Читать книгу: «Беш болали йигитча», страница 3

PARPI BUVAM ZAMBARAK SOTIB OLMOQCHI

To‘ron amaki bilan Roziq tog‘am uyma-uy yurib jangchilar uchun meva-cheva, qo‘lqop, jun paypoq, quloqchinga o‘xshash narsalar yig‘ishyapti, biz bolalar bo‘lsak qani kim nima berarkin, qancha berarkin deb qiziqqanimizdan galalashib ularning ortidan ergashganmiz. Navbat Parpi buvamga kelganda Roziq tog‘am:

– Bir xillar shu bir kap mayizini ham qizg‘anadi, – deb gap boshladi, – toshkentlik bir odam butun boshlik tanka sotib olib beribdi!

– Tankang nimasi? – so‘radi Parpi buvam.

– Tanka deb urushadigan traktorga aytishadi.

– Yopiray, tanka ham urushadimi!

– Urushadi, – gapga aralashdi To‘ron amakim – bitta sizga o‘xshagan chol to‘plab yurgan puliga samolyot olib beribdi.

– Ayriplonmi? – xayron bo‘ldi buvam.

– Ha, ayriplon.

– Bu hukumat shunaqa ishga ruxsat berarmikan?

– Beradi, – ishonch bilan dedi To‘ron amakim, – qani endi, siz, ham o‘g‘illaringizga atab bitta zambarak olib jo‘natsangiz…

Parpi buvam soqolining uchini chaynab bir oz o‘ylanib turdi-da, oxiri «Qo‘ysangchi shunaqa gaplarni, hozir bozordan tuzukroq otashkurak topib bo‘lmaydi-yu, zambarakni qayerdan topaman» – deya qo‘l siltadi. Roziq tog‘am «Siz zambarakning pulini jam qilib bersangiz bo‘lgani, hukumatning o‘zi u yog‘ini to‘g‘irlab oladi» – dedi.

Parpi buvam soqolining uchini chaynashdan to‘xtab:

– Xo‘sh, bu zambaragingning bahosi qancha ekan?– deb so‘radi.

– Yuz ming!

– A?! – Nazarimda Parpi buvam turgan joyida bir qalqib ketgandek bo‘ldi.

– Nima, siz uni uchiga tosh boylab otadigan sopqon deb o‘yladingizmi?

– Roziq, menga qara, sal arzonroqqa ko‘ndirishning iloji yo‘qmi?

Roziq tog‘am «Sizni birov zo‘rlayotgani yo‘q, xohlamasangiz shu bir yelpig‘ich mayizingiz ham yetadi, hali aytdim-ku, bir xillar shuniyam berishmayapti…» deb qo‘ydi-yu, sekin yurib keta boshladi. Parpi buvam, «To‘xtab tur, men kampir bilan bir maslaxatlashib ko‘ray» deb ichkari kirib ketdi. To‘xta xolam hovlida kir yuvib o‘tirgan edi, bobom uning yoniga borib gapni juda uzoqdan boshladi: hozirgi urushda zambarak bo‘lmasa dushmanni yengib bo‘lmaydi, mana o‘zing bilasan, Ko‘rshermatni qo‘rg‘ondan quvib chiqarishda zambarak ish bergan edi, dedi. To‘xta xolam:

– To‘g‘ri, zambarakka cho‘yan soqqa solib otisharmish, – deb qo‘ydi.

Parpi buvam o‘rnidan turib mabodo kampir quvlab qolsa qochib ketishim osonroq bo‘ladi deb o‘yladi shekilli, ko‘cha eshik yoniga borib:

– Kampir, – deb chaqirdi.

– Qulog‘im karmas, sekinroq gapiravering, – deb qo‘ydi To‘xta xolam.

– Men ham o‘g‘illaringga atab bitta zambarak olaman!

Yo‘q xolam bobomni quvlamadi, o‘rnidan ham turgani yo‘q, «Zambarakni o‘g‘illarimga hukumatning o‘zi olib beradi» deb qo‘ya qoldi. Bobom xolamga sal yaqinlashib: «Hukumat hammaga zambarak olib berolmaydi, pul yetkazolmaydi», – dedi. Xolam yana parvosiga keltirmay: «Hukumatning pul ishlab chiqaradigan zavodi bor, siz tashvishini tortmay qo‘ya qoling, undan ko‘ra ichkariga kirib bo‘zingizni to‘qing» dedi. Bobom: «Hukumatning pul ishlab chiqaradigan zavodi bir hafta oldin dushmanning qo‘liga o‘tib ketibdi» dedi. Bu gapni eshitib xolam bir oz o‘ylanib qoldi, nihoyat kir yuvishni to‘xtatib:

– O‘sha zambaragi necha pul turarkan? – deb so‘radi.

– Orif, bolam, sen aytgin, necha pul deyishdi? – -deb buyurdi bobom.

– Yuz ming! – dedim shosha-pisha.

– Nima?! – sekin o‘rnidan tura boshladi xolam, – ehtimol Orifjon, yaxshi eshitmagandirsan?

– Yo‘q, aniq eshitdim.

– Nima, sen zambarakni uchiga tosh boylab otadigan sopqon deb o‘yladingmi! – dedi bobom zardasi qaynagandek bo‘lib, – uni qora po‘latdan quyishadi, bildingmi!

– Miyangiz aynab qopti! Shuncha pulni qayerdan topasiz?

– Xudo xohlasa topaman!

Bobom gapga juda chechan ekan, bora-bora xolamni og‘iz ochirtirmay qo‘ydi. Urushda yengib chiqishimiz mana shu bobom jo‘natadigan zambarakka bogliq. Xolamning o‘g‘illari Anorvoy akam, Bo‘rivoy akam, Dehqonboy akamlarning ham sog‘-salomat qaytib kelishlari mana shu zambarakka bog‘liq ekan, shu zambarak eson-omon urush maydoniga yetib borsa, qishlog‘imizdan ketgan uch yuz yigit ham tezroq qaytarkan, e boringki, shu kecha-kunduzda avj olib borayotgan ocharchilik ham mana shu zambarak tufayli daf bo‘lishi mumkin ekan…

– Ha bo‘pti, – dedi oxiri xolam rozi bo‘lgandek bo‘lib, – bilganingizni qiling!

Bobom pul sanashni bilmas edi, shuning uchun ertasiga bozorga meni o‘zi bilan birga olib ketadigan bo‘ldi. Kolxozdan ot-arava olib, ikki qop mayiz, uch qop o‘riq, to‘rt qop oq jo‘xori yukladik. Bozordagilar ham Parpi buvamning kelishini kutib turishgan ekanmi, olib borgan narsamizni, ishonsangiz, ko‘z yumib ochguncha talab ketishdi. Chorshanba bozoriga sigir bilan buzoqni ham xaydab borib pullab keldik, tomdagi ikki-uch yildan buyon qurib yotgan beda ham tuzukkina pul bo‘ldi. Nihoyat o‘tirib pulni hisoblab ko‘rgan edik mo‘ljalga yetmabdi.

– Endi nima qildik? – Mendan maslahat so‘rab qoldi bobom. Men nima deb maslahat berishni bilmas edim, shuning uchun yelkamni qisib qo‘ya qoldim.

– Xolangda pullasa bo‘ladigan narsalar bor, – dedi bobom, – akalaringni uylantiraman deb yig‘ib yuribdi beqasam, shoyi hammasidan bor… Lekin bermaydi-da…

– Yolvorib so‘rasak-chi? – deb maslaxat bergan bo‘ldim.

– Yo‘q bari bir bermaydi… Yashirib olsak bo‘ladi-yu…

– O‘g‘irlab olsak deysizmi?

– Yig‘lab-yig‘lab joyiga tushib qolarmikin deymanda.

– Bilmasam… – dedim men yana yelkamni qisib. Xu narida charx yigirib o‘tirgan xolam suhbatimizga zimdan quloq solib o‘tirgan ekanmi, jimgina o‘rnidan turib, omborxonaga kirib ketdi-yu, xiyol o‘tmay Dehqonboy akamga atab qilingan bannani katta qiyiqqa tugib chiqdi. «O‘g‘illarim eson-omon qaytib kelsa, bir amallab to‘ylab olarman» deb tugunni bizning oldimizga tashladi.

Bozor kuni bannani ham sotib keldik. Pul yana mo‘ljalga yetmagan edi, Parpi buvam bu gal negadir tutoqib ketdi. «Sen kallavaram, dadangga o‘xshamay o‘lgur, ko‘zingni ochibroq sana, bir xillarini shunday o‘tkazib yuboryapsan» deb andek bo‘lmasa meni quvlab chiqarayozdi.

– Bir xurjun pul mo‘ljalga yetmadimi, a?

– Yetmayapti, – deb qo‘ydim yana urishib berishidan qo‘rqib.

– Xo‘sh, qancha yetmaydi?

– O‘n ming deyapman-ku.

– Endi nima qildik sotadigan hech narsa qolmadi-ku?

– Qarz ola qolaylik.

– Boqqoldanmi? – ko‘zlarini katta-katta ochib so‘radi Parpi buvam.

Boqqoldan boshqa odamda pul bo‘larmidi? Pulning kattasi o‘shanda-da! Odamlarning aytishiga qaraganda pulning sassig‘iga yotolmay kechalari yurib chiqarmish. Lekin Parpi buvam Meli boqqolni yoqtirmaydi, ko‘rgani ko‘zi, otgani o‘qi yo‘q. Aslida-ku, boqqolni hech kim yoqtirmaydi-ya, yoqtirishmaydi-yu bari bir ishini o‘sha bilan bitirishadi. Bobom ham pulni Meli boqqoldan so‘rashga qaror qildi. Uning hovlisi ichkari-tashqarili, ichkarisida bola-chaqalari turadi, tashqarida mehmonxona, mehmonxonaning yonida kichkinagina eshikchasi ko‘chaga ochiladigan boqqolxona bor. Bu yerda lampa moyi-yu zig‘ir moy, arpa bo‘g‘do-yu qandqurslar, e boringki, eshakning taqasidan tortib qalampirmunchoqqacha hamma narsa topiladi.

Biz kirganda Meli boqqol oldida katta daftar, yonboshida chut bir narsalarni hisoblab o‘tirgan ekan.

Boqqol amaki, o‘zi pakana-yu lekin yuzi katta, peshanasi keng, yakkam-dukkam soqolli, burni puchuq, iyagi kalta bir odam. Qorni ham xaddan tashqari katta bo‘lgani uchun o‘tirganda xuddi bir qop go‘shtdek bo‘lib qoladi. O‘ziyam juda g‘alati odam, sergapmi, kamgapmi bilib bo‘lmaydi. Bir qarasangiz, qiziq-qiziq gaplardan gapirib odamlarni kuldirib o‘tiradi, yana bir qarasangiz xuddi shu kechasi tili yo‘q bo‘lib qolganday, gung bo‘lib boshini egib oladi. Shunaqangi qasamxo‘rki, asti qo‘yaverasiz, agar gapning birida «mozori sharif ursin» deb turmasa, ko‘ngli joyiga tushmaydi…

Xayriyat, bugun kayfiyati joyidaga o‘xshaydi, bizni shunaqangi xursand bo‘lib kutib oldiki, ishonsangiz, o‘tqizgani joy topolmay tor uyda pildirab qoldi, ammo bobom qarz so‘ragani chiqqanini eshitib, nafasi ichiga tushib ketdi.

– Pul yo‘q! – dedi xuddi uh tortganday qilib.

– Xudodan ko‘rqsangchi! – deb yolvorishga tushdi bobom.

– Parpi amaki, siz otamni ko‘rgan odamsiz, sizdan jonimni ham ayamayman pulim bo‘lganda o‘sha siz olmoqchi bo‘lgan zambarakni, xudo ursin agar, o‘zim olib bergan bo‘lardim.

– Men senga ikki barobar qilib qaytaraman.

– Aytdim-ku o‘zimda pul yo‘q deb.

– Birovdan bo‘lsayam topib berasan!

– Lekin u odam ikki barobarga ko‘nmas deb qo‘rqaman.

– Xo‘sh, o‘sha odaming qanchaga ko‘narkan?

– Ikki yarim barobar so‘rasa kerak deb qo‘rqaman.

– O‘sha odamga aytgin, men rozi! – dedi bobom ish o‘ngidan kelayotganiga o‘zida yo‘q sevinib.

Meli boqqol yana ancha mahalgacha uni-buni bahona qilib, talashib-tortishib o‘tirdi, qasam ustiga qasam ichib, o‘zimda bo‘lganda sizga, otamni ko‘mgan mehribon bir amakimga yeb ketarga bergan bo‘lardim, dedi. Oxiri katta qornini arang ko‘tarib, ko‘k beda yeb bo‘kib qolgan sigirdek pishillab zo‘rga o‘rnidan turdi-da, qayoqqadir chiqib ketib, bir osh hamlam fursat yo‘q bo‘lib ketdi… nihoyat yana inqillab, kimnidir imonsiz deb qarg‘ab qaytib keldi-da, bobomning oldiga bir dasta pul tashladi:

– Padar la’natini arang ko‘ndirdim!

Bobomning topshirig‘iga binoan pulni sanab ko‘rdim, bir haftadan buyon kechasi-yu kunduzi pul sanayverib o‘ziyam usta bo‘lib ketgan ekanman, ko‘z yumib ochguncha hisobini chiqarib:

– Uch yuz kam, – dedim.

Gapimga Meli boqqol ishonmay, o‘zi pulni qayta boshdan sanab ko‘ra boshladi. Oxiri «Obbo nomard-ey, aldabdi-ya, deb o‘sha qarz bergan odamni boplab bir so‘kib qo‘ydi. Lekin kamini bari bir to‘ldirmadi, olmasangiz olmang, men o‘rtada turganim uchun zarar ko‘rishni istamayman deb pulni qaytarib chuntagiga solayotgan edi:

– Ha mayli, kam bo‘lsayam bera qol, – dedi bobom shosha-pisha.

Ertasiga ishlarimiz juda tez yurishib ketdi. Pulni xurjunga solib, kolxoz idorasiga olib borgan edik kolxozning ona-bola raisi rayonga olib borib o‘z qo‘lingiz bilan topshirib kelasiz, boshliqlar xursand bo‘ladi deb yonimizga hisobchi amakini ham qo‘shib berdi…

Harbiy komissariatda bizni hu birda dadamga, eshagingizni minib kelganingizda otliq askarga yozib qo‘yardim, deb hazillashgan rus komandiri kutib oldi. Gap nimadaligini bilib, ichkaridan yana bitta komandirni boshlab chiqdi. Ichkaridan chiqqan katta komandir o‘zi o‘ris bo‘lsa ham o‘zbekcha gapirishni yaxshi bilarkan, Parpi buvamni quchoqlab peshanasidan, soqollaridan o‘pib:

– Yo‘q, biz urushda yengilmaymiz, sizga o‘xshagan otaxonlar, mana bu yigitchaga o‘xshagan askar bolalarimiz omon ekan, yanchib tashlaymiz, – deb qo‘ydi.

Pul bilan kecha uyda yozib qo‘yganimiz xatni ham qo‘shib topshirdik. Xatda: «Ushbu pulga sotib olingan zambarakni Katta Tagob qishlog‘idan borib jang qilayotgan usta Parpi buvaning o‘g‘illari Anorboy, Bo‘rivoy, Dexqonboylar va, shuningdek usta buvaning ota avlodidan bo‘lgan Mirzapolvon, Ahmadpolvon o‘g‘illari birgalikda otishsin…» degan so‘zlar bor edi.

SULTON IZDAN CHIQIB BORYAPTI

Otam armiyaga ketgandan keyin opam bizga sal mehribonroq bo‘lib qoldi. Nima bo‘lsa ham maktabdan qolmanglar, otalaringning birdan-bir iltimosi shu edi, deb maktabga qatnash uchun Zulayhoga ham ruxsat berdi. Tong saharda Omon bilan Robinisani oyim traktor haydayotgan joyga eltib tashlayman, so‘ng Usmon, Zulayho, Sulton to‘rttovimiz maktabga jo‘naymiz. Usmon birinchi sinfni bitiray deb qoldi-yu, haligacha harf tanimaydi, bir chekkaga o‘tirib olib, rasm chizganichizgan.

Zulayho bo‘lsa juda tirishib, astoydil o‘qiy boshladi. Qolib ketgan darslarni ham yetkazib oldi. Maktabdan har kuni mukofotga yarimtadan non olib yeyapti, Sulton bo‘lsa… juda rasvo bo‘lib ketdi. Maktabga biron marta bo‘lsin jild ko‘tarib bormaydi, jildida hech narsa yo‘q, nimaiki bo‘lsa hammasini yo sotgan, yo nonga, mevachevagami almashtirib yuborgan. Ochig‘ini aytsam, maktabga u o‘ynagani, bundan ham ochiqroq qilib aytsam, maktabda ulashiladigan nondan qolmaslik uchun boradi, orqa partaga o‘tirib olib, uxlagani-uxlagan.

– Nega tuzukroq o‘qimaysan? – deyman ba’zan xafa bo‘lib.

– Tag‘in qanaqa o‘qiyman axir, – shovqin soladi Sulton, – har kuni boryapman-ku.

– Axir doim «yomon» olasan!

– Muallimlarda boshqa baho bo‘lmasa nima qilay!

Sulton otam ketgach, hayiqadigan odami bo‘lmagani uchunmi, uy ishlariga ham butunlay qarashmay qo‘ydi, ish buyursam: «Omborxonaning kaliti senda turadi-yu, men ahmoq bo‘lib sening ishingni qilar ekanman-da» deb erta-yu kech men bilan kalit talashadi. Bir kuni kalitni unga qoldirib ukalarimni olgani dalaga ketuvdim, qaytgunimcha ishni rasvo qilib qo‘yibdi. Ozgina tuzlangan go‘sht bor edi, olib chiqib jarlik tomonga o‘tishibdi-da, ho‘l novdadan six tayyorlab o‘rtoqlari bilan kabob pishirib yeyishibdi. Bir-ikki marta uni opamga chaqib ham berdim, bari bir unga ham bo‘yin egmadi u.

– O‘zingiz-chi, o‘zingiz! – dedi ostona oldiga borib va mabodo opam hamla qilib qolgudek bo‘lsa qochib qolish uchun shaylanib, – o‘zingiz ham dalada mazza qilib yuribsiz-ku.

– Men traktor xaydayapman, – jig‘ibiyroni chiqib dedi opam.

– Xotin kishi uyda o‘tirib ro‘zg‘orga qarashi kerak bolalarini yuvib-tarashi kerak bildingizmi!

– Voy, tilingni xakka cho‘qigur, bu gapni senga kim o‘rgatdi?

– Ichimdan chiqaryapman, bildingizmi.

– Yo‘q, buni senga birov o‘rgatgan.

– Hecham-da, hammasini o‘zim bilaman. Xotin kishining qo‘liga traktorning rulidan ko‘ra sigirning emchagi yarashadi, bildingizmi! Undan ko‘ra bizni yetim xonaga berib qo‘ya qoling bo‘lmasa!.. Mana, etigimni ko‘ring, paytavasi chiqib yotibdi… Xotinlar, oying O‘sha patilloq traktorini silab-siypalaguncha kiyimlaringni yuvib bersa bo‘lmaydimi deyapti.

– To‘xta, to‘xta bolaginam, – deb yolvordi opam, – bu gaplarni senga kim aytdi o‘zi?

– Aytmayman! – Sulton eshikni sharaqlatib yopib chiqib ketdi. Ko‘chadan turib: «Siz, erkaksabzisiz!» deb baqirdi. Opam Sultondan bunaqangi gap chiqishini hech kutmagan ekanmi, xang-u mang bo‘lib qoldi. Bu hoynahoy qo‘shnilarimizdan chiqqan gap. Nega endi to‘ppa-to‘g‘ri opamning o‘ziga aytmay, Sulton orqali ayttirishar ekan, axir hozir urush pallasi, erkag-u xotin barobar ishlashi kerak-ku… opajonim tikka turgancha o‘ylanib qoldi. Nazarimda shu holida tikka turgancha uxlab qoladiganday, nega desangiz, esnab-esnab qo‘yyapti, ko‘zlari ham yumilib boryapti.

– Orifjon! – dedi bir mahal o‘ziga kelib.

– Labbay, opa!

– Beri kel, o‘g‘lim, – opamning issiqqina ko‘ksiga boshimni qo‘ydim. Peshanamdan o‘pib, dag‘al qo‘llari bilan yelkamni uzoq siladi, – sening esing borku, hammasiga tushunasan-ku?

– Tushunaman, opajon!

– Urush ham tugar, otang ham qaytib kelar, – chuqur xo‘rsindi opam, – men ham traktorni urushdan qaytgan yigitlarga topshirib uyda qolarman, to‘g‘rimi, o‘g‘lim?

– To‘g‘ri!

– O‘shanda men ham sizlarni yuvib-tarab, popukdekkina qilib qo‘yarman, to‘g‘rimi o‘g‘lim?

– Siz qo‘shnilarning gapiga parvo qilmang.

– O‘zimni esligim, – opam yana yuzlarimdan o‘pa boshladi. Opam istar-istamay dalaga jo‘nab ketdi. Keta turib ostona tagida o‘ziga g‘alati qarab turgan Sultonning ham peshanasidan o‘pdi. – Akangni ko‘p kuydirmagin, kelasi bozorga yangi etik olib beraman deb shivirladi qulog‘iga…

Xullas, Sulton mana shunaqangi cho‘rtkesar, hech ta’riflab bo‘lmaydigan darajada dangasa bo‘lib borayapti, aftiga qarab bo‘lmaydi. Yuziga xuddi tug‘ilganidan buyon suv tegmaganga o‘xshaydi. Bo‘ynining kiri xoh ishoning, xoh ishonmang xuddi eski maxsidek qat-qat bo‘lib ketgan. Sovunlab yuvgin desam:

– Ertaga tag‘in kir bo‘ladi! – deb qo‘l siltab qo‘ya qoladi. Bugun ertalab u meni yana kuydirdi. Saharda Robinisa bilan Omonni dalaga olib keta turib, men kelguncha sigirning tagini tozalab, choy qaynatib qo‘ygin, deb tayinlab ketuvdim. Men ketishim bilan yana o‘rniga yotib olibdi.

– Nega sigirga qaramading? – dedim achchig‘im chiqib.

– Otam uni sotinglar deb ketgan! – parvosiga ham keltirmay dedi Sulton.

– Axir sotguncha qarab turish kerak-ku?

– Sut bermaganidan keyin ahmoq bo‘pmanmi qarab, – shunday deb Sulton sekin o‘rnidan turayotgan edi, qo‘ltig‘idan yarimta qotirma tushib ketdi. Ana xalos, ishning bu yog‘i yana rasvo bo‘lganga o‘xshaydi, yugurib borib, qozonning qopqog‘ini ko‘tardim, – to‘rtta qotirma bor edi, nonushtaga asrab qo‘yuvdim – yo‘q, bittasi ham yo‘q.

– Qotirmani kim yedi? – dedim qaltirab.

– Men yedim, – dedi Sulton kerishib.

– Nega yeding?

– Qornim och bo‘lgandan keyin yeyman-da.

– Oqshom To‘xta xolam bergan shavlani ham bitta o‘zing tushirding-ku?

– Ilitma shavla ekan… Og‘zim suv ochib ketdi, – shunday deb Sulton betini ham yuvmasdan maktabga jo‘nab ketdi.

Usmon, Zulayho uchovimiz nonushtasiz qoldik. Bir kapdan mayiz olib, biz ham maktabga otlandik. Ochig‘ini aytsam, shu kunlarda o‘qishning ham mazasi ketgan. O‘qish bo‘lib o‘qishmas, bekorchilik bo‘lib bekorchilikmas. Ilgarilari o‘n uch-o‘n to‘rtta sinf xonasi liq to‘la bo‘lardi, hozir bo‘lsa ba’zan bitta, ba’zan ikkita sinf xonasi arang to‘ladi. Ilgarilari besh-olti soatlab o‘qiyverib naq miyalarimiz suyulib ketar-di, endi bo‘lsa nari borsa ikki soatgina o‘qiymiz, xolos. Qolgan vaqtda nuqul o‘ynaganimiz-o‘ynagan. Muallimlarning hammasi armiyaga ketib qolishgan. Roziq tog‘amdan boshqa erkak o‘qituvchi yo‘q. Rahima opa sinfga kirib bo‘r bilan doskani qoq ikkiga bo‘ladi-da, yarmiga boshlang‘ich sinf bolalari uchun ona tilidan mashq yozib beradi, yarmiga yuqori sinfdagi-lar uchun arifmetika dan masala yozib qo‘yadi, shu bilan tamomvassalom. Sinfda to‘polon, shovqin-suron avjiga chiqadi, musht ketdi boshlanib ketadi, muallima bo‘lsa parvosiga ham keltirmaydi. Bir chekkada eridan kelgan xatni o‘qib, yoki shilq-shilq yig‘lab eriga xat yozib o‘tiraveradi. Muallima Ro‘zixon opa bo‘lsa, qo‘ng‘iroqdan narigi qo‘ng‘iroqqacha bo‘lgan vaqtni sinfdagi to‘polonni bostirish, bolalarga tanbeh berish bilan o‘tkazadi. Endi sinf tinchiganda tanaffus bo‘lib qoladi-yu, dars o‘tmasdan chiqib ketaveradi. Biz o‘quvchilar bundan aslo xafa bo‘lmaymiz, nega desangiz, ko‘pchiligimiz maktabga dars tinglashga emas, balki nonushtaga yarimtadan zog‘ora, tushlikka ikkitadan pishirilgan kartoshka olgani kelamiz.

Roziq tog‘am «Voyenniy dela»dan dars beradi. Faqat o‘shaning darsigina sal qiziqarli o‘tadi. Nega desangiz, Roziq tog‘am ko‘pincha darsda afandi aytib beradi, ba’zida bolalarning o‘ziga ham ayttiraveradi.

Shunday qilib desangiz, Sultonni na maktab, na oyim, na men yo‘lga sololyapmiz, boshimizga bitgan balo bo‘ldi u, tinchgina o‘yinini o‘ynab, berganimni yeb yursa ham mayli edi-ya! Eng yomoni qo‘li qalb bo‘lib qolyapti uning. Kuni kecha kelida tuyib, suyuq osh qilamiz deb bir tovoq makkani oftobga yoyib ketgan edim, xomligicha yeb qo‘yibdi… Endi nima qildim-a? Nima qilsam ukamni yo‘lga solib olar ekanmiz?

TEPALIK UCHUN BO‘LGAN MUSHTLASHUV

Katta tanaffusdan so‘ng qizlarga javob berib yuborildi. Nega desangiz, ular harbiy ishga butunlay yaroqsiz deb topilgan. Bir marta «hujum» darsida qatnashib birbirlarining betini timdalab, sochlarini yulib olishgan, hatto uylariga qaytib borgandan keyin ham tinchishmay, bir-birlarini rosa yumdalashibdi. O‘shandan buyon ular harbiy darsga butunlay kiritilmaydigan bo‘lishgan.

Birinchi sinfdan to yettinchi sinfgacha bo‘lgan jamiki o‘g‘il bolalar oltinchi «A»ning xonasiga to‘plandi. Sinf xonasi xuddi uzumga qora yaloq tushgandek shovqinsuron bo‘lib ketayotuvdi, xayriyat, ostonada yog‘och oyoqlarini qo‘qon aravaning gupchagidek g‘ichirlatib Roziq tog‘am ko‘rinib qoldi:

– Bu nima to‘polon! – dedi u qo‘ltiqtayogi bilan ostonani urib.

Sinf suv quygandek jimib qoldi. Roziq tog‘am muallimlar stuliga o‘tirib, sinfga ko‘z yugurtirib chiqdi, qo‘ltig‘idan buklangan daftar olib oldingi partada, menga biron ish buyurib qolmasmikan, deb umidvor bo‘lib ko‘zini lo‘q qilib o‘tirgan Hamroqulga uzatdi:

– Ma, bor bolalarning familiyasini yozib qo‘y.

– O‘tgan jangda halok bo‘lganlar ham yoziladimi? – so‘radi Hamroqul.

– Yoziladi.

– Bedarak yo‘qolganlar-chi? – savol berdi orqada o‘tirganlardan biri.

– Ahmoq! – dedi Roziq tog‘am ovoz chiqqan tomonga qarab.

– Domla, ahmoqlar qaysi ro‘yxatga yoziladi? – deb so‘radi boshqa burchakda o‘tirganlardan biri. Sinfda yengilgina kulgi ko‘tarildi, Roziq tog‘am ham kulib qo‘ydi. Kula-kula sekin o‘rnidan turayotgan edi, sinf yana jim bo‘ldi. Nega desangiz, Roziq tog‘am kulib-kulib odamning jonini oladi. Qulog‘ingdan cho‘zib, bo‘yi barobar ko‘taradi-da, to dodlab yubormaguningcha ushlab turaveradi. Xayriyat, bu gal unaqa qilmadi, yana o‘rniga o‘tirib:

– O‘tgan darsda nimani o‘tuvdik? – deb so‘radi.

– Nasriddin afandining sarguzashtlarini, – javob qaytardi bir bola.

– Til ushlab kelishni.

– Akromning og‘ziga latta tiqishni!

– Toshtemirning boshiga mushtlashni… – deya har tomondan chuvillab qolishdi bolalar. Muallim qarasa bo‘lmaydigan, shartta o‘rnidan turdi-da, oyog‘i bog‘langan xo‘rozdek hakkalab kelib, Toshtemir bilan Akromning qulog‘idan cho‘za boshladi:

– Xo‘sh, qaysi darsni o‘tuvdik?

– Qulog‘imni qo‘yib yuborsangiz keyin aytaman, – yig‘lamsirab dedi Akrom.

– Qaysi darsni o‘tuvdik deyapman! – quloqlarini battarroq cho‘zdi muallim.

– Domla, o‘tgan darsda quloq cho‘zmani o‘tganmiz! – deb yana qiziqchilik qila boshladi Toshtemir. Shu paytda qiziq voqea yuz berdi, muallim ikkovining qulog‘idan battarroq cho‘zish, o‘tirganlarning yuragiga ko‘proq qo‘rquv solish o‘rniga to‘satdan qo‘yib yuborib, qaytib o‘rniga utirdi. Qiziq, u sinfdan ko‘zlarini olib qochyapti, qilgan ishidan xijolat bo‘ldimi, yoki qalbida shu yarim och, yarim yalangoch o‘tirgan, ochlik hissini qiziqchilik bilan bosayotgan bolalarga nisbatan beqiyos rahm-shafqat uyg‘ondimi bilib bo‘lmaydi. Cho‘ntagidan popukli xaltacha olib maxorka o‘ray boshladi. Qo‘llari tinmay qaltirab maxorkani to‘kib yuboryapti, sinf jim, pashsha uchsa eshitilgudek jimlik… Roziq tog‘amga rahmim kelib ketdi, unga qiyin, juda ham qiyin, armiyadan qaytishi bilan xotini tashlab ketib qoldi, bitta cholga erga tegib ketdi, Roziq tog‘am yolg‘iz, hech kimi yo‘q. Uyi ham bo‘m-bo‘sh, eski sholcha, qora qumg‘on, jo‘mragi qadoqlangan choynak – boshqa hech narsasi ham yo‘q. Bir oyog‘i yo‘q, kechalari kesilgan joyi zirqirab og‘rib chiqarmish, buning ustiga o‘ng qo‘li ham yaxshi ishlamaydi… Qiyin juda qiyin unga! Biz bo‘lsak uni oq ko‘ngil, yumshoq tabiatli, sal qiziqchiroq bo‘lgani uchun mayna qilganimiz-qilgan…

Bir mahal mening ukam Usmon qo‘l ko‘tarib:

– O‘tgan darsni men aytsam maylimi? – deb so‘radi sekingina.

– Ayt-chi, – maxorka tutunini chuqurroq tortib dedi Roziq tog‘am.

– Razvedka.... – xuddi esidan chiqarib qo‘yayotgandek shoshilib dedi Usmon.

– To‘g‘ri, – tasdiqladi muallim, – xo‘sh, razvedka-chi qanaqa bo‘lishi kerak?

– Botir.

– Yana?

– Qo‘rqmas.

– Yana?

– Mushuk… – Bu so‘z Usmonning og‘zidan chiqishi bilan sinfda yana sekingina, bilinar-bilinmas kulgi ko‘tarildi. Roziq tog‘am ham kulimsirab «ya’ni mushukdek chaqqon bo‘lishi kerak demoqchisan, shundaymi?» deb so‘radi. Usmon, ha, deb tasdiqlagach, unga besh yozib qo‘y deb tayinladi Hamroqulga.

– Endi, bolalar, yangi dars boshlaymiz, – sekin o‘rnidan turayotib dedi muallim. Ammo bolalar yana chuvillab qolishdi, afandi aytib berasiz, afandining urushdagi sarguzashtlaridan so‘zlab berasiz deb, partalarni chalib to‘polon ko‘tarishdi, Ishonsangiz, o‘zim ham shuni talab qila boshladim, chunki Roziq tog‘am qishlog‘imizning eng usta latifachisi, kattalar bilan o‘tirganda hammani sharaqlatib kuldirgani-kuldirgan. Hozir foydalanib qolmasak, keyin bizga hecham aytib bermaydilar.

– To‘g‘ri! Afandi bo‘lsin!

– Afandi aytib bermaguningizcha tinchimaymiz! – deb qichqira boshladik.

– Ha, mayli… – nihoyat rozi bo‘ldi muallim. U afandi boshlashdan oldin odatda bir kulib olardi, hozir ham shunaqa bo‘ldi, kulib, obbo senlar-ey, deb qo‘ydi. – Mulla Nasriddin armiyaga chaqirilgan ekan, komandir granata otish, nayza sanchish, o‘z-o‘zini himoya qilish mashqini o‘ta boshlabdi. Bir mahal komandir bunday qarasa, Nasriddin okopga tushib cho‘zilib yotgan emish, ha afandi nega yotibsiz, desa:

– Men o‘lishni mashq qilyapman! – dermish afandi.

Bir oz kulishib olganimizdan so‘ng yangi dars boshlandi. Bugun biz, ya’ni pishirilgan kartoshka qachon ulashilar ekan deb so‘lagini yutib, ko‘zini lo‘q qilib o‘tirgan shu qirq ikki nafar askar dushmanning mudofaa chizig‘ini yorib o‘tib, noma’lum bir tepalikni egallashimiz kerak ekan. Muallim qanday qilib mudofaa qilish, nayzabozlik jangini qanday o‘tkazish, qanday qilib granata irg‘itish yo‘llarini o‘rgata boshladi, u shunday berilib, shunaqangi bir shavq-zavq bilan gapirar ediki, nazarimizda biz o‘zimizni chinakam askarlardek his qilib o‘tirardik.

– Oyoqqa! – baqirib yubordi bir mahal, hammamiz sapchib o‘rnimizdan turib, to‘polon, ur-yiqit bilan hovliga chiqib, ko‘z yumib-ochguncha, safga ham tizilib bo‘ldik. Maktabimizda qirqta yog‘och miltiq, o‘nta yog‘och granata, ikkita yog‘och pulemyot bor edi. Bu qurollar chinakam qurollardan hech qolishmasdi, faqat otayotganda og‘zing bilan «paq-paq», «gumbir», «tirrtaqa-taqa-taqa» deb turishing kerak ana shunda har qanday yovni ko‘z yumib ochguncha qirib tashlasa bo‘ladi.

– Muxtorali akaning devoriga qarang! – buyruq berdi maktab qo‘shinlarining qo‘mondoni. Askarlar Muxtorali akaning devori tomonga, ya’ni o‘ngga burilishdi. O‘ng qatordagilar mudofaada turadigan, chap qatordagilar hujum qiladigan bo‘ldi, mudofaada turganlarga Hayitkalla, hujum qiluvchilarga, tasodifni qarangki, meni komandir qilib tayinlashdi. Qurollar teppa-teng taqsimlandi.

– Maktabning orqasiga qarab yuring! – buyruq berdi maktab qo‘shinlarining qo‘mondoni.

Chinakam askarlarga o‘xshab tap-tup qadam tashlab yurib ketdik.

– Bir-ikki-uch! – deb qo‘yadi bosh qo‘mondon oyoq tashlashimizga moslab.

– Birlikdadir kuch! – deydi askarlardan biri.

– Qanot boylab uch! – deydi ikkinchisi.

– Xayollaring puch! – masxara qiladi uchinchisi.

Yog‘och oyoqlarini g‘ichirlatib xuddi oyog‘i bog‘langan qushdek hakkalab-hakkalab kelayotgan bosh qo‘mondon:

– Kim u gapirgan? – deydi-achchig‘i chiqib.

– O‘zingiz gapirdingiz! – deydi Mahmudxon.

– Mahmudxon ham gapirganday bo‘ldi! – gapga qo‘shiladi Akrom.

Maktabimizdan uch yuz metr narida uncha baland bo‘lmagan bir tepalik bor. Avvalgi darslarda uning atrofiga o‘zimiz okop qaziganmiz, pulemyot o‘rnatiladigan tokchalar ham qilganmiz. Safimiz ana shu okoplar yaqiniga kelgach, maktab qo‘shinlarining qo‘mondoni to‘xtashga buyruq berdi, burchimiz nimadan iborat ekanligini yana bir bor tushuntirib:

– Himoyada turganlar ham, hujum qilayotganlar ham shu tepalik ona Vatanimizning bir parchasi, uni dushmanga bermayman deb jang qilishi kerak! Tushunarlimi? – deb so‘radi oxirida.

– Tushunarli, – javob qaytardi askarlar.

– Menda savol bor? – qo‘l ko‘tardi Akrom, – Ayt-chi.

– Kim yaxshi jang qilsa o‘shanga ikki norma kartoshka beriladimi?

– Xuddi shunday.

– Oramizdan qo‘rqoq yoki xoinlar chiqib qolsa-chi?

– Bir xafta davomida kartoshka berilmaydi, tushuntirdi maktab qo‘shinlarining qo‘mondoni.

O‘z o‘rnimizni egalladik. Dushman qo‘shinