հաւելոյր ծիծաղելով` իրեն պէս շարժած լինէր թշնամուոյն հետ` այս խնդիրը հիմա տեղի չէր կրնար ունենար Ուստի հրաման եղաւ, որ հասարակ զինուորը կապտեալ եւ կողոպտեալ ազատ երթան ուսկից որ եկած էին: Խնդիրը կը մնար գլխաւորաց համար, որ բերել տուաւ Թորոս, հոն հայ եւ յոյն իշխանաց կապանքը արձկել հրամայեց. նստել տուաւ եւ զուարթ կերպարանոք սկսաւ իրենց հետ այսպէս խօսիլ.

«Ասկից քանի մը օր առաջ գիտէք թէ մենք ձեզի խաղաղութիւն առաջարկեցինք խոնարհաբար, եւ դուք Կսրհամարհանոք մերժեցիք, կ'երեւայ թէ սխալ իմացեր էիք մեր դիտաւորութիւնը, եւ կարծեցիք թէ վախն էր, որ զմեզ խաղաղութեան կը յորդորէր, կը տեսնէք հիմա փորձով թէ մենք խաղաղութեան սիրով միայն շարժեմ ցանք, վասնզի քանի տարի է, որ ձեզի կը սպասէինք եւ կը պատրաստուէինք, իսկ դուք պատերազմը խաղալիք համարելով, այսպէս խայտառակաբար յաղթուեցաք այսչափ մեծ բանակաւ: Միայն կը ցաւինք, որ հոս ձեր սպարապետը` փոխարքան մէկտեղ չէ եւ յաջողէր է փախչել, հոգ չէ, թերեւս օր մը նորէն կ'ուգայ եւ կը տեսնուինք: Իսկ դուք, որ մեծ իշխաններ էք եւ բերդերու, պալատներու եւ հարստութեան տեարք, եւ մենք, որ աղքատ եւ միամիտ լեռնականներ ենք, դուք քաղաքակրթութեան վերջին նրբութեան էք հասած, իսկ մենք ասիական բարբարոսներ ենք ձեր աչքին, դուք քրիստոնէական ուղղափառութիւնը ունիք, իսկ մենք հերետիկոսութեան ենք ժառանգք, կ'ուզենք զձեզ ալ ձեր զօրաց պէս արձկել, որ երթաք ձեր տուները, միայն օրէնք է, որ փրկանք մը մեզի վճարէք, եւ որովհետեւ ձեր արժէքը մեզ դժուար է գտնել եւ գնահատել, ձեզ իւրաքանչիւրոցդ կը թողումք զրուցել, թէ ի՞նչ կարժէք` վճարել եւ երթալ ձեր ճամփան խաղաղութեամբ»:

Հոռոմ իշխանքը, որ այսպիսի առաջարկութիւն երբեք չէին սպասէր, զարմանքով իրարու երես սկսան նայիլ շփոթած: Լսուած չէր մինչեւ այն օրը թէ երբեք կալանաւոր ոք իր փրկանաց գինն որոշէի պզտիկ արժէք մը տալ անձանց` իրենց մեծամտութեան կը դպչեր, գինը բարձր բռնել յունական ամբարտաւանութիւնը գոհ կ'ընէր, բայց պէտք էր վճարել, ուստի դարձեալ փախուստ տալով առաջարկեցին, որ ինք դին կտրէ: Իսկ Թորոս կերպը փոխելով` լի արհամարհանոք`

– Եթէ բան մը արժէիք, զձեզ չէի թոյ զուր, որ երթաք, – ըսաւ եւ դառնալով իւրայնոց. – տարէք այս իշխանները, որ իրենց արժանեաց վրայ մտածեն, մենք բաւական զբաղմունք ունինք հիմա եւ պէտք չէ ժամանակ կորսնցնել:

Եւ երբ իշխանները դեռ վրանին դռնեն դուրս չէին ելած բոլորովին, լսելի ձայնով աւելցուց.

