Читать книгу: «Чора», страница 6

Гелдаганара

Новкъа воьдучу Чорина дуьхьалкхетта хилла цхьа стаг.

– Хьо мичара ву? – хаьттина Чорас.

– Гелдаганара ву-кх, – аьлла вукхо.

– Ахь иза тIекIел кхузза аьлча, ма дика хелхавер вара цуьнца, вота тоха а ца оьшуш, зурма лакха а ца оьшуш, – аьлла дIаваханера Чора.

Букара синкъерам

– Ва Чора, и «букара синкъерам» муьлхачух олуш ду вайн? – аьлла, хаьттинера пхьоьхана гулбеллачех цхьаммо Чорега.

– Чоьхьаволучу хенахь: « Охьа таIIий воьллахь, корта дIатухур бу ахь!» – бохуш, чуьра схьакхойкхуш цхьаберш а болуш, чоьхьа кхевдина ког лаьтта охьа ца кхочуш, гарт-гирттанехьа нах тIекIел а лелхаш,«Ассалам Iалайкум!» – аьлла, ахь салам делча, «Ва Iалайкум салам!»бохуш, дуьхьал кхойкхург муьлхачу сонера кхойкху а ца хууш, пенаца раз доьгIначу дечиган доккхачу текха чу лалийна дилхан даьтта а доьттина, бадала йоьллина бехчалг цу чохь йогуш, халла лепачу серлонгахь тесна къажбеш тIаргIа а болуш, ийна охьаховшийна мехкарий а, кегий нах а болуш, уьйзучу цигаьркийн кIуьралахь вовшийн гуш сибат а доцуш, вистхилларг бен вовза йиш а йоцуш, локхуш берг дечиг-пондар а болуш, вотанан метта тухуш дерг ширачу шаьлган тиша негIар а долуш, наггахь сонтачу нохчочо «горров!» бохуш йожош нохчийн мажар а йолуш, цо човхийна чиркх байначу бодашлахь дуьхь-дуьхьал кхийдош шоганний, ховханний куьйгаш а долуш болчу синкъерамах «букар синкъерам» олуш ду-кх вайн,– аьлла, жоп деллера Чорас.

Весет

Цкъа Чора чIогIа цомгаш а хилла, цунна тIехь лаьтташ болчу цуьнан гергарчу наха леррина дехнера Чорега, весет дахьара ахь, аьлла.

– Шуна иштта лууш делахь, дийр ду ас весет, – аьлла Чорас. – Со велча, соьца коша вайн эвларчу Хаьммирзин йоI а, кхаа денна йаахIума а, мала хи а диллалаш.

– Ой, дIавала, – аьлла, боьхна хьаьвзинера тIехь лаьттарш. – Хаьммирзин йоIана луур дуй хьоьца коша йан?

– Шен дена неIалт хуьлда-кх, лаа а лууш цига воьдучунна! – аьллера Чорас.

Дума

Цкъа мацах базара вахана, цхьа боккха дума а эцна, и, туьха а тесна, уча хьала а оьллина, Чорас бахьарна кхоьруш, и ларбеш Iаш хиллера Чорин доттагI. Цо и шех ларбеш буй хууш, хIуъу дина а лачкъоза Iийр ма вац ша аьлла, шен лулахо а эцна, вахана гIундалгIешна йуккъе дIалечкъина Чора, Iалигира учара дIаваьллачу меттехь дума хьор-кха ша аьлла.

ХIорш иштта вовшийн ларбеш са а дайнера. Эххар а, веанчу лулахойн кIанта кхайкхинера Iалигире, хьоьга дадас чехка схьавола, бах, аьлла.

– Хезий хьуна, хIей? ХIара дума чухьолахь, Чора тIекхачахь, дIахьур бу хьуна цо. Со, лулахошка а вахана, сихха вуха вогIу? – аьлла, Iалигира къайлаволлушехь, катоьхна дума а эцна, дIаиккхинера Чора.

Шен учахь кхозу дума дагахь боллучу Iалигирас доцца хадийнера лулахочуьнца долу къамел. Ма-ваддало ведда, цIа веана, уча хьалаваьллачу цунна дума ца карийнера.

–ХIей, хезий хьуна? Дума чуийцирий ахь? – хаьттинера Iалигирас.

– ХIан-хIа, – хIинцца чу хьур бу, – аьллера, схьакхайкхинчу зудчо.

– Хьо ма йаха йеха, бахьийти-кх ахь! – аьлла, дуьхьалболчу новкъа ведда Чорина тIаьхьаваханера Iалигира. Iалигира Чорина а, цуьнан лулахочунна а тIаьхьакхиъча, дикка Iаржйеллера. Масех гIулч бен йукъ йоцуш, хьалха дIаоьхуш волу и шиъ халла бен ца гора цунна. «Деллахь, летча, хIокхушиннал тоьлар а ма вац, хIун дина схьабоккхур бара-те дума? – бохуш, Iалигира цаьршинна тIаьхьа схьавогIуш:

– ХIан, Эдалсолта, дIалацал хIара дума, со схьавогIу хьуна аьлла, дIабеллера Чорас дума лулахочуьнга. «Ватталаш, хIинца-м дума ца буу хьуна ашшимма», – аьлла, Чорин лулахочунна тIаьхьа а кхиъна:

– Схьало, ас бохьур бу хIинца, – аьлла, ша Чора волчуха дума схьа а эцна, соц-соцуш тIаьхьа а сецна, шен дума а эцна, йухавирзина Iалигира.

Сихха тIаьхьакхиънера Чора лулахочунна.

– Iалигира, миска, Iа хир ву вайшинна оьгIаз а оьхуш, дума баьхьна шен бохуш, гIийбаташ а деш, амма дуьмах цуьрг-м ца йоьгIна хьуна цунна, – аьлла, дIадолийнера Чорас. – Схьало дума, хьо гIелвеллехь, ас бахьар бу хьуна.

– ХIун дума-а? – аьлла, цецваьлла, Чорега хьаьжна Эдалсолта.

– ХIун дума? Ас хьоьга дIа ца белира хIинцца дума? – хаьттира Чорас.

– Ой, ас хIокху сохьта йуха дIа ма белира иза, ахь тIаьхьа а кхиъна, схьало аьлча, – элира Эдалсолтас.

– Кхо тIе къажа хьо делаI! Ма левайти-кх ахь вайшиъ Iалигире! Амма дума-м ца буу хьуна цо! – аьлла, чоин тIемаш хьала а лаьцна, ма-ваддалу йуха а ведда, Iалигира цIа кхачале, вахана церан сени чу лечкъинера Чора.

– ХIан, хезий хьуна, дIаэца дума, со говрана хьалха хIума йуй хьажа воллу, – аьлла, сенин неI схьа а йиллина, чукховдийнера Iалигирас дума. Меллаша куьг схьа а даийтина, дума дIаэцнера Чорас. Говрана хьалха хIума а тесна, чувеанчу Iалигирас:

– Дума дIабиллин ахь? – аьлла, хаьттинера шен зудчуьнга.

– Ва къонах, и хIун дума бу ахь соьга тахана буьйцуш берг, сан бIаьргашна-м ма ца гина цхьа а дума, – аьллера зудчо.

– Хьажахьа, йуха а леви-кх со цо! – аьлла, араиккхина, Чорина тIаьхьа ваханера Iалигира. Кхин новкъахь царна тIаьхьа ца кхуьуш, вахана Чора Iачу цIен тIе кхаьчча, кор тIе а къевлина, йай чохь кхехкош дума а болуш, товхана хьалха галнаш йеш лулара зуда а йолуш, лулахой а гулбина, паднара тIехь саьрамсекх отуш Чора гинера Iалигирина.

«Кор-неI дIа а къевлина, шу чIагIделлехь а, сан дума-м ца буу шуна аш!» – аьлла, вахана цхьа беха гажар а баьккхина, и йуьххьера ир а бина, тхов тIе а ваьлла, товханан туьнкалга улло охьахиънера Iалигира.

Товханна хьалха галнаш йеш йолу зуда хьала ма-аййелли, туьнкалгах чу а бахийтина, гажар, Iоьттина йай чохь кхехкачу дуьмех чекх а баьккхина, меллаша хьалаэцна, дума шен чоин тIома а биллина, цIа ваханера Iалигира.

Галнаш йина йаьлча, дума йай чуьра схьа а баьккхина, уьш чу таса дагахь чоьлпа хьовзийначу зудчунна йай чохь дума ца карийнера.

– Ва Чора, сан бIаьргашна ган а гуш, хIокху йай чохь кхехкаш дума а ма бара, хIинца бан а ма бац! – аьллера, цецйаьллачу лулахочо Чорега.

– Бац, хьо йаха! Суна хаьа шуна и хIун ду-м. Со схьаваллалц дIа ма гIолаш, аьлла, араиккхина вахана, Iалигира цIа кхачале церан корах чу а ваьлла, дехьачуьрчу паднара кIел лечкъинера Чора.

– ХIан, зуда, хIара дакъа тховса вайшимма дуур ду, ткъа хIара, бахьа а хьой, вайн дехьа чуьрчу паднара кIел дIалачкъабелахь, – аьлла, схьайаьккхина шаьлта хьаькхна, шаьшшинна даа доккха дакъа схьа а хадийна, зудчуьнга дIабеллера цIа кхаьчначу Iалигирас дума. Вукхо иза цхьана текха а биллина, дехьа чу а баьхьна, Чора волчу паднара кIел теттинера. Дика Iалигирий, цуьнан зудий дума баа охьа а хаийтина:

– Iалигира, хьайна тIе мала дуьман чорпа оьшуш хилахь, хьайн доттагI волчу зуда йаийталахь! – аьлла, шен дума а эцна, корах ара а иккхина, ваханера Чора.

Чора йоIа кIелхьараваккхар

Цкъа мацах дехьа йистерчу Дабин ДIамбузан воIана МаIа-Макажарчу Манкъин Миназан йоI йеха вахана хиллера Чора.

– ХIан-хIа, сан йоI хIинца а жима йу, цаьрца тарлур а йац, лела а лур йац. Вешин цIе Хьокха йу, йишин цIе Сара йу, шичин цIе Борз йу, маьхчин цIе Газа йу. Церан и шайтIанан цIераш а кхабалур йац цуьнга, йуьхьIаьржа хир ду тхо, – бохуш, чIогIа дуьхьалваьллера Миназ.

– Деллахь, Миназ, зударшкахь долу зуьдаллий, шайтIаналлий йилбазан нене Панк-Панке а ца дустаделлера, хьан йоIана мотт кхаба а, Iен а, йаха а хуур дара, ас доьху дехар лахьара ахь! – аьлла, дехнера Чорас.

– ХIан-хIа, гIуллакх хир дац цунах, – аьлла, Миназ чIагIвеллачу хенахь:

– Дада, ва Дада! Тухарганий, буцарганий йуккъехула а йаьлла, вайн керта иккхинчу «баIу-у» бохучо «бIаьъ» бохур йаьхьи хьуна! – аьллера, чоьхьаиккхинчу йоIа.

ТIаккха шен йоI маре йаха лууш йуй хиъначу Манкъин Миназа Чорин дехарна жоп деллера.

Некъахочуьнга аьлларг

Цкъа Теркайисте хьошалгIа ваханчуьра вогIуш, хьешаша некъана йелла берцан сискал йаа воьлла, и легашка а, хIоьттина, са а ца даккхалуш, ши бIаьрг хье тIе а баьлла воллучу Чорега:

– Хьо стенга воьду, накъост? – аьлла, хаьттинера цхьамма.

– ХIара чоьхьайалахь, цIа воьду, ца йалахь – кешнашка воьду, – жоп деллера халла садаьккхинчу Чорас.

Тезетахь дина доIа

Мацах, йуьртара стаг а велла, тезета баха бевлла нах, шайца Чора а волуш. «ДоIа дан хьанна хаьа, хьалха муьлха волу?» – бохуш, шайна цхьаннена а доIа дан ца хуу дела, къийсабала буьйлабеллера уьш.

– ДоIа-м бухарчара дийр дара, вай «амин» аьлчахьана тоьур ду, – Чорас а аьлла, бахана куьйгаш хьала а лаьцна, «амин» баха буьйлабеллера хIорш. ХIокхара деш дерг доIа ду бохуш, «амин» бохуш, бухарниш а хиллера, иштта хIорш лаьтташ, сахьт хан йаьллера. Эххар а и «ловзар» кIордийначу Чорас «патехьа!», аьлла, куьйгаш йуьхь тIе хьаькхнера.

– Деллахь, Чора, и доIа ма деха а дара-кх шун? – аьллера, тIевеана куьг а делла, бухарчех цхьамма.

– Дера, дара-кх, и шуьниг санна-м, – жоп деллера Чорас.

Дуьне дуург

Мацалла валла воллуш, чохь пондар а лоькхуш Iуьллучу Чорега, чу вист а хилла:

– Iай, гора Чора йаI-кх! Ма дуьне а дуу-кх ахь! – аьллера тIехволучу цхьамма.

– Ша дуьне ца даахь, кхин даа хIума долуш-м вац хьуна со! – аьлла, жоп деллера Чорас.

СагIадоьхучуьнга аьлларг

Цкъа базарахь, хорбаз а эцна, шен доттагIчуьнца и йуш Чора Iаш, тIе а веана:

– Шайн Делан а, Пайхамаран а дуьхьа, ло суна сагIина хIума, да-нана доцуш гIийла буо дара со, – аьлла, дIахIоьттинера зоьрталчу дегIахь гIеметтахIоьттина жима стаг.

– ВаллахI, да-нана хиллехь а, церан кочара вер волуш-м ца хиллера хьо! – аьлла, схьа а даьккхина, хорбазан дакъа деллера цунна Чорас.

Лулахочун говр йадор

Йехча шайга ца йелча, лачкъийна лулахочун говр а эцна, ловзарга вахана хиллера Чорий, Iалигирий.

– Хуур дар-кх со цаьршинна тIаьхьакхиъна хиллехь, – аьллера и хиъначу лулахочо шолгIачу дийнахь.

– ВаллахI-биллахI, хьо тIаьхьакхиънехь а, тIехаа меттиг-м бацара хьуна, – аьллера и хезначу Чорас.

Кегийрхошна дина хьехар

Баккъала а шайна цхьа хьехар ца деш, дIа ма гIахьара хьо аьлла, хьовзийнера Чора пхьоьхана гулбеллачу кегийрхоша.

– Вуззалц цайиънарг сискал а йац шуна, ластийна цатоьхнарг буй а бац шуна, доггах цабаханарг безам а бац шуна! – аьлла, кегийрхошна хьехар а дина, дIаваханера Чора.

Лулахочуьнга аьлларг

Чувеана Чора а волуш, цунна цайалархьама, сискал схьа ца йоккхуш хьийзачу хIусамнанас аьллера:

– ХIара-м кхана а схьайер ма йац.

– Кханналц Iийна а, и ца йууш-м со а ца воьду хьуна! – жоп деллера Чорас.

Чурт

Ша леш весет дина хиллера Iалигирас Чорега, массерачул а тоьлашха чурт догIа шена аьлла. Iалигира веллера.

И дIавоьллина масех де даьлча, кешнашка а вахана, нехан коша тIера схьадаьккхина кешнашкахь тоьлашха долу чурт Iалигирина а доьгIна:

– Дийначаьрга хIара дIадоккхуьйтур делахь, сан дена неIалт хуьлда, беллачаьрга доккхуьйтур делахь, хьан дена а неIалт хуьлда! – аьлла, дIаваханера Чора.