Читать книгу: «Mustafa Kamal Atatürk», страница 4

Əlimizdə Monastır Hərbi Liseyində “paqon nömrəsi” 7348 olan¹⁴⁰ Mustafa Kamalın ilk ilə aid tələbəlik həyatı haqqında rəsmi sənəd yoxdur. Lakin onun ikinci sinifdə olduğu 1897–1898-ci təlim-tədris ili ilə üçüncü sinifdə oxuduğu 1898–1899-cu təlim-tədris ilinə aid “Nömrə dəftərləri” əlimizdədir. Bu dəftərlərə görə, Mustafa Kamalın liseyin ikinci-üçüncü sinif dərsləri və müvəffəqiyyət və-ziyyəti belədir: Mustafa Kamal ikinci sinifdə 52 yoldaşı arasından ümumilikdə 283 xal alaraq üçüncü sırada üçüncü sinfə keçib. Əsasən, müvəffəqiyyət sıralamasında ikinci olaraq görülən Rəcəb Fəhri (Qa-yalar) ilə toplam qiymətləri eynidir. Bu ilin “Nömrə dəftəri”nə görə, “kimya dərsindən tam xalı” cəmi 285, “kimya dərsinin əsasları” ümumilikdə 138-dir. Mustafa Kamalın ikinci sinifdə oxuduğu dərslər, aldığı qiymətlər bu şəkildədir: triqonometriya (45), həndəsə (45), ümumi tarix (45), katiblik (44), fransız dili (44), rəsm (20), xəritə işi (20), gimnastika (20). Mustafa Kamal bu sinfin sonunda ümumilikdə 283 xal toplayaraq üçüncü olub¹⁴¹.

Bu sinifdə öyrədilən cəmi səkkiz dərs var. Beş dərsin tam xalı 45, digər üç dərsin tam qiyməti 20-dir. Belə görünür ki, Mustafa Kamal altı dərsdən tam qiymət alıb. Eyni sinfin müvəffəqiyyətə görə sıralanmasında Əhməd Tevfik (Selanik) 284 xalla birinci, Rəcəb Fahri (Qayalar) 283 xalla ikincidir. İlk onluğa girən digər tələbələr və ümumi qiymətlər belədir: 3. Mustafa Kamal (Selanik) – (283) 4. Abdülqədir (Yanya) – (280); 5. Həsən Avni (Körpülü) – (279); 6. Əli Şevkət (Üsküp) – (279); 7. İsmail Haqqı (Körpülü) – (273); 9. Bəkir Hıfzı (Ohri) – (271); 10. Əbdürrəhman (Selanik) – (266)¹⁴².

Mustafa Kamalın üçüncü sinifdə oxuduğu dərslər və aldığı qiy-mətlər bu şəkildədir: Makina (45), Kosmoqrafiya (45), Ümumi tarix (45), Osmanlı tarixi (45), Katiblik (45), Məntiq (45), Əqidə (akaid, eti-qad) (45), Fransız dili (45), Rəsm (20), Xəritə işi (20), Gimnastika (20)¹⁴³.

Mustafa Kamal 54 nəfərdən ibarət üçüncü sinifdə ümumilikdə 420 tam qiymət alaraq Monastır Liseyini xalı özüylə eyni xal yığan Əhməd Tevfikin (Selanik)¹⁴⁴ ardınca ikinci olaraq bitirib.

Bu ilin “Nömrə Dəftəri”nə görə, “kimya” dərsindən tam qiyməti ümumilikdə 420, “kimya dərsinin əsasları” 198 xaldır. Bu sinifdə keçilən 11 fənn var. Bunların səkkizinin tam xalı 20-dir. Bu vəziyyətə görə, Mustafa Kamal bütün dərslərdən tam qiymət alıb. İlk onluqda digər tələbələrin qiymətləri və müvəffəqiyyət sıralması bu şəkildədir: 3. Rəcəb Fəxri (Qayalar) – (419); 4. Əli Şevkət (Üsküp)– (419); 5. Ömər Əbdülqədir (Yanya) – (417); 6. Həsən Avni (Körpülü) – (417); 7. İsmail Haqqı (Körpülü) – (413); 8. Abdül-baki (Üsküp) – (410); 9. Əbdürrəhman (Selanik) – (394); 10. Ömər Naci (Der-Aliyyə) – (394)¹⁴⁵.

Mustafa Kamal sonradan xatirələrində Monastır liseyindəki dərs vəziyyəti ilə əlaqədar bunları söyləyib: “Liseydəykən inadla çalışırdım. Sinifdə birinci, ikinci olmaq üçün hamımızda şiddətli canatma vardı. Nəhayət, liseyi bitirdim”¹⁴⁶.

Osmanlı Dövlətinin Makedoniya və Balkanlarda ilk hərəkətli fi-limlərini çəkən Manaki qardaşlarından biri Milton Manakinin xatirələri həqiqət kimi qəbul edilsə, Mustafa Kamal məzuniyyət mərasimində adı ikinci oxunanda etiraz edib: “Monastırda Hərbi Akademiyanı bitirən tələbələrin şəkillərini çəkəndə onların arasında Mustafa Kamal da vardı. Atatürk o dəqiqə diqqətimi çəkdi. Akademiyada ən yaxşı tələbə olsa da, adının birinci deyil, ikinci oxumasına etiraz etdi”¹⁴⁷.

1898-cı ilin dekabrının ortalarından 1899-cu ilin martının ortalarına qədər tətilini Selanikdə keçirən Mustafa Kamal İstanbul Panqaltıdakı Hərbi məktəbdə ali təhsilinə davam etmək üçün gəmi-yə mindi və İstanbula – paytaxta doğru yola düşdü. Beləcə, bütün uşaqlığı, yeniyetməlik illərinin keçdiyi Makedoniyadan ilk dəfə ayrılmış oldu.

Monastır liseyində Mustafa Kamala ən çox təsir edən yoldaş-larından biri Ömər Naci onda ədəbiyyata, şeirə maraq oyatmışdı. Sonradan “İttihad və tərəqqi”nin natiqi kimi tanınan, gənc yaşda Birinci Dünya müharibəsi zamanı həlak olan Ömər Naci Bursa lise-yindən qovularaq Monastır liseyinə gəlmişdi. Mustafa Kamal Ömər Naci ilə bağlı xatirələrində bunları deyib: “O zamana qədər ədə-biyyata çox da marağım yoxdu. Mərhum Ömər Naci Bursa liseyin-dən qovulmuş, bizim sinfə gəlmişdi. Hələ o zamanlar artıq şairdi. Məndən oxumaq üçün kitab istədi. Bütün kitablarımı göstərdim. Bəyənmədi. Yoldaşımın kitablarımdan heç birini bəyənməməsi acığıma gəldi. Şeir və ədəbiyyata o zamandan maraq göstərməyə, bu istiqamətdə çalışmağa başladım. Şeir mənə daha maraqlı görünürdü. Lakin yeni gələn katiblik müəllimi məni şeirə olan maraqdan uzaqlaşdırdı. “Bu maraq səni hərb sənətindən uzaqlaşdırar”, – dedi. Amma bununla belə, gözəl yazma həvəsi məndə sonsuza qədər qaldı”¹⁴⁸.

Bu xəbardarlığı edən katiblik müəllimi alay əmiri Mehmet Asım Əfəndidir. Eyni hadisə haqqında Mustafa Kamal daha sonralar Əli Fuad Paşaya da danışıb: “Əgər katiblik müəllimimiz imdadıma yetişməsəydi, mən də şair olacaqdım. Çünki həvəsim vardı. Asım Əfəndi bir gün məni yanına çağırdı: “Bax oğlum, Mustafa, – dedi, – şeirin-filan daşını at. Bu iş sənin yaxşı əsgər olmağına mane olar. Digər müəllimlərinlə də danışdım. Onlar da mənim kimi düşünürlər. Sən Naciyə baxma, o, xəyalpərəst uşaqdır. Gələcəkdə bəlkə yaxşı şair, ya da natiq ola bilər, lakin hərbçilikdə qətiyyən yüksələ bilməz”.

Müəllimimin nə qədər haqlı olduğunu hadisələr isbat etdi. Çox arzuladığı halda Naci akademiya məzunu – zabit ola bilmədi”¹⁴⁹.

Bu xəbərdarlıq və istiqamətləndirmənin Atatürkün həyatına, taleyinə birbaşa təsir etdiyinə şübhə yoxdur. Lakin Ömər Nacinin də Mustafa Kamalın düşüncəsinin, altşüurunun formalaşmasında digər amillərlə birlikdə əhəmiyyətli yol oynadığı dəqiqdir. Gənc Mustafa Kamalın dövrün “vətən və hürriyyət” şairi Namiq Kamalla “türkçü” şairi Mehmet Emin Yurdakulun şeirlərilə tanış olmasında Ömər Nacinin təsiri olduğu məlumdur. Liseydə Namiq Kamalı tanımaq, eşitmək, gizlicə əldən-ələ keçən vətənpərvərlik şeirlərini tapmaq işini natiq Ömər Naci boynuna götürüb¹⁵⁰. Mustafa Kamal sonradan – 14 sentyabr 1931-ci ildəki çıxışında Yurdakulla bağlı bunları söyləyib: “… Şair Mehmet Emin Yurdakulun ilk dəfə Monastır Hərbi liseyində tələbəykən oxuduğum “Mən bir türkəm, dinim, cinsim uludur” sözləri ilə başlayan mənzuməsində milli mənliyimin qürurunu daddıran ilk izahatı tapmışdım”¹⁵¹.

Tarix müəllimləri Mehmet Tevfik (Bilgə) bəyin də təsiri ilə gənc-lər fransız qiyamının əsas qanunlarından olan “hürriyyət” qavramı ilə də burada tanış olublar. Topçu Kolağası Mehmet Tevfik bəy o dövrün dar Osmanlı tarixçiliyi görüşündən uzaq, türk tarixini bütün genişliyi ilə qavramış, tələbələrinə dərsini sevdirərək tarix şüurunu və mədəniyyətini aşılayan müəllimdi”¹⁵².

Əli Fuad Cəbəsoyun, – “dəyərli və milliyyətçi türk zabiti idi. Türk tarixini yaxşı bilir, tələbələrinə tarix zövqünü yaşadırdı. Atatürk türk tarixini bütün genişliyi, dərinliyilə qavramış müəl-limin haqqında daim sevgiylə söz açıb. Bir gün mənə: “Tevfik bəyə minnətdaram. Gözlərimin önündə yeni üfüq açdı”, – dedi”¹⁵³ şəklində tanıtdığı Kolağası Mehmet Tevfik bəyin (1865–1945) Mustafa Kamalın tarixi dərindən bilməsində, şüurunun inkişafında baş memar olduğu dəqiqdir. Atatürk bu dəyərli müəlliminə bəslədiyi hörmət və minnətdarlıq hissini onu millət vəkilliyinə namizəd göstərərək, Beşinci Dövr Diyarbəkir millət vəkili olaraq məclisə daxil olmasını təmin etməklə bildirib”¹⁵⁴.

Monastır liseyinin ikinci sinfinə keçən Mustafa Kamal 1897-ci ilin ilk günlərində icazəli günlərini keçirmək üçün Selanikə qayıdıb. Martın ilk günlərinə qədər davam edəcək icazəsindən faydalanaraq fransız dili biliyini gücləndirmək haqqında düşünüb və 1888-ci ildə Topxana səmtində qurulmuş “College de Frere de la Salle” (Frerlər məktəbinin) özəl kurslarına yazılaraq nizamlı olaraq dərslərə qatılıb¹⁵⁵.

O, xatirələrində “iki-üç ay gizlicə frerlər məktəbinin xüsusi si-nfinə getdim. Beləcə, məktəb dərslərinə nisbətən daha çox fransız-canı öyrənə bildim”, – deyirdi. Bu xüsusi dərslərdə Mustafa Kamalın müəllimlərindən biri Frer Rodriges olub. (1849–1941). Frer Rodrigesin danışdıqlarına görə, Mustafa Kamal yetərincə ciddi, ağıllı, çalışqan, əlində daim kitab olan gəncmiş. Zabit olduqdan sonra da arabir ondan dərs almağa gəlirmiş. Mustafa Kamal həqiqətən liseydən başlayaraq gənclik illərində fransızca öyrənməyə böyük əhəmiyyət verib. O: “Hər zabit mütləq xarici dil bilməlidir. Bunun əksini fikirləşmək böyük xətadır”, – deyirdi¹⁵⁶.

Monastırda oxuduğu ərəfədə Mustafa Kamala təsir edən əhə-miyyətli hadisələrdən biri də 1897-ci ilin əvvəllərində baş verən Türk-Yunan müharibəsidir. Lord Kinrossun sözlərinə görə, “Monas-tır əsl səfərbərlik içərisindəydi. Küçələrdə adam əlindən tərpənmək olmurdu. Kişilər zurna-balabanın sədaları altında əsgərliyə yola salınır, tələbələr əllərində bayraq küçələrdə addımlayır, yaxınlıqdakı dağlarda türk dəstələri var gücləriylə yunanlarla döyüşürdülər. Mustafa Kamalla bir yoldaşı könüllü olaraq döyüşə getmək üçün gecə məktəbdən qaçdılar. Lakin tələbə olduqları anlaşılan kimi onları yolda tutaraq məktəbə qaytardılar”¹⁵⁷.

Həmin vaxt on altı yaşında olan Mustafa Kamal bu hadisə haqqında deyirdi: “O zaman gənclik həyatımın ən həyacanlı günlərini yaşadım. Yaşımın kiçik olmasına baxmayaraq bu müha-ribəyə qatılmağı çox istəyirdim. Az qalmışdı ki, könüllü dəstələrin sırasına qoşulub gedəm”¹⁵⁸.

Türk-yunan müharibəsinin nəticələri Mustafa Kamala əhəmiy-yətli dərəcədə təsir göstərmişdi. Giritin tamamilə itirilməsi Monas-tırda böyük məyusluq yaradıb, 1898-ci ilin iyunundan sonra Tesel-yadan mülki şəxslərin köç dəstələrinin hərəkətə başlamasına səbəb olub. Osmanlı ordusunun çəkilməsindən sonra Larisa, Tırhala və digər qəsəbələrə girən yunan ordusunun müsəlman xalqa qarşı silahdan istifadəsi, qırğın törətməsi¹⁵⁹ Mustafa Kamalda Əb-dülhəmidə qarşı ilk konkret reaksiyanın yaranmasına yol açmışdı. Özü bu reaksiya haqqında deyirdi: “Müəllimlərimiz bizə bütün Yu-nanıstanın işğalının mümkün olduğunu söyləmişdilər. Atəşkəs xə-bəri gələndə açıqfikirli məktəb zabitlərimiz çox kədərləndilər. Üzlərinə baxan kimi bunu anlayırdıq. Amma heç bir şey soruşa bilmirdik. Yalnız yoldaşım Nuri (Conker) gənc bir zabitin: “Belə ol-mamalıydı, heyf, çox heyf”, – deyərək ağladığını bizə xəbər verdi. Monastır küçələrində yenə şənliklər edilir, “Padşahım, çox yaşa” avazları yüksəlirdi. İlk dəfəydi, bu arzulara qatılmırdım”¹⁶⁰.

Mustafa Kamal liseydə “yoldaşları ilə danışan, onlara kömək edən, öz sinfində də, digər siniflərdə də sevilən, tanınan xarakterə malikdi”. Lisey və hərbiyyədə Mustafa Kamaldan bir il sonra oxuyan yoldaşı general Kazım Fikri Özalp lisey və Monastırda yaşadıqlarını xatirələrində bu şəkildə yada salır: “Mustafa Kamal Selanik Hərbi rüşdiyyəsini bitirdikdən sonra 1895-ci ildə (1896 olmalıdır – S.Y.) Monastır liseyinə girmişdi. Mən ondan bir il sonra eyni məktəbə getdim. Aramızda bir il fərq vardı, ancaq dərs otaqları-mız yan-yanaydı. Bir-birimizi tanımasaq da, hər gün rastlaşırdıq. Onu tez-tez tənəffüslərdə sinif yoldaşlarıyla danışarkən, onlara yar-dım edərkən görürdüm. Bir müddət keçdikdən sonra aramızda yol-daşlıq yarandı. Öz sinfində sevilən, tanınan Mustafa Kamal bizim sinifimizdə də çox istənən xarakterə malikdi. Siniflərimiz fərqli olduğundan bərabər məşğul olmur, ancaq tətil günlərində bir neçə yoldaşla birlikdə gəzməyə çıxırdıq. Bir qayda olaraq Kavaklaraltı və Xanlarönü qəhvəxanalarına yollanırdıq. Bütün gənc yoldaşlar kimi, söhbət edir, bəzən bir lokumuna (5 para) nərd oynayırdıq. Mustafa Kamalın uduzmağı qətiyyən xoşlamadığı asanlıqla başa düşülürdü. Qaçmaq, hoppanmaq kimi oyunlardan xoşu gəlməzdi. Ətrafına ba-xaraq gəzməkdənsə sürətlə yeriməyi daha çox sevərdi”¹⁶¹.

Mustafa Kamal ilk məhəbbətini də Monastırda lisey tələbəsi olarkən yaşayacaqdı¹⁶².

III. Ali təhsil dövrü

A. Hərbi məktəbdə təhsil

Mustafa Kamal Atatürk 1898-ci ilin dekabrının ortalarında Monastır Hərbi liseyini Selanikli Əhməd Tevfiklə birlikdə eyni qiy-mətlə – sinif birincisi olaraq bitirib, bununla da orta təhsilini ta-mamlayıb¹⁶³. 1899-cu ilin mart ayının ortalarına qədər tətilini Se-lanikdə keçirən Mustafa Kamal ali təhsilini davam etdirmək üçün İs-tanbul Panqaltı Hərbi məktəbinə sənəd vermişdi. Onun yeni həyata atılmasına şərait yaradacaq, xarakterini, düşüncələrini daha da yetkinləşdirəcək bu hərbi məktəbə qəbul olunma tarixi 1 mart 1315/13 mart 1889-cu il kimi görünür. Mustafa Kamalın paqon nömrəsi isə 1283 idi. Burada olan “1315-ci ildə qəbul edilmişlərə aidad dəftərində“ Atatürklə bağlı qeyddə bunlar yazılıb: Selanikdə Qoca Qasım Paşa məhəlləli gömrük məmurlarından olan, vəfat etmiş Əli Rza Əfəndinin oğlu, hündürboylu, ağbənizli Mustafa Kamal Əfəndi Selanik, 96”. Onun adı 1282 nömrəli Selanikli Əhməd Tevfik Əfəndi (96) ilə 1284 nömrəli Monastırlı Rəcəb Fəxri Əfəndinin (95) adları arasında yer alır¹⁶⁴.

Bəzi xatirələrə görə, Mustafa Kamal Hərb Məktəbində həmin il sinifdə movcud olan 900-ü keçən¹⁶⁵, bəzi mənbələrə görə isə 736 ol-an¹⁶⁶ və altı hissəyə ayrılan birinci siniflərin birinci hissəsində qeydə alınıb¹⁶⁷.

Mustafa Kamalın birinci sinifdəki vəziyyətini ən yaxşı təsvir edən yoldaşı Əli Fuaddır. Xatirələrində Mustafa Kamalla tanış olması haqda yazır: “… növbətçi zabit qulluqda duran əsgərlərdən birinə: “Birinci sinfin birinci dərəcəli çavuşu Mustafa Əfəndi buraya gəlsin”, – əmrini verdi. Sonra da mənə tərəf çevrildi: “Mustafa Əfəndi Monastır Hərbi liseyindən sizdən bir neçə ay əvvəl qəbul olunub. Çalışqan, xoşxasiyyət, ağıllı uşaqdır. Onunla yaxşı rəftar et”. Qısa müddətdən sonra içəri on yeddi-on səkkiz yaşlarında, sarısaç, parlaq mavi gözlü, sarı bığlı, al yanaqlı, arıq oğlan girdi. Geyindiyi Hərbiyyə geyimi qədd-qamətli bədəninə çox yaraşırdı. Ciddi görünürdü. Növbətçi zabiti salamladı: “Əmr edin, əfəndim!” “Hərbiyyəyə imtahanla qəbul etdiyimiz Salacaqlı Əli Fuad Əfəndinin qeydini sənin komandanın birinci manqasına yazdıq. Onu da götürüb gedin. Necə rəftar etməli olduğunu yaxşı-yaxşı başa salın. Hərbi liseydən gəlmədiyini də nəzərə alarsınız”.

Sarısaçlı, sarı burma bığlı gənc hərbi qaydada ayaqlarını bir-bi-rinə vuraraq: “Əmr edərsiniz, əfəndim, baş üstə, əfəndim”, – dedi. Sonra da mənə tərəf çevrilib yetərincə mədəni şəkildə: “Buyurun, yoldaş, – əlavə etdi, – gedək”.

Qapıdan birlikdə çıxdıq. Yan-yana addımlayırdıq. Lakin qolun-dakı zolağı görəndə dayandım: üçü qırmızı, biri isə sarı rəngdəydi. Hərbi xidmətdə təcrübə də, rütbə də çox vacib hesab edilir. “Siz ön-dən gedin, çavuşum, ardınızca gəlirəm”, – söylədim. Sözlərimdən razı qaldığını hiss etdim. O irəlidə, mənsə arxada qərargahdan çıx-dıq. Bax türk tarixinə şan və şərəf verən əziz rəhmətlik dostum Mustafa Kamalla o zaman belə tanış olduq. Üstündən altmış il keç-məsinə baxmayaraq hələ də o cümə axşamı keçirdiyim bütün həyəcanıyla yadımdadır…

İndi xatirələrimə başladığım yerə, Hərbi Məktəbə qayıdıram. Təhsilimə başladığım o cümə axşamını heç yaddan çıxartmaram. Mustafa Kamal öndə, mənsə arxada qərargahdan çıxdıq. Məktəbin əsas dəhlizlərindən keçərkən qoluma girdi: “Əvvəlcə yataqxanaya çıxaq, sizə yatacağınız yeri göstərim. Sonra dərs otağına gedərik”, – dedi.

Yataqxanamız üst mərtəbədə, Boğaza baxan hissənin düz orta-sındaydı. Görən kimi bəyəndim. Birinci mərtəbədə – Nişantaşı istiqamətində yerləşən dərs otağımızsa qarşısını aristokratlara məxsus evlər kəsdiyindən içəri çox az işıq düşürdü. Buna görə də bu dərs otağına “Qaranlıq dərsxana” adını vermişdik. Mustafa Kamal mənə: ”Dərs otağımız qaranlıq, amma ürəklərimiz işıqlıdır”, – dedi, sonra da hansı məktəbdən gəldiyimi soruşdu. Modadakı “Sen Jozef”fransız liseyində oxuduğumu söylədim. Susdu, bir şey soruşmaq istədiyini, lakin çəkindiyini hiss etdim. “Deyəsən, başqa nəsə öyrənmək istəyirsiniz”, – soruşdum. Artıq tərəddüdü keç-mişdi. “Hərbi lisey dərslərinin imtahanlarını verdinizmi?” – deyə, sual verdi. “Hamısından imtahan verdim. Yalnız “Sen Jozefdə” ri-yaziyyatı, həndəsəni və cəbri fransızca oxuduğumdan, onlara aid sualların cavablarını fransızca vermək istədiyimi söylədim. İmtahan komissiyası xahişimi qəbul etdi”, – dedim. Birdən hərarətlə əlimi sıxdı və: “Çox yaxşı, çox yaxşı, bir-birimizə kömək edə biləcəyik. Fransızca mənə maraqlı olan bəzi əsərləri oxumaq üçün tez-tez lü-ğətə baxmalı oluram. Bundan sonra sizin biliklərinizdən istifadə et-məyə çalışacağam”, – əlavə etdi.

Bu ərəfədə qolundakı işarənin üzərindəki sarı zolaq diqqətimi çəkdi. Nəyə dəlalət etdiyini soruşdum. Sən demə, fransız dilindən imtahana girmiş, uğur qazanmış, ona görə də qolundakı sarğıya bu zolağı əlavə etmişdilər. O zamanlar türk məktəblərində xarici dil öy-rənmək asan məsələ deyildi. Öz-özünə çalışdığı və böyük əzmkarlıq göstərdiyi açıq-aşkar hiss olunurdu. Ümumilikdə 750 nəfərdən ibarət olan birinci sinifdə özü kimi dil bilənlərin sayının barmaqla sayılacaq qədər az olduğunu söylədi. Sonra: “Ailənizdə hərbçi varmı?” – deyə, soruşdu. “Ailəmizdəki kişilərin hamısı hərbçidir”, –dedim. Hiss etdim ki, bu cavabımdan da çox razı qaldı“¹⁶⁸.

“Hissə çavuşu” Mustafa Kamal əvvəllər “sinif baş çavuşu”, İs-partalı Faiq və Ömər Əbdülkadir Yanya ilə birlikdə birinci cərgədə otururdu. Sonra Əli Fuadı da yanlarında əyləşdirdilər və dörd sə-mimi yoldaş kimi dərslərdə birlikdə oturmağa başladılar. Əli Fuad Cebesoy bu vəziyyətlə bağlı danışırdı: “Ertəsi gün dərslərə baş-ladım. Birinci cərgənin baş tərəfində baş çavuşumuz İspartalı Faiq əyləşirdi. Bursa Hərbi Liseyinin birincisi olmuşdu. Ağıllı, məlumatlı gənc kimi tanınırdı. Heyif ki, sonuncu sinifdə oxuduğumuz zaman qəzaya düşdü və liseydən ayrılmaq məcburiyyətində qaldı. İspartalı Faiqin yanında Mustafa Kamal, Ömər Abdulkadir Yanya otururdular. Faiq Birinci Dünya müharibəsində sədrəzəm Tələt Pa-şanın yavərliyini etmişdi. Yeni gəldiyim üçün arxa cərgələrdə oturmuşdum. Lakin bir neçə gün sonra vəziyyət dəyişdi. Sonradan bildim ki, Mustafa Kamal İspartalı Faiqlə danışıb və: “Salacaqlı Fua-dı bizim cərgəyə gətirək”, – deyib. Çox güman, İspartalı bu təklifi müsbət qalşılamışdı ki, nahar zamanı yanıma gələn Mustafa Kamal: “Bizimlə bərabər oturmaq istəyərmisiniz?” – deyə, soruşdu. Çox se-vindim. “Siz necə əmr edərsəniz, çavuşum”, – dedim. Günortadan sonra birinci cərgəyə keçdim. Artıq sağımda Mustafa Kamal, so-lumda Ömər Əbdülqədir Yanya əyləşirdilər. Dördümüz də yaxşı yo-la gedirdik”¹⁶⁹.

Mustafa Kamalın birinci sinifdə olduğu 1899–1900-cu tədris ilində Hərbiyyədə keçilən dərslər aşağıdakılardı: dini əqidə, topoqrafiya, rəsm-həndəsə, təbiət elmi, hərbi kimya, hərbi katiblik, nəzəri biliklər, hərbi tərbiyə, dil (fransız, alman, rus), xəritə çəkilişi, təlim əməliyyatı, topoqrafiya əməliyyatı”¹⁷⁰.

Mehmet Esatın “Muratı mektebi Harbiye”sində 1900-1901-ci illərdə tədris olunan dərslərin təqdim etdiyi siyahısına görə də birinci sinifdə “Din etiqadı, topoqrafiya nəzəriyyəsi, rəsm-həndəsə, təbiət elmi, kimya təlim nəzəriyyəsi, məlumat və hərbi təlim, xəritəçəkilişi, həndəsə-rəsm şəkilləri, topoqrafya əməliyyatı, təlim əməliyyatı, alman və ya rus dili, katiblik” dərsləri öyrədilməkdə idi”¹⁷¹.

Mustafa Kamalın ikinci və üçüncü sinif qiymətlərini özündə əks etdirən dəftərlər Hərbi Məktəbin arxivində saxlanılır. Lakin mövcud dəftərlərdə birinci sinif dərs qiymətlərini tapmaq mümkün olmayıb. Təhsin Ünal tədqiqatında Mustafa Kamalın birinci sinif qiymətlərini hansı mənbədən aldığını qeyd etmədən bu məsələylə bağlı belə məlumat verir: “1899-1900-cü dərs ilində birinci sinifdə 736 yoldaşı arasından dərslərdən 459 xal toplayıb, 29-cu olaraq ikinci sinfə keçib”¹⁷².

Mustafa Kamal 1922-ci ildə danışdığı xatirələrdə İstanbulda ke-çən bu ilk il üçün, sadəcə, bu fikirləri söyləyib: “Birinci sinifdə gənclik həvəsinə qapıldım. Dərslərə bir az diqqətsizlik etdim. İlin necə keçdiyini heç hiss etmədim də. Ancaq dərslər bitdiyi zaman ki-tablara baş vura bildim”¹⁷³.

Əgər Təhsin Ünalın birinci sinif üçün təqdim etdiyi müvəffəqiyyət göstəriciləri doğrudursa, bu onun sinfi 29-cu sırada keçə bilməsi, dərslərə çox çalışmasa da, böyük uğur qazanması, eyni zamanda da yaxşı tələbə olması deməkdir.

Mustafa Kamal ikinci sinifdə, yəni 1900–1901-ci təlim-tədris ilin-də 420 yoldaşı arasından toplam 522 xal yığaraq üçüncü sinfə 11-ci sırada keçib. Bu ilin qeyd dəftərinə görə, “hər bir dərsin tam xalının ümumi yekunu 575” və “hər bir dərsin ən yüksək qiymətinin ümumi yekunu 256,5“dir.

Mustafa Kamalın ikinci sinifdə oxuduğu dərslər və aldığı xallar isə bu şəkildədir: Dini əqidə (45), Səfər xidməti (38), Dövlətin daxili qanunları (45), Memarlıq fənni (41), Atçılıq fənni bilgiləri (45), Fran-sız dili (42), Təlim qaydaları (43), Hərbi təlim-tərbiyə (31), Əxlaq el-mi (43), Qılınc təlimi (12), Hərbi kəşfiyyat (14), Xəritə      çəkilməsi (18), Əməliyyat təlimi (20), Dövlət qanununda cəza (44), Alman və ya rus dili (41)”¹⁷⁴.

Bu sinifdə ümumilikdə 15 dərs tədris edilib. 4 dərs üzrə tam xal 20, digər 11 dərs üzrə isə tam xal 45-dir. Bu vəziyyətə görə, Mustafa Kamal dörd dərsdən tam xal alıb. Sinfin birincisi Monastırı da birinciliklə bitirən məşhur Selanikli Əhməd Tevfik, ikincisi isə Bursanı birinciliklə bitirən İspartalı Faiqdir. Əhməd Tevfikin topladığı xal 552, Faiqin 551-dir¹⁷⁵.

Mustafa Kamal üçüncü sinifdə – 1901–1902-ci təlim-tədris ilində 459 yoldaşı arasından üst xalı 17,5 xal alan və üç illik xallarının top-lamı ilə Hərbi Məktəbi 8-ci olaraq bitirib. “Nömrə dəftəri”nə görə, “bir dərsin tam xalı” baxımından tələbələrin “üç ildə qazandıqları xalların ümumi sayı 1635-dir”. Mustafa Kamalın üç illik toplam xalı isə 1498 olub. “Üç il tamamlandıqda ümumi sırada 8-cidir”. Bu sıra eyni zamanda, “sıra nömrəsi”ni də göstərməkdədir. Diplom nömrəsi isə 5998-dir”¹⁷⁶.

Mustafa Kamalın üçüncü sinifdə oxuduğu dərslər və aldığı xal-lar bu şəkildədir: “Üçüncü sinif hazırlığı (41), Qısa müddətlik isteh-kam qurulması (40), Silahlar fənni (45), Hərbi gigiyenanın qorun-ması (45), Hərbi coğrafiya (42), Osmanlı Dövlətinin ordusunun təş-kili (43), Nəzəri biliklərin təlimi (44), Hərbi tərbiyə haqda malumat (41), Fransız dili (43), Hərbi kəşfiyyat (17), İstehkam şəkilləri (18), Təlim əməliyatı (19), Əsgərlərin yerləşdirilməsi (18), Alman və ya rus dili (36)”¹⁷⁷.

Bu sinifdə tədris edilən 14 dərs var və dörd dərsin tam xalı 20-dir. Digər 10 dərsin isə tam xalı 45-dir. Bu vəziyyətə görə, Mustafa Kamal 2 dərsdən tam xal alıb. Sinfin birincisi yenə də Selanikli Əhməd Tevfik, ikincisi isə İspartalı Faiq olub. Əhməd Tevfikin üç illik cəm xalı 1571, Faiqin 1570-dir.

İlk onluğa düşən digər tələbələrin sırası və üç illik ümumi xal-ları bu şəkildədir: “3. Mehmet Müştaq – Van (1555); 4. Hayri– Da-vutpaşa (1519); 5. Əli Şevkət– Üsküp (1519); 6. Mehmed Cəmil– Sü-leymaniyyə (1508); 7.Səlim – Çərkəs (1505); 8. Mustafa Kamal– Sela-nik (1498); 9. Əhməd Müfit– Kırşəhər (1494); 10. Xəlil– Trabzon (1490)¹⁷⁸.

Mustafa Kamal Atatürkün bioqrafiyası ilə bağlı aparılan tədqi-qatlarda onun tələbəlik həyatı haqda verilən məlumatların çoxunun yanlış olduğu görülməkdədir. Bu yanlışlıqlara Hərbi Məktəbdəki təhsil həyatı ilə bağlı verilən məlumatlarda da rast gəlmək müm-kündür. Arxivdə araşdırma aparmadan, adətən, bir-birindən köçür-məklə rumi, hicri tarixlərini miladi tarixlərə çevirərkən yol verilən xətalar vasitəsilə bu yanlışlıqlar davam etdirilib. Hətta bioqrafiyalarda olan yanlışlıqları düzəltmək iddiası ilə ortaya çıxanlardan bəziləri yeni səhvlərə yol veriblər¹⁷⁹.

Xalları, ümumi xal üzrə sırası və dərsləri ilə bağlı məlumatları yuxarıda verdiyimiz üçün bir kənara qoymalı olsaq, Mustafa Kamal-la bağlı digər məlumatlar sənədlərə görə bu şəkildədir:

Daxil olduğu tarix: 1 mart 1315 (13 mart 1899, bazar ertəsi)

Paqon nömrəsi: 1283.

Diplom nömrəsi: 5998.

Üçüncü sinifdə imtahan nəticələrinin, yeni zabitlərin adları-nın açıqlanması, tələbələrin 39 günlük bayram istirahətinə getmələri: 22 noyabr, 1317 (5 dekabr, 1901, cümə axşamı).

Bayramın bitməsi: 31 dekabr 1317, (13 yanvar, 1902, bazar ertə-si).

Diplom mərasimi və diplomların təqdim edilməsi: 12 yanvar, 1317, (25 yanvar, 1902, şənbə günü).

Hərbi məktəbdən çıxışı: 28 yanvar, 1317 (10 fevral, 1902, bazar ertəsi).

Daha bir əhəmiyyətli yanlışlıq Mustafa Kamalın qeydiyyatı ilə bağlı verilən məlumatlarda yer almaqdadır. Quru Qoşunları Ko-mandanlığının arxivində olan “Kimlik qovluğu”nda qeydiyyatı “1317-P. 8”-dir (1317, piyada – 8). Buradakı 1317 rumi tarixi bəzi mənbələrdə 1901, bəzi mənbələrdə isə 1902 kimi verilir. Doğrusu 1901-dir. Məktəb o zamanlar 13 mart tarixində təlim-tədrisə başlayır, dekabr ayının sonunda isə təlim-tədris ili bitmiş hesab edilirdi. 1317 rumi ili 1 mart ilə 28 fevral arasında olan 12 ayı əhatə edirdi. 1317 rumi ilinin toplam 9 ay 18 günü, yəni 14 mart ilə 31 dekabr arası miladi 1901-ci ilə təsadüf edir. 1901-ci ilin mart ayından 18 gün, digər aprel, may, iyun, iyul, avqust, sentyabr, oktyabr, noyabr və dekabr aylarının tamamı 1317-ci ilə aiddir. 1317-ci ilin, sadəcə, 2 ay və 13 günü, yəni 1 yanvar ilə 13 mart tarixləri ara-sı miladi 1902-ci ildədir. 1902-ci ilin yanvar, fevral aylarının tamamı ilə mart ayının 13 günü, rumi 1317-ci ildədir”¹⁸⁰. Belə olduqda, Mustafa Kamal və digər “1315 qəbul edilmiş” hərbiyəlilər, “1901-ci il” dövrünə aid olmaqdadır. Mustafa Kamal Atatürkün qeydiyyatı da “1901–piyada–8”dir.

Mustafa Kamalın qeydiyyatı bəzi nəşrlərdə “Piyada–1474” ola-raq verilir¹⁸¹. Bu məlumatın ən qədim qaynağı Muharrəm Mazlu-mun (İskora) əsəridir¹⁸². Bu, çox güman ki, Mustafa Kamalın aka-demiyadakı nömrəsidir. “Şəxsi məlumat qovluğu”nda olan məlu-matlar onun “zabit qeydiyyatı”nın “1317–Piyada–8” (1901 – piyada–8) olduğunu mübahisəyə yer qoymayacaq şəkildə meydana çıxarır.

Mustafa Kamalın Hərbiyyədəki yoldaşları əsasən, Monastır İda-disindən gələnlər idilər. Bunlar arasında Əhməd Tevfik ilk yerdədir. Uşaqlıq yoldaşı, Rüşdiyyə və İdadidə də birlikdə oxuduğu Mustafa Nuri (Conker), Lütfi Müfit (Özdeş), Əli Fuad (Cebesoy), Arif (Ayıcı), Hayri (Tırnovacıq), Kazım (Özalp), Əli Fəthi (Okyar) də onunla eyni vaxtda Hərbiyyəyə oxumağa gələn yoldaşları idi. Bunların bəziləri onunla eyni dövrün, bəziləri isə ondan əvvəl və ya sonrakı tələbələrdir.

Hayri Paşa (Tırnovacık) xatirələrində jurnalist Naci Sədullahın: “Paşam sinifdə ən çox kimlərlə danışırdı”, – sualına belə cavab verib: “Monastır İdadisindən onunla birlikdə gələn Tevfik bəylə. Amma bu qiymətli insanı məktəbdən məzun olduğumuz il itirdik. İndi Kırşəhir deputatı olan Müfit bəy də onun ən səmimi dostların-dandı”¹⁸³.

Əli Fuad Cebesoy məktəbdəki yoldaşları və yoldaşlıqları ilə bağlı belə yazır: “Günlər keçdikcə burada yeni yoldaşlar tapırdım. Onların arasında ikinci sinifdə oxuyan Pirlepeli Əli Fəthi (rəhmətlik Fəthi Okyar) da vardı. Bir gün günorta namazından çıxarkən Mus-tafa Kamal qolumdan yapışdı. Yanımızdan ötüb keçən Əli Fəthiyə: “Sənə haqqında danışdığım yoldaşım budur – Salacaqlı Əli Fuad”, – deyə, məni təqdim etdi. Əl tutuşduq. Mədəni, tərbiyəli uşaqdı. Həftə sonu tətilini bərabər keçirdik. Bəyoğlunda gəzib-dolaşdıq. Onlar məni gəmiyə qədər ötürdülər. Cəfər Təyyar Ədirnə (general Cəfər Təyyar Əyilməz) də Fəthiylə bir sinifdə oxuyurdu. Özü ilə çox yaxın yoldaşlığımız olmuşdu. Böyük qardaşımın sinfindən Ənvəri (Birinci Dünya müharibəsində Hərbi nazir və baş komandan vəkili olan Ənvər Paşa) də orada tanıdım. Yaraşıqlı və gözəl gəncdi. Səlahəddin Adil (rəhmətlik general-polkovnik) də eyni sinifdə oxuyurdu. Ənvərin əmisi Xəlil (Birinci Dünya müharibəsində ordu komandanlığı edən rəhmətlik general Xəlil Kut) bizim sinfin üçüncü qismində oxuyurdu. Xəlil Paşayla olan yoldaşlığımız elə o tarixdə başladı. Ərzincan Əsgəri Rüşdiyyəsindən tanıdığım bəzi tələbələr Hərbiyyədə üçüncü sinfə məndən daha tez keçmişdilər. Çünki mən onlardan fərqli olaraq fransız liseyində dil öyrənmək üçün iki il hazırlığa davam etmək məcburiyyətində qalmışdım. Bunların arasında Fəxrəddin (təqaüddə olan general-leytenant Fəxrəddin Altay) da vardı”¹⁸⁴.

Mustafa Kamal Hərbiyyədə təhsilə başladığı ərəfələrdə məktəb komandanı Mustafa Zəki Paşa, təhsil naziri isə sonralar Çanaqqa-lada ona korpus komandanlığı edəcək Esat Paşa idi¹⁸⁵. Mustafa Kamalın Hərbi Məktəbdəki müəllimləri arasında bu adamlardan başqa şəxsiyyətinə təsir edən, onu həyata hazırlayan Türk Tarix Qurumunun üzvü, millət vəkili, fransız dili müəllimi Nəcib Asım (Yazıksız) Bəy (1861–1935), təlim müəllimi Rəhmi Paşa, onun məiyyətindəki mayor Fazil Bəy, sonra general-polkovnik, millət vəkili olan kapitan Naci (İldəniz) bəy, leytenant Osman Əfəndi kimi çox dəyərli müəllimlər vardı”¹⁸⁶.

Əli Fuad Cebesoy müəllimləri haqqında bunları deyib: “Mustafa Kamal daha çox kapitan Naci bəyə hörmət edər, onu çox sevərdi. Yanlış xatırlamıramsa, hələ Monastırdaykən tanış olmuşdular. Hörmət dolu bu münasibət ölənə qədər də davam etdi. Çox illər öncə Naci Paşa bölmə komandiriykən nə üçünsə Atatürkü ziyarət etmişdi. O zaman mən də oradaydım. Atatürk ona çox etibar edirdi. “Buyurunuz, xocam”, – deyə yer göstərdi və sonra mənə tərəf döndü: “Naci Paşa həzrətlərinin, – dedi, – ikimizin üzərində də böyük əməyi var”.

Mən məktəbə gəldikdən təxminən on beş gün sonra Təhsil Na-zirliyinə Yanyalı Esat Paşa təyin olunmuşdu. O zaman rütbəsi pol-kovnikdi. Daşkəndli Mehmet Kaçının sülaləsindən olan Esat Paşa vətənpərvər, məlumatlı hərbçi kimi tanınırdı. Hərbi Məktəbdə, Hərbi Akademiyada bir çox islahatlar aparmışdı. Balkan müharibəsində Yanyanın müdafiəsi zamanı komandanım oldu. Korpusunda qərargah rəhbəriydim. Sonra yenə də əmri altında 23-cü Diviziya Komandanının vəkili olaraq Pasita və Pizani mövqelərini müdafiə etdim. Yaralandığım zaman çox məyus ol-muşdu. Esat Paşa Çanaqqala Müharibəsində Atatürkə də koman-danlıq etmişdi. Atatürkün məşhur 19-cu diviziyası Esat Paşanın rəh-bərliyi altındakı 3-cü hərbi korpusun tərkibindəydi”¹⁸⁷.

Ən səmimi yoldaşlarından Lütfi Müfit (Özdəş) Hərbiyyəli Mus-tafa Kamal haqqında deyirdi: “Qazi Həsrətləri Əsgəri idadidən 315-ci ildə məktəbinə gəlib. Orada İstanbul, Ərzurum, Şam, Bağdad idadilərindən gəlmə siniflər də toplanmışdı. Sinifdəki şagirdlərin sayı doqquz yüzü keçirdi. Buna görə də tədrisin asanlaşdırılması üçün şagirdləri altı hissəyə ayırmışdılar. Qazi həzrətləri birinci his-sədə idi. 317-ci ildə üç hərbiyyə sinifi bitirilərək otuz doqquz əfəndi Ali Hərbi qüvvələrin birinci sinifinə seçildi. Hərbiyyədən çıxan bö-yük Şefin istər hərbiyyə, istərsə də Ali Hərbi qüvvələrin namizədi kimi keçirdiyi təhsil həyatı bir neçə cümlə və ya sətirlə ifadə ediləcək məsələ deyil. Onun altı illik həyatı özü-özlüyündə cildlərə sığışacaq tarixdir. Hələ o zaman məktəbdəykən şüursuz, düşüncəsiz idarəçiliyə qarşı vicdanından, ruhundan fışqıran inqilabçı düşün-cələri haqda xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Hər oxuduğu dərs, hər oxuduğu elm və fənni diqqətlə təhlil edərək özü üçün müəyyən nəticələr əldə edirdi. Bütün tələbə yoldaşlarının dərslə bağlı çətinliklərini aydın, inandırıcı cavablarla izah etməyi bacarırdı. Ali Hərbi qüvvələrdə peşəyə aid ixtisas dərslərində ən yaxşı qiyməti Böyük Şef alıb”¹⁸⁸.