– Այս օրվնէ տարին չի լցուած, պէտք է որ հոռոմ մը չի մնայ Կիլիկիոյ մէջ: Պատրաստենք եղբարք բանակը Տարսոնի վրայ:

Իրօք բանակը սկսաւ շարժիլ, մեծ էր ուրախութիւնը զօրականին, եւ քան զամենայն ոք մեծ էր ուրախութիւնը Մլեհին:

Իսկ մեր կալանաւորքը տեսնելով թէ խնդիրը կը ծանրանար, `վասնզի եթէ բանակը Տարսոնի վրայ երթար, Թորոս գտնել աւելի դժուարին պիտի լինէր եւ ո՜յ գիտէ յաջողութիւնն ալ աւելի հպարտացնելով վերջը պայմանի զիջուցանել գնա աւելի դժուար, մանաւանդ որ կային այնպիսիք, որոնց իշխանութեան երկիրները Կիլիկիոյ մէջ լինելով` թերեւս իրենց ունեցածեն ալ պիտի զրկուէին, ուստի խնդրեցին իրաւախոհ լինիլ եւ ծանր դիներ որոշելնին իմացուցին: Եւ շուտ մը իրենց ծառաներէն մարդիկ ղրկեցին Տարսոնդ Լամբրոն, Կոռիկոս, Փայտս, Անտիոք եւ մինչեւ Կիպրոս, որ փրկանքը շուտով հասցնեն եւ ժամ առաջ ազատին:

Նոյն միջոցին Ատանա քաղաքը Ատեփանէի մէկ փոքր ցոյցին վրայ անձնատուր կը լինէր եւ դռները կը բանար Թորոսի եղբօրը: Իսկ հայ յաղթութեան լուրը Կ'իլիկիայեն դուրս առջի տանողը նոյն ինքն Անդրոնիկոս եղած էր, երբ իւր քանի մը մնացորդներով խայտառակաբար հազիւ կրցեր էր ճողոպրիլ Անտիոք: Կալանաւորաց մէջ, ինչպէս գիտենք, գլխաւորն էր Օշին, տէրն Լամբրոնի, զօր ամենեւին ուրիշ հայ իշխանաց հետ չէր ուզած որոշել Թորոս ի յունաց, եւ անոնց կարգը գնելով զանոնք` միշտ այնպէս կը վարուէր, որ իբրեւ թէ հոռոմ եղած լինէին ազգաւ եւ կրօնիւք: Օշին հիմա վախեն ծանր Փրկանք մը յանձն առած էր, եւ կը սպասէր հասնելուն ի Լամբրոնէ, իւր անդրանիկին հետ, վասնզի քառասուն հազար ոսկուոյ տուգանքին կէսը միայն առժամայն վճարել կարող էր եւ միւս կիսուն համար պատանդ պիտի թողուր տղան: Այս պայմանաց համար ամենայն բանագնացութիւնք Բաբկէնի միջնորդութեամբ կը լինէին, որուն յանձնուած էր բոլոր կալանաւորաց պահպանութիւնր: Բանակը արդէն կը շարժէր, երբ փրկանաց մեծագոյն մասը հասաւ, հրամայեց Թորոս բերել բոլոր յոյն իշխանները, բերել նոյնպէս անոնց ազատութեան դիները, եւ երբ ամէն դրամները համրուեցան եւ ճիշտ գտնուեցան`

– Ազատ էք ուրեմն, գնացէք ձեր ճամփան:

Եւ դեռ անոնց ներկայութեան` հրաման տուաւ բաժնել զօրաց բոլոր ստակր, որ գանձ մ՚էր, եւ երբ իշխանները զարմանք յայտնեցին այս հարցմամբ թէ`

– Այդչափ ստակ ինչպէ՞ս կարելի էր այդ սինլքոր զօրականին բաժնէի

– Որպէսզի դարձեալ ձեզ եւ ձեր նմանիքը բռնեն ինձի բերեն, – եղաւ Թորոսի պատասխանը:

Ալ սկսաւ Թորոս հայրենական սահմաններէն դուրս ելնել, Տարսոն խիստ պաշարմունքէ մը վերջը անձնատուր եղաւ. իր յաղթող բանակին աջթեւը մինչեւ Կոռիկոս կը տարածուէր, ձախը մինչեւ Ալեքսանդրիս ծոցը, որ անկից ետքը Հայոց ծոց սկսաւ զրուցուիլ: Իր զօրավարները ամէնքը վարձատրեց, Մլեհ եղբօրը Կ'ոռիկոսի բերդը իր սահմաններովը տուաւ` յորդորելով, որ ի բաց առեալ զհոյնս լաւ վարուի ամէնուն հետ: Իսկ Փայասի ծովեզերեայ փոքրիկ բերդը սարգսի յանձնեց` յորդորելով, որ երբեմն ծովասպատակութիւնն շարունակէ յօգուտ իրեն եւ ի վնաս թշնամեաց, միանգամայն Սարգսի արթնութենեն կը յուսար, որ իր խռովայոյզ եղբօր կերպով մը դէպ կը լինի դրկից գտանելով, եւ նորա անճոռնի շարժմունքներն իրեն կիմացնէ:

Բայց միշտ մտքեն չէր կրնար հանել այն գաղտնի նամակաց ընթերցմունքն, որ բոլոր իւր դրացեաց ոգին իրեն յայտնի կը պարզէր, ուստի պէտք էր զանոնք իրարմէ բաժնիլ: Այն նամակները` յայտնի իրեն կ'իմացնէին թէ Անտիոքայ իշխանը խոստացեր էր յունաց օգնել, եւ կը գուշակէր թէ Անդրոնիկոսի ամբարտաւանութիւնն էր միայն պատճառ, որ այս օգնութիւնը տեղի չէր ունեցեր, եւ իրօք այնպէս էր: Ուստի Թորոս երբ այս խորհրդածութեանդ վրայ էր, Տարսոն` ուր իր գործողութեանց կեդրոն ըրած էր այն ժամանակին, ահա յանկարծ հին բարեկամ մը, ասպնջական մը` Բարսեղ վարդապետ, առաջնորդ Կիպրոսի հայ վանուց` ներս կը մտնէր Կ'ոստանդնի հետ մէկտեղ:

– Ո՜հ, – ըսաւ Թորոս խնդալով, – ահա մեր հին երկու սուրբ միանձունքը. ո՛ւր գտար, հայր սուրբ, քու հին միաբանդ, թէ ոչ նա զքեզ գտաւ, քանի տարի է, որ զմեզ մոռցար, մենք ալ զքեզ չի կրցանք յիշել, ներէ, գիտես թէ Եւփիմէ միշտ զքեզ կը զրուցէ: Բայց տխուր կերեւիս… խոսէ` ի՛նչ ունիս:

– Մեծ իշխան, մենք գիտէինք թէ դուք զմեզ կը յիշէիք, վասնզի քանի անգամ իշխանուհին թէ մեր վանուց եւ թէ մեր կիպրաբնակ հայոց կարօտելոց համար օգնութիւն ղրկեց, իսկ ես քանի անգամ ուզեցի գալ, որպէսզի ձեր հզօր պաշտպանութիւնը խնդրեմ մեր խեղճ ժողովրդոց համար, բայց յունաց չարութենեն արգիլուեցայ, տարի մ՚էր, որ բանտն էի Նիգոսիայ, վասնզի զմեզ իբրեւ հերետիկոս չարչարել, հալածել սովորութիւն ըրին Կիպրոսի հոռոմք եւ ինչ որ մինչեւ հիմա յարաբտացուոց չի տեսանք, ասոնցմէ կը տեսնենք, կրօնք, կեանք, ստացուածք` ամէն բան վտանգի մէջ է: Ո՞ւմ դիմէի, շփոթած էի. ուխտ ըրի աստուծոյ, որ բանտեն ազատած միջոցիս Կիլիկիա ձեզի դիմեմ, եւ ոսկի խաչ մը, որ միայն մնացեր էր, կաշառք տալով բանտապանին, ազատեցայ եւ վանք եկայ: Իմ խե՜ղճ վանքս, դռները այրած, միաբանքս ոմանք ցրուած, լեռները փախած, ոմանք սպաննուած, եկեղեցին պղծեալ, սուրբ սպասք յափշտակեալ գտայ: Թէ որ արաբացի նաւ մը զիս հոս չի հասնէր, չեմ դիտէր ինչ մահուամբ ալ զիս պիտի սպաննէին այդ նզովեալ ազգը, ահա իմ վիճակս. եթէ Կոստանդին իշխանը ինձի շնորհք չընէր այս հագուստները ճարելու` զիս մուրացկանի հագուստներով հիմա պիտի տեսնէիք:

– Ցաւալի եւ անպատմելի բան մը թէ կայ` միայն մեռածներն են, հայր սուրբ, որոնց ճար չեմ կրնար ընել, իսկ մնացեալ ամէնուն հնարքը դիւրին է, փառք աստուծոյ. դու հիմա քիչ մը հանգչէ՛, հայր սուրբս, քիչ մը հանդարտէ. ես բոլոր քու կորուստներուդ փոխարէն տասնապատիկը հատուցանել կ'ուտամ: Կոստանդի՛ն իշխան, քեզի կ'ընկնի առնող քու վանահայրդ, շինել տալ անոր ցուցակ մը բոլոր իւր կորուստներուն, եւ տանիլ զինքը, ամենայն քաղաքավարութեամբ ու քաղցրութեամբ հոս` Տարսոնի յունաց արքեպիսկոպոսին, եւ ինձմէ բարեւ ընելով յորդորել զինքը, որ անոնց փոխարէնը տա. վասնզի ինչպէս օրէնք է, որ սպասաւորը սեղան են ուտէ, նոյնպէս արդար է, որ հարուստ սեղանը կողոպտեալ սեղանին բաժին հանէ: Մենք յունաց եկեղեցեաց ամենեւին չի դպանք, բայց նոցայ եկեղեցիները պէտք է գոնէ մեր եկեղեցեաց վնասը տուժեն, երբ իրենց կրօնակիցք զանոնք կը կողոպտեն: Իսկ քու կիպրացիքդ, հող մ՚ընէր, հայը սուրբ, իրենց պատիժը կը գտնեն:

Վանահայրը եւ Կոստանդին ելան իրենց պաշտօնը կատարելու: Կրնան երեւակայել, ընթերցողք թէ Կոստանդին եւ թէ հայր սուրբը քանիցս բազմապատկեցին իրենց կորուստները, եւ թէ ինչչափ ճուացուցին խեղճ արքեպիսկոպոսն, որ իր վիճակին աղքատութիւնը, պատերազմներու պատճառաւ իր եկամտից կորուստը, եւ թէ ջրհեղեղեն եւ Պօղոս առաքելոյն Տարսոնի քաղաքացի լինելեն ի վեր ինչչափ վնաս կրած էր իւր եկեղեցին` զանոնք կը համրէր: Բայց ոչ վեղարաւոր եւ ոչ անվեղար գլուխը այս իրաւաբանութեան ուշադրութիւն տալու փափկութիւնն ու թափանցկութիւնը չունէին, մէկ կողմեն ապառաժի պէս անզգայ` իրենց պահանջմունքը կը նորոգէին եւ միւսեն զլանալու ամէն ջանք կ'ընէին, եւ այս խաչի, սկիհի, աւետարանի, պատկերի, միանձանց ապրուստի եւ վանքի եկամտից առեւտրին մէջ` Կոստանդին զինուոր մարդ, անհամբերութեամբ երբեմն կ'ելնէր, երբ արքեպիսկոպոսը եւ վանահայրը, թէպէտ ոսոխ, կը միանային զինքը նստեցնելու, իմացնելով գոնէ այս հրաւէրով, թէ եկեղեցականը գիտէ տեղի տալ միշտ, բայց ի վերջին կէտին: Այսպէս նաեւ եղաւ հիմա, յոյնը, որ Կիպրոս կողոպտէր էր հայուն վանքը, Կիլիկիա կը տուժէր քառապատիկ, ոսկիները համրուիցան, արծաթներու կապոցները շինուեցան. հայ կրօնաւորն ամենայն յարգանօք եւ խոնարհութեամբ իր յոյն պետեն ի դասակարգութեան աջն առնլուն եւ օրհնութիւնը խնդրելուն` մօրուքն ի վար կը ծիծաղէր եւ, փոխարէն նորա բերանը, երբ անուշ օրհնութիւն կը բխէր, հազար դառն անէծք սրտին խօրէն կը տեղացնէր, դժբախտաբար Աւետարանի բարոյականին համար` անշահասիրութեան քարոզն, Քրիստոսի հոն չէր, որ չուտնեայ խարաղանաւ այս իր երկու սիրելի աշակերտները լաւ մը դրոշմէր:

Կողոպուտն բեռնակրի շալակաւ բարձեալ` մեր հայ սուրբը կը դառնար Թորոսի իր շնորհակալութիւնքն ընելու, եւ երբ իշխանական պալատին դռան մօտեցաւ` ոչ սպասաւորաց բազմութիւն, ոչ սպայից ելեւմուտ, ոչ սուրհանդակաց երթեւեկ` ոչինչ չէր երեւար. այլ խաղաղ լռութիւն մը կը աիրեր, եւ դռան քով լռիկ երկու զինուորներ սուր ի ձեռին կայնած էին:

– Կ'երեւայ թէ իշխանը մեկնած պիտի լինի, – ըսաւ Կոստանդին: