Читать книгу: «Mustafa Kamal Atatürk», страница 8

O gün düşmənin doqquz nəqliyyat gəmisindən sahilə çıxarılan əsgərlərindən başqa, səkkiz nəqliyyat gəmisinin hələ üfüqdən sa-hillərə doğru yaxınlaşdığı görünürdü. Bizim birinci xəttimiz düş-mənin iki yüz-üç yüz metr qarşısında idi. Bu sürətlə getdikcə sıx-laşan düşmənin qarşısında gözləməkdənsə qəti nəticə əldə etməyə kifayət edəcək qədər qüvvə cəlb etmək üçün Mustafa Kamal Paşa komandanlara xəbər göndərdi. İstədiyi qüvvələri alan zaman isə cəbhə genişləndiyindən müxtəlif komandanlarla daimi münasibət-də olmaq çətinləşmişdi. Onun üçün də cəbhəni müxtəlif məntə-qə komandanlıqlarına bölmüşdü…

“Bu dəfə olduğum yer çox uyğun idi. Bütün vəziyyəti bölmə komandanlarından daha yaxşı görə bilirdim. Sonra da müxtəlif mənbələrdən məlumat alırdım. Məsələn, düşmən komandanının “Buraya imdada yetişin” tərzindəki teleqrafını istehkamda olan teleqrafçımız tutmuşdu. Bunu mənə bildirdilər. Beləliklə, başlanılan hücuma davam etmək vacibdi. Düşmənin imdadına gələcək qüvvələr yetişməzdən əvvəl hücumumuzu qəti şəkildə həyata keçirməyin vacibliyi, həqiqətən, ortada idi. Bundan başqa, düşməni tez zamanda sahillərimizdən uzaqlaşdırmaq vətəndaş vəzifəmiz idi.

Məqsədimi bölmə komandanlarına bildirdim. Nəzərdə tut-duqlarımın tətbiqi üçün əsgərlərimizin süngüsündən başqa gü-vənəcəkləri heç nə yox idi. Əlimdə olan bütün qüvvələr döyüş xət-tinə yaxınlaşmış vəziyyətdə idi. Bu hücum səbəbindən düşmən mövqelərinə girmələri üçün arxadan “Şiddətli hücum!” əmri verdim. Saat 4-ü keçmişdi. Ümumi cəbhə boyu irəli doğru hərəkət başlandı. Xüsusilə, mərkəz qrupu şiddətli hücuma keçərək irəliləməkdə idi. Doğrusu, bütün əsgəri bölüklərimiz təqdir ediləcək sürətlə hücuma keçmişdilər.

Ancaq bu məqamda sizə Bombasırtı hadisəsini danışmadan keçə bilməyəcəyəm. Təsəvvür edin ki, qarşılıqlı sipərlər arasındakı məsafəniz səkkiz metrdir… Yəni ölüm mütləqdir… Birinci cərgə-dəkilərin hər biri xilas ola bilməyəcəklərinə əmindirlər. Onlar sıra-dan çıxdıqca ikinci sıradakılar onların yerinə gedirlər. Lakin bir görsəydiniz, nə qədər qibtə ediləcək təmkin və təvəkküllə irəliləyirlər? Ağlınıza belə gəlməz! Hamısı da öləni görür, cəmi üç-dörd dəqiqəyə özünün də öləcəyini anlayırdı. Amma heç kiçik bir narahatlıq belə göstərmirdi. Sarsılmaq olmazdı! Oxumaq bilənlər əllərində “Qurani Kərim” cənnətə girməyə hazırlaşırdılar. Bilmə-yənlər kəlimeyi şəhadətlərini deyə-deyə irəliləyirdilər. Bu, türk əs-gərlərindəki ruhi qüvvəni göstərən heyrətə layiq, təbrik edilə bi-ləcək xüsusiyyətdir. Əmin olmalısınız ki, Çanaqqala müharibəsin-də bizi qalib edən məhz bu ruh yüksəkliyi oldu…

17 mayda indi bir az əvvəl bəhs etdiyimiz Çataltəpəsi, Halid və Rızatəpəsi deyilən yerdə qanlı döyüş baş verdi… Orda Rıza Əfəndi və Halit Əfəndi adında hücumu kifayət qədər qəhrəmanca icra edən iki zabit şəhid oldu! Bu döyüşdən sonra Arıburnuna qarşı mühafizəsini təmin etdiyim cəbhəyə əlavə olaraq Anafartalar mən-təqəsi daxilindəki Azmaka qədərki hissə də məsuliyyətim altına verildi. Lakin daha sonra bütün Anafartalar məntəqəsi birbaşa olaraq Esat Paşa həzrətləri ilə əlaqədar Almaniyalı Vilmer bəyin komandası və məsuliyyəti altına keçdi. 18-i də elə o döyüş ilə keçir. 22-ci gün verilən məlumata görə, düşmən cənub qrupunda, yəni Seddülbahir yaxınlığında Kirte məntəqəsinə şiddətlə hücum et-mişdi. Həqiqətən də, cəbhəmizdə ciddi və açıq şəkildə düşmən hü-cumu gözləmək ehtiyatlı davranmaq demək idi. Əslində, o gün gü-nortadan əvvəl bütün firqə cəbhəsi düşmənin top, tüfəng, mitral-yozlarla (avtomat tüfəng) açdığı şiddətli atəş altında qalmışdı.

Beləliklə, döyüş başladı. Ümumi cəbhədə düşmən qüvvələri müvəffəqiyyət qazandı. Bombasırtında iki səngərimizi zəbt və işğal etdi. 23 may günündə bu səngərləri geri aldıq. Düşmən gecədən işğala müvəffəq olduğu bu səngərlərdəki qüvvəsini sabaha qədər bir qədərdə gücləndirdi və əleyhimizə istifadə edəcək vəziyyətə gətirə bildi. Lakin həyata keçirilən tədbirlər, xüsusilə, 27-ci və 57-ci alayların komandanlarının, zabitlərinin və əsgərlərinin qəhrə-manlığı sayəsində o səngərlərin içində olan düşmən bütünlüklə yox edildi. Bombalarla parça-parça olub havaya sovruldular. Səngərlər əlimizə keçdiyi zaman ağzına qədər düşmən cəsədilə dolmuşdu. Bu müdhiş mənzərəydi. İngilislərdən bir adam belə qurtula bil-məmişdi.

Döyüşlərin getdiyi ərəfədə Kamal yerinə təşrif buyurmuş Tələt Paşa həzrətlərilə İsmayıl Canpolad və Doktor Nazim Bəy o gün in-gilislərlə bağlı maddi döyüş xatirələrinə də malikdirlər. Kimisində qurşun parçalamış bir ingilis atı, kimisində balaca-malaca ordenlər, durbin parçaları-filan var… Düşmənin yalnız bu kiçik döyüşdəki itkisi üç mindən artıq olardı.

24 may günü heç bir hadisə olmadı. 25-də düşmən yenə firqə cəbhəsinə hücuma keçdi. Hətta kiçik bir səngərimizə belə girdi. La-kin nəticədə yenə də tamamilə tələf edildi. Onlar səngərdən kənara atıldılar və məhv edildilər.

26-sı və 27-də yenə sakitlik idi. 28-də də eləcə. 29-da düşmən 31, 32, 34 nömrə ilə adlandırdığımız səngərlərə hücuma keçdi. Lakin bu dəfə də çoxlu tələfat verərək geri oturduldu. 14 aprel günü hücumundan sonra Bombasırtında, boyun nöqtəsinə yaxınlıqda yaradılan bu səngərlər Arıburnu cəbhəsində 7-8 metrdən 10 ilə 12 metrəyə qədər düşmənə yaxın olan səngərlərdir. Bu yaxınlaşma və bu səngərlərdə baş verən hadisələr onların tarixi şöhrət qazana-caqlarını təmin edib. Bu səngərlərin qarşısında olan düşmən sən-gərləri arxası Qorxudərəsinə enən bir uçurumun kənarında qurul-muşdu və xüsusi mahiyyət daşıyırdı. Haqqında danışılan səngər-lərdə düşmən daima narahat idi. Elə nömrələrini söylədiyimiz səngərlərə qarşı onların təcavüzləri, demək olar ki, bir gecə belə əs-kik olmazdı. Üstlərinə bomba yağdığı zaman bu səngərlər, az qala, cəhənnəmə çevrilirdilər. Təbii ki, qarşımızdakı düşmən səngərlərin-də də vəziyyət eyni idi. Düşmən bombalarından sonra baş verəcək tələfatı azaltmaq üçün səngərlərin üzərinə qalın taxtalar örtdür-müşdük. Onlar bu taxtalara tez-tez içi yanacaq dolu şüşələr atır, yan-ğın törədirdilər. Şiddətli alov və qatı duman o səngərlərin üzərindən heç əskik olmazdı. Təbii ki, biz oralarda həddindən artıq çox tələfat verirdik. Lakin buna baxmayaraq igid, qismətə boyun əyən əsgər-lərimiz bütün bu yanğınlara, səngərlərdəki bomba partlayışlarına sinə gərir, qibtəyə layiq əzmkarlıqla öz mövqelərini müdafiə edir, düşmənə qarşı vuruşurdular. 30-31-də, eləcə də 1 iyundan 16 iyuna qədər zaman ərzində elə də mühüm hadisələr baş vermədi…

Saros qrupunun komandanı polkovnik Feyzi bəyin Çonkbayırı və Kocaçiməndəki hərbi birlikləri də öz komandanlığı altına alaraq “Anafartalar qrupu” adı altında qrup təşkil etdiyi barədə hər kəsə məlumat verilmişdi. Conkbayırdakı böyük təhlükəni yaxından görür və çox mütəəssir olurdum. Onun üçün Şimal Qrupu koman-danlığına məruzə etdim: “Conkbayırındakı vəziyyətin hələ də diqqətəlayiq əhəmiyyət daşıdığı və incə məsələ olduğu ortadadır. Bununla bağlı ordu komandanlarının nəzər-diqqətlərini ciddi surətdə cəlb etmənizi məmləkətin salamatlığı naminə xahiş edirəm”.

O dövrdə böyük komandanların əksəriyyəti əsəbiydi. Kazım bəy ordu komandanı Liman Paşa həzrətləri adından mənimlə telefonla danışdı. Fikrimi soruşdu. Vəziyyətin əhəmiyyətini söylədim. Dedim: “Əlimizdə daha bir an da mövcuddur. Əgər bu anı da ziyana uğratsaq, ümumi fəlakət qarşısında qalacağımız dəqiqdir”.

Vəziyyətin ümumiləşmiş olduğunu, Anafartalara çıxmış və çıx-maqda olan düşmən qüvvələrini diqqətə almaq, həmçinin ona görə ümumi tədbirlər həyata keçirmək lazım gəldiyini, ehtiyat qüvvə, birlik və təmin üçün bütün hissələrin bir komandanlıq altında olmasından başqa çarə qalmadığını dedim…

Həqiqətən, belədi. Çünki bu hərəkatda tərifedilməz, qeyri-adi, hətta fövqəladə sözlərlə izah etməyə çalışdığımız ruhi və-ziyyətlərdən çox yüksəkdə olan şeyi görürdüm! Belə məsuliyyəti öz üzərinə götürmək, sizin də anladığınız kimi, adi iş deyildi. Lakin vətənim məhv olduqdan sonra yaşamamağa qərar verdiyim üçün iftixarla bu məsuliyyəti öz üzərimə götürdüm. Və dərhal saatlarla məsafə uzaqda yerləşən Çamlıtəkkə qərargahına doğru hərəkətə keçdim. Məhz bununla Arıburnu ilə olan komandanlıq münasibətim sona çatmış oldu.

İngilislər Arıburnu ətraflarında və bu cəbhələrdəki döyüşlərdə sərkərdələrinin, əsgərlərinin göstərdikləri cəsarəti, mətanəti və cən-gavərliyi fövqəladə dillə təqdir və yad edirlər. Amma düşünün ki, bütün döyüş sursatları ilə birlikdə mükəmməl şəkildə hazırlanmış, böyük cəsarət və qətiyyətlə Arıburnu sahillərinə ayaq basan düşmənimiz yenə o sahil kənarlarında qalmağa məcbur olmuşdular. Buna görə də zabitlərimiz, əsgərlərimiz vətənpərvərlik hissi və inamları, millətlərinə məxsus şücaətlərilə bu dərəcədə qüvvətli düşmənə qarşı Darülhilafə və səltənət qüvvələrini mühafizə etməklə ciddi iftixar hissinə layiq mövqe qazanmışdılar. Komandanlıq etdiyim bütün bölmələrin zabitlərini, əsgərlərini bir-bir təqdir edirəm. Bu ülvi məqsəd uğrunda canlarını qəhrəmancasına fəda edən müqəddəs şəhidlərimizi dərin və əbədi hörmət hissilə yad edirəm.

Conkbayırı və Şahintəpənin mühafizəsi üçün komandanlığı öz üzərimə götürməyimdən əvvəl orada döyüşlərdə əsgərlərin çox bö-yük qəhrəmanlıq və fədakarlıq göstərildiyini təqdirlə yad edirəm. Ancaq əlavə etməyi lüzum görürəm ki, bu bölmələr həddindən artıq zəifləmiş və yorulmuşdular. Yenidən iki piyada alayının əmrim altına geçəcəyinə dair məlumat vaxt itirmədən yeni əmrlər verməyimə səbəb oldu. 27 iyul günü günortadan sonra saat üçdə Conkbayırı və Kocaçimən məntəqəsində yerləşən …ncı və …ncı firqə zabitlərinə telefonla dedim: "Bu gecə Conkbayırında sizdən böyük şücaət tələb edəcəyəm. İki piyada alayı üçün əlinizdə olan imkan-lardan istifadə edib, heç olmasa, isti şorba hazırlamağa imkan tap-mağınızı istəyirəm”.

O günkü döyüşü idarə etdiyim yer olan Çamlıtəkkədəki iqa-mətgahıma gələrkən yolda Liman Paşa həzrətlərinin haqqında da-nışılan yavəri təbrik etmək üçün özünü mənə yetirdi. Haqqında da-nışılan həzrətlərin də iqamətgahıma gəlmiş olduğu xəbər verildi. Və Conkbayırından beynimdə necə icra ediləcəyini çək-çevir etdiyim hücumun yaxından müşahidə edə bilmək və idarə üçün dərhal şəxsən oraya yollandım. Haqqında danışılan adam məni atəşin içinə girməkdən qorumağa çalışırdı.

Amma görüləcək hərəkətin nəticəsindən başqa cür əmin olma-yacağımı anlayaraq getməyimə razılıq verdi. Birlikdə Çamlıtək-kədən Kocaçimen istiqamətinə doğru hərəkət etdik.

Bu zaman düşmənin bir təyyarəsi həmin səmtə doğru gəlirdi və o bizi təqibə başladı. Buna görə də bütün heyətimiz sağa-sola dağı-lışmaq məcburiyyətində qaldı. Bunun nəticəsində də onlar yollarını itirərək qaranlığa düşdüklərindən ertəsi günə qədər özlərini mənə yetirə bilmədilər. Məndən bir an belə ayrılmayan süvari ehtiyat za-bitlərindən Zəki Əfəndilə birlikdə tutduğumuz yolu davam etdir-məyi zəruri hesab etdim. Kocaçimendən keçərək Conkbayırına get-mək istədim. Lakin bu yol ingilislər tərəfindən tutulmuş olduğu üçün atəşə məruz qaldım. Bir az da cənubdan dolanaraq Conksırtı-nın şərq yamaclarında yerləşən ....ncı firqə qərargahına gedib çıx-dım. Bölmələrin hansı vəziyyətdə olduğunu öyrəndikdən sonra mə-nim üçün hazırlanmış çadıra yollandım. Onsuz da gecə düşmüşdü. Lazım gələn əmrləri verdim. Təzə qüvvələrin gəlib çıxmasını inti-zarla gözləyirdim. Bu qüvvə haqqında yuxarıda bəhs etdiyim “…” alay idi. Bunlardan biri bir qədər gec gəlib çıxmışdı, digərisə ertəsi gün uzun mücadilədən sonra ancaq gəlib çata bilmişdi. Buna görə də komandanlar və baş qərargahın üzvləri diqqətimi cəlb etdilər. Buna haqları da çatırdı…

Bəli, sağ tərəfdə pencəyimdə güllə yeri gördüm. Yanımdakı süvari zabit: “Əfəndim, vurulmusunuz”, – dedi. Belə bir söz əs-gərlərə gedib çatarsa, bunun onlara necə təsir edəcəyi haqda düşün-düm. Əlimlə zabitin ağzını tutdum: “Sus” dedim.

Güllə saata dəymişdi. O saatın yerdə qalan zədəli hissəsini mü-haribədən sonra Liman Paşa Həzrətləri xatirə olaraq götürdü. Mənə də özünün əsilzadə ailəsinə məxsus gerbin olduğu saatını bağışladı.

Ser Hamiltonun əsgərimizin hücumunu təsvir edərkən necə mə-harətlə danışdığını çox təqdir etdim. Doğrudur, onun təbirincə de-sək, həmin günkü döyüşdə əsgərlərimiz ingilislər üçün böyük fəla-kət olmuşdular. Qarşılarında durmaq istəyənləri həlak etmişdilər. Conkbayırı təpəsinin zirvəsini tamamilə təmizlədikdən son-ra – yenə Hamiltonun sözlərini deyirəm – yeşiyindən çıxan arı sürüləri kimi güc-bəla yaxalarını mütləq ölümdən qurtarmış digər dəstələr üzərinə hücuma keçmişdilər: “İngilislər üçün bu dərəcə ümidsiz və ağır nəticələnən müharibənin təfsilatları qətiyyən və qətiyyən sənədlərdə olduğu kimi əks oluna bilməz. Türklər bir-birinin ardınca döyüş meydanına atılırdılar. Və “İsmullah”ı zikr edərək, hə-qiqətən, şir kimi, aslan kimi döyüşürdülər”, – dedi. Bu hücumlara qarşı durmağa çalışan ingilis əsgərləri elə yerlərindəcə tələf oldular.

Xeyr! Fevzi Paşa Həzrətlərini öz yerimə vəkil təyin etdim. Sonra İstanbula yollandım. Məncə, ingilislərlə fransızların torpaqlarımız-dan qaçdığını on gün sonra İstanbulda eşitdim. Hərbi qərargah rəisinin verdiyi raporta əsaslanaraq bu hərəkətin ifadəsi üçün başqa söz axtarmağa lüzum görmürəm. Onlar sözün bütün anla-mında qaçdılar… Mən də: “Qaçdılar”, – deyəcəyəm. Amma bunun özü də özlüyündə müvəffəqiyyətli qaçış idi”³⁰³.

Müharibənin verdiyi yorğunluqdan əlavə keçirdiyi ağır malyariya xəstəliyinin də Mustafa Kamala çox təsir etmiş olmasına baxmayaraq o, Çanaqqaladan ayrılmadı. 21 avqust döyüşlərindən sonra bütün cəbhə boyunca hücuma keçməklə düşməni dənizə tök-məyi planlaşdırdı. İdeyasını həyata keçirmək üçün lazımi ta-mamlama qüvvəsinə ehtiyacı olduğunu bildirdikdə onun bu tələbi ordu komandanlığı tərəfindən: “Boş yerə qırğına verəcəyimiz bircə əsgərimiz belə yoxdur”, – deyilərək rədd edildi. Bundan sonra Mustafa Kamal qrup komandanlığından istefa verdi³⁰⁴. Lakin istefası qəbul edilmədi və o, İstanbula qayıtdı.

Bu ərəfələrdə – 1916-ci ildə İstanbulda “Yaqub Cəmil Ha-disəsi”ndə adı hallandı. Yaqub Cəmil “çevriliş” etdikdən sonra Ən-vər Paşanın yerini alacaq şəxs kimi Mustafa Kamalın adını çəkib, lakin Mustafa Kamalın bu hadisəylə bağlı olduğu sübuta yetirilməyib³⁰⁵.

Ənvər Paşa Mustafa Kamalın rəhbərliyilə üç alaylıq qüv-vəni İran üzərindən keçməklə Hindistana göndərmək, orada olan hind müsəlmanlarını İngiltərəyə qarşı ayağa qaldırmaq istəmiş, lakin Mustafa Kamal bu təklifi: “Mən o qədər də qəhrəman deyiləm”, – deyərək rədd etmişdi.

Çanaqqala döyüşlərindən sonra Mustafa Kamala verilməli olan vəzifə yüksəlişi yubadılmışdı³⁰⁶. O bu səbəbdən dolayı hətta təqaüdə çıxaraq bir kənara çəkilmək haqqında belə düşünüb.

B. Şərq cəbhəsi

Mustafa Kamal 1916-ci ilin yanvar ayında – icazəli olduğu vaxt bir müddətlik Sofiyaya getdi. Qayıtdıqdan sonra 28 yanvar 1916-ci ildə Ədirnədə yerləşən 16-ci korpusa komandan təyin olundu. 11 mart 1916-cı ildə həmin korpus Diyarbəkirə nəql edildiyindən Mustafa Kamal da vəzifəsini icra etmək üçün Diyarbəkirə yola düşdü. Bölgəyə gələr-gəlməz rusların qızışdırdığı dərsimlilərin hücumlarının qarşısını almaq üçün bəzi hərbi tədbirlərə əl atdı. Bu ərəfədə Anafartalarda göstərdiyi xidmətinə görə, gecikmiş də olsa, 1 aprel 1916-cı ildə general-mayor rütbəsinə yüksəldildi.

16-ci korpusa müdafiə etmək tapşırığı verilmiş cəbhə Van gölü-nün cənubundan Çapakçur boğazına qədər təxminən 80 kilometr uzunluğunda əraziydi. Qafqaz Cəbhəsinin şimal hissəsində Ər-zurum itirilmiş, Üçüncü Ordu Trabzon, Bayburt, Kop dağı xəttinə çəkilmişdi. Mustafa Kamal Paşa bu bölgədə Muşu və Bitlisi düşmən işğalından xilas etdi. Ona bu xidmətinə görə qızıl qılınclı imtiyaz medalı verildi.

Bu ərəfələrdə – 16 fevral 1917-ci il tarixində ona 4-cü Ordunun əmrində olan Hicaz Səfəriyyə Qüvvələri komandanlığını üzərinə götürməsi təklif edildi. Şama gedib vəziyyəti yaxından öyrəndikdən sonra bu vəzifəni qəbul etmədi. Baş komandanlığa qısa müddət ər-zində Hicazın boşaldılmasını, oradan çıxan qüvvələrin köməkliyilə Suriyanın möhkəmləndirilməsini təklif etdi. Ənvər Paşa müsəl-manların müqəddəs torpaqlarının boşaldılma işini Mustafa Kamala təklif edərək onu xalqın gözündən salmaq haqqında düşünürdü. Ancaq Mustafa Kamal: “İndiyə qədər bölgəni kim müdafiə edibsə, geri çəkilməni də o təşkil etməlidir”, – deyərək bu təklifi qəbul etmədi. Sonra Hicaz Səfəriyyə qüvvələrinin də təşkilindən imtina etdi.

Osmanlı Baş Qərargahı rusların cənubu silkələmələrinin qarşı-sını almaq üçün Diyarbəkirdə II Ordu adlı yeni ordu yaradıb, Əhməd İzzət Paşanın icazəli olaraq İstanbula getməsindən sonra Mustafa Kamal Paşanı bu ordunun komandan vəkilliyinə, daha sonra – 7 mart 1917-ci ildə isə əsaslı şəkildə ordu komandanlığına keçirdi.

Bu tarixlərdə ingilis qüvvələri Bağdadı işğal etdilər və Fələstin cəbhəsində geniş hərəkata hazırlıq başlandı. Ruslar isə öz içlərində başlanan iğtişaşlardan dolayı müharibədən çəkilməyə ha-zırlaşırdılar. Belə bir şəraitdə türk ordusu Muşu təkrar aldı və ərazi-də abadlıq işlərinə başlanıldı.

Mustafa Kamal bir müddət sonra – 5 iyul 1917 tarixində yeni təşkil olunan 7-ci ordu komandanlığına təyin edildi³⁰⁷. O, l 7-ci Ordu komandanı vəzifəsini icra edərkən həm alman generalını, həm də Osmanlı Hərbi Nəzarətini tənqid etdiyi üçün İldırım Orduları ko-mandanı, alman generalı Falkenhaynla münasibətləri kəskinləş-mişdi. Mustafa Kamalın Osmanlı Hərbi Nəzarətini tənqidinin səbəbi qədim tarixi olan türk ordusunun başına türk millətini, türk əsgərini və Türkiyəni heç tanımayan almanların gətirilməsiydi. Alman generallarını səhv qərarlarına görə tənqid də edib.

Falkenhaynı tənqid edən yalnız o deyildi. 4-ci Ordu komandanı Camal Paşa³⁰⁸ da onun tərəfindəydi. Mustafa Kamal 1917-ci il sentyabrın sonlarında Falkenhaynın davranışları məsələsində iki raport verib, lakin ikisi də qəbul edilməyincə, oktyabrın əvvəllərində 7-ci Ordunun komandanlığından istefa verib. 20 sentyabr 1917-ci il tarixli ilk raport Falkenhaynın əleyhinə olduğu qədər, daxili vəziyyəti və hökuməti də tənqid üzərində qurulub. Mustafa Kamalın 20 sentyabr 1917-ci il tarixli raportunun³⁰⁹ xülasəsi belədir:

“Maddə 1. Xalq hökumətdən soyuyub, xalqa qarşı çox pis rəftar edilir, hökumət tam acizlik içərisindədir. Ədliyyə qətiyyən işləmir. Xalqın dolanışığı, iqtisadi vəziyyəti bərbaddır. Kimsə gələcəyə inanmır. Dövlət qəfil çökə bilər.

Maddə 2. Müharibə tezliklə qurtarana bənzəmir. Düşmən tərəfi bizdən daha az çətinlik çəkir.

Maddə 3. Osmanlı ordusu müharibənin əvvəllərinə nisbətən çox zəifdir. Birliklərin əsgər sayı azdır. Ən yaxşı diviziyalardan biri hesab edilən 59-cu diviziyanın yarısı ayaq üstündə dayana bil-məyəcək qədər gücsüz və zəif əsgərlərdən ibarətdir. Ordularda yarı-yarıya qaçanlar da var (Bu cümlədən sonra bir sıra cəbhə və or-duların vəziyyəti, həmçinin düşmənlərin məqsədi nəzərdən keçiri-lir).

Maddə 4. Görüləcək işlər: a) İdarəetmə, jandarm, məişət məsə-lələri işləri düzəldilməli; b) Hərbi baxımdan aktiv vəziyyətdə qal-malı, Avropadakı bütün qoşunlarımız geri çağırılmalıdır. Sina cəb-həsində nə edəcəyimizi indidən müəyyən etməliyik. Ancaq belə gö-rünür ki, ora yeni qüvvələr yığmazdan əvvəl düşmən bizə hücum edəcək.

Maddə 5. Suriya və Hicaz yenidən müsəlman-Osmanlı ko-mandirin sərəncamına verilməlidir. Onun rəhbərliyi altında da Sina cəbhəsinə yeni müsəlman-Osmanlı komandanlıq etməlidir. Falkenhaynın vətənə zərərinə baxmayaraq mütləq ondan istifadə lazımdırsa, Suriya və Hicaza rəhbərlik edəcək müsəlman-Osmanlı baş komandanının əmri altında olmalıdır. Bu təqdirdə indikindən daha kiçik vəzifəyə düşsəm də (yəni o zaman üzərimdə bir yerinə iki əmr edən olacaq), vətənimizin xeyrinə buna razıyam. Əgər 7-ci Ordum Sina cəbhəsinə tam şəkildə gedib çıxmadan düşmən üzərimizə hücum edərsə və o, pərakəndə olaraq 8-ci Ordu komandiri Von Kressin rəhbərliyi altına veriləcəksə, buna tamaşaçı qala bilməyəcək, rəhbərliyi öz üzərimə götürəcəyəm.

Almanlara qarşı zəiflik göstərmək bizə çox zərər verir. Falken-hayn hər yerdə özünün almanlığını, vəzifəsinin Almaniyanın mənfəətini qorumaq olduğunu söyləməkdən çəkinmir. Alman za-bitləri vasitəsilə birbaşa tayfa başçılarıyla əlaqə yaradır. Mənə də: “Ərəblər türklərə düşməndir, biz almanlar bitərəf olduğumuz üçün onları əldə edə bilərik”, – deməkdən çəkinmir. Falkenhaynın hücum etməklə bağlı söylədiyi sözlər bütün Suriya və Ərəbistan ərazisinin öz rəhbərliyi altına düşməsi üçün vasitəydi. Vətənimizi də müstəmləkə vəziyyətinə salmağa çalışır. Fələstində yaxşı müdafiə qura bilərsə (Osmanlını müstəmləkə etmək məqsədilə), məqsədinə çatacaq. Bizə borc yazılan qızılları da, tökülən son türk qanlarını da bu yolda xərcləmiş olacaq. Son olaraq deyim ki, bu yurdun heç bir guşəsinin yadellilərin nüfuzu, idarəsi altına veril-məsi mümkün deyil”.

Mustafa Kamalın ikinci raportu birincinin əlavəsi xarakteri daşıyır. Birinci raport Tələt, Ənvər və Camal paşalara göndərilsə də, əlavəsi Ənvər və Camal paşalara ünvanlanmışdı. Əlavənin tarixi 24 sentyabr 1917-ci ilə aiddir³¹⁰. Raportun mətnisə bu şəkildədir:

“1. Sina cəbhəsində icra olunacaq azadlıq hərəkatının necə hərəkat ola biləcəyini qeyd edirəm: “Sina cəbhəsində mövcud düşmən qüvvə 10, 52, 53, 54, 50 və 74-cü firqələrlə fransız və italyan qüvvələrindən mürəkkəb bir firqə, yeddi yüz batalyonun mövcud sayı ilə cəmi 60 min və süvari qüvvələri ilə cəmi 70 min nəfərdən ibarətdir. Bu cəbhədə olan qüvvələrimiz 3, 7, 16, 26, 27, 53 və 54-cü firqələr süvari firqəsidir və ən son qüvvə silah ədədi ilə deyil, mövcud sayı ilə 33 min nəfərdən ibarətdir. Ehtiyat qüvvəmiz olan Remle ətrafındakı 24-cü firqə ilə 19 və 50-ci firqələrin Hələbdə möv-cud olan sayı və tamamlana bilməyəcək 20-ci firqənin İstanbuldakı mövcud sayı və 1800 piyadadan ibarət alman bölməsinin cəmi qüvvəsi 30 min nəfərdən ibarətdir. 59-cu firqənin istifadəyə yararlı olmadığı məlumdur. Ehtiyat qüvvələrimizin Sinaya, ən azı, yüzdə otuz şəkildə yetişməsi, hər ay Sina cəbhəsinin bir firqə qüvvəsində itkiyə məhkum olması etiraz doğurmayan hal olduğundan, bütün ehtiyat qüvvələrimiz cəbhəyə iki ay sonra 20 min sayda yetişə biləcək, bugünkü Sina qüvvələri də beş mindən on minə qədər itki verərək 23 min nəfərə düşəcək. Yəni 7 və 8-ci orduların cəmi 43 min əsgəri olacaq. Düşmənə yeni dəstək qüvvələr gəlmədiyi halda, bütün qüvvələrimizi cəm etdikdən sonra aradakı nisbət 70-ə qarşı 43 olacaq. İki ay ərzində 70 mindən düşmənin verə biləcəyi itki o qədər də uzun yürüyüş edilmədiyindən, mütəmadi fərarilik halı olmadığından o dərəcədə də əhəmiyyətli deyil və tamamlanmağa hazır kimi qəbul olunur. Alman qərb cəbhəsi daxil olduğu halda bütün cəbhələrdə vəsait baxımından bizimlə eyni vəziyyətdə olan düşmənin vəsaiti nəql olunma vəziyyətinə görə çox uyğun olan Sina cəbhəsində bu gün və irəlidə gedən bizə qəti üstün vəziyyətə sahib olacağı aşkardır. Bu hesab nəzərə alınarsa, yeni ehtiyac qüvvələri gətirmədiyi halda 70 min adama qarşı istehsalı ən böyük müvəffəqiyyət olan nəticə mütləq müdafiədən ibarət ola bilər.

Məsələ çətin anlaşılır, halbuki düşmənin Misirdən daha 64, 77, 78-ci firqələrinin və bir hind firqəsinin olduğu, həmçinin Sina cəb-həsində yeni firqənin görüldüyü 4-cü ordunun raportlarında qeyd olunub. Bu halda Osmanlı dövləti əlüstü topladığı və təsis etdiyi bütün qüvvələrlə Fələstinin addım-addım müdafiəsinə qalxmaqdan başqa qəbul edəcək qərara malik olmadığı kimi, məmləkətin daxilində və xaricindəki qənaət edə biləcəyi qüvvələri də bu cəbhəyə indidən yetişdirmək məcburiyyətindəydi.

2. Sina cəbhəsinin dalbadal bir-birinin dalınca yetişən bölmələrlə bərabər müdafiəsinin təmininin necə mümkün olacağı haqqında buradan çox şey söylənilə bilməz.

Buradan görüləcək əsas tədbir qüvvələrin təcili Cənuba sövq edilməsi, gizli qorunan ağır topları, cəbbəxananı, təhkim olunmuş avadanlıqların cəm olunmasıdır. Dalbadal qüvvələrin gəlib çıxmasıyla cərəyan edəcək müharibənin gələcək mərhələləri əvvəlcədən təxmin edilə bilməz. İndiyə qədər düşdüyüm vəziyyətlərə görə bu sahədə mənim qədər təcrübə keçməyib. İstər Arıburnunda, istərsə də Anafartalarda sözün birbaşa anlamında Osmanlı paytaxtını bu sistemdə, yəni seçmə qüvvələrə qarşı dalbadal bir-birinə yetirən qüvvələrin istifadə edilməsilə müdafiə məcburiyyətində qalmış və ikinci ordunun öndə gedən bölməsinə komandanlıq edərkən daha strateji şəkildə yayılmasını tamamlamış düşmənə qarşı ordumuzun təmini vəzifəsini icra etmişdim.

3. Düşmən hücumundan əvvəl 7-ci ordunu toplaya bildiyimiz halda, məhdudlaşmış müdafiə vəziyyəti alacaq Sina cəbhəsinə bir qrup və iki ordu qərargahı sığmazdı. Falkenhayn bura gələr-gəlməz ona bunu söylədim. Belə bir təşkilatın bura sığa biləcəyilə bağlı mənə göstərdiyi sövqiyyat və idarə şəkli yalnız hücum şəkliydi. Yəni indiki cəbhəni ört-basdır edən bir ordu və Birüssebi ilə cənubundan düşmənin möhkəmləndirilmiş ordugahının arxasına hücum edən digər ordu vəziyyəti ydi. Bir sözlə, bu ehtimalın müm-künsüzlüyünü söyləyincə general Falkenhayn, demək olar, mənim: “Bir qrup və iki ordu lüzumsuzdur”, – fikrimə cavab verməyib. Xüsusilə, mütləq olduğu üçün düşmən hücumunda gecikdiyimiz za-man mövcud və gələcək qüvvələrin yalnız bir komandanlığa tabe olması mübahisəsinə lüzum olmayan zərurətdir. Belə olduğu halda Falkenhaynın özünə də bir iş qalmayacaq, Kress bütün qüvvələri istifadə edəcəkdi. Həqiqətən də məmləkətin müdafiəsi nöqteyi-nəzərindən bu hal başqa mümkün halları nəzərə almamaq deməkdir. Arıburnunda firqə komandanıykən tədricən gələn və üç firqəyə çatan qüvvələrə heç bir şərtsiz komandanlıq etdiyim üçün və eləcə də bunun kimi təcili olaraq 16-cı korpusla Anafartaların müdafiəsinə başladıqdan sonra gələn korpuslarla cəmi 11 firqəyə çatan ordunu qeyd-şərtsiz idarə edə bildiyim üçün vəzifəmi icra etməyə nail olmuşdum. Məmləkətin həyatı bahasına yeni uğursuz təcrübə qazanmaq üçün cəhd etmək qətiyyən ağıllı hərəkət deyildi. Əvvəlki raportumda açıq-aşkar ərz etdiyim, təfsilatıyla bildirdiyim bu ehtimalla bağlı gəldiyim qənaətlər əsnasında ərz və təfsil etdiyim düşüncələrə cavab verilməməkdədir. Onsuz da azadlıq hərəkatı pərdəsi altında təqdim olunan Sina hadisələri ümumi qərargaha tam mənası ilə tabe generala həvalə edilincə, buna cavab vermək, heç şübhəsiz ki, Falkenhaynın üzərinə düşəcəkdi.

Falkenhayn bütün bu həqiqətləri gördü və cəbhənin bir qismi-nin indidən əmrimə verilməsini təklif etdiyi kimi, tərəfimizdən hücum edilməməsinin gözlənilən addım olduğunu da söylədi. Adı çəkilən bu adam gücsüzlər üçün daima özünün Birrüssebi qarnizon komandanlığı və zahiriyyə məntəqəsi fövqəladə komandanlığı kimi vəzifə nəzərdə tutulduğunu söyləməyə, bu cür bəzəyib təqdim etməyə çalışmaqdadır. Sina cəbhəsinə komandanlıq edə bilməm üçün kifayət qədər təcrübəmin, məlumatımın olduğu bəllidir. Çünki Sina cəbhəsindən daha təhlükəli Arıburnunun müvəffəqiyyətlə və kiçik komandan olaraq keçmiş, Anafartada II firqə və bir suvari sancağını müvəffəqiyyətlə idarə et-miş və ingilis ordusunu məğlubiyyətə düçar edərək öz təsiri altına almış, qısaca 10 firqədən ibarət 2-ci ordunu sövq və idarə etmiş bir komandan nə qədər aciz olsa da, yenə də Sina vəzifəsi üçün sınanmış və inanılmış adam dərəcəsini qazanmış deməkdir.

4. Əvvəlki raportum əsas etibarilə aşağıdakı kimi dəyişmək-dədir:

a) Sina cəbhəsinin vəziyyəti və ehtiyac duyduğu cəhətlər, həqi-qətən də müəyyən edilməyib. O, azadlıq hərəkatı adı ilə təqdim edil-məkdədir və biz aldadılırıq.

b) General Falkenhayn qeyd-şərtsiz bir Osmanlının əmri altına verilməyib. Geri göndərilmənin və ehtiyacatın təmini kimi bir sıra məsələlərdə mütəmadi şikayətlə əcnəbi sayının Fələstindən şimala doğru davamlı olaraq yayılacağına şübhə yoxdur. Kress Paşanın Sina hərəkatı üçün alman hərbi qərargahına xidmətə veril-məsindən və Rayaktan Ceniba qədər bütün dəmiryolu işinin birbaşa almanların rəhbərliyi altına təhvil verilməsini zəruri olduğunu söy-ləməsindən xəbərim var.

c) Yuxarıda göstərdiyim kimi, müdafiə üçün əsasən Sina cəbhə-sinə bir qrup və iki ordu yetərli deyil. Davamlı olaraq möhkəm-ləndirmədə də hərəkətdə azad olmağımla bağlı heç bir qeyd yoxdur.

d) General Falkenhaynın maydan bəri məmləkətimizdə özünü göstərməsi məmləkətin müdafiəsinə əsaslı surətdə zərər verib və Ərəbistanın müdafiəsi üçün istifadə edə biləcəyimiz 3 mühüm yaz ayını məhv edib. Bu strateji zərərin aradan qaldırılmasını Tanrı-dan istəyirik. Hərbi zərəri bu olan məmləkətin siyasi zərərinin nədən ibarət olduğunu heç düşünməyə belə imkan olmayıb. Ümumi qərargahda əmrlərə, etdiyim müdaxilələrə əsla məhəl qoymur, öz bildikləri kimi rəftar edirlər. Biz yalnız Kressi hüquq bölgüsü aparıb deyə, yerindən tərpətmirik. Məsələn, Nablus yaxınlığında düşmən hücumunun qarşısını ala biləcək olan general Falkenhayna mütləq tabe olacağımız, məncə, boş sözdür. Çünki nə hərbi, nə də siyasi anlamda Falkenhayna etimadım yoxdur. Onun əmri altında və qərarlarına tabe olaraq vəzifə icra etmək vətənim üçün əsla uğurlu xidmət vəd etmir. Amma vətənimin mənafeyilə bərabər şəxsən özümün şərəf və qabiliyyətimin tabe ediləcəyi, məni artıq məmləkətə xidmət edə bilməyəcək vəziyyətə salacağı şübhəsizdir. Buna görə də hərbiyə naziri, ali baş komandan vəkili olaraq zati-dövlətlərinə yazdığım bu raportla ali hökumətdən iki qərardan birini verməsini tələb edirəm.

1. Falkenhayn heç vaxt Sina cəbhəsində vəzifə almamalı, Ərə-bistan baş komandanlığının əmri altında olaraq Sinanın müdafiəsi yalnız 7-ci ordu komandanına aid olmalıdır.

2. Yaxud 7-ci Ordunun komandasından istefa verməliyəm.

Raportuma təcili olaraq cavab verilməsini istəyirəm, çünki ca-vab verilmədiyi halda yaxın zamanlarda tutduğum mövqedə vəzi-fəmi icra etməyəcəyəmi general Falkenhayna bildirəcəyimi ərz edi-rəm.

Yeddinci ordu komandan Mustafa Kamal”.

Göründüyü kimi, ölkənin içində mövcud vəziyyəti ortaya qoyan və Mustafa Kamal Paşanın uzaqgörənliyinin sübutu olan bu raportlar məramnamə xüsusiyyəti daşıyır.

Mustafa Kamal Paşa 6 oktyabr 1917-ci il tarixində 7-ci ordu ko-mandanlığından istefa verdi. Bu hadisədən sonra – 9 oktyabrda 2-ci ordu komandanlığına təyin edildi. Bir ay icazə alaraq İstanbula qa-yıtdı. Yeni vəzifəsindən izn alaraq icazəsini üç ay da uzatdı və bu onun Baş Qərargah sərəncamına alınmasıyla nəticələndi.

1917-ci ilin dekabr ayında Keyzer Osmanlı Sultanını Alman İm-peratorluq Qərargahını ziyarətə dəvət etmişdi. Padşahın yerinə onun qardaşı və vəliəhd Vahidəddin Əfəndinin getməsi məqsədə-uyğun hesab edildi, Mustafa Kamal Paşadan bu səyahətdə Vahi-dəddini müşayiət etməsi istənildi. Mustafa Kamal Paşa vəliəhdlə belə səfərə çıxmağı özü üçün faydalı hesab etdiyindən təklifi qəbul etdi. 15 dekabr 1917 və 5 yanvar 1918-ci il tarixləri arasında baş tutan bu səyahətdə müharibə vəziyyətini və bunun labüd nəticələrini bütün açıqlığı ilə vəliəhdə izah etməyə çalışdı. Onlar Almaniyada Alman Ümumi Qərargahını, alman cəbhələrini, imperator Vilhelmi, marşal Hindenburqu, general Ludendorffu ziyarət etdilər. Mustafa Kamal Paşageri qayıdarkən Vahidəddindən İstanbula dönən kimi 5-ci ordunun komandanlığını istəməyə vadar etdi³¹¹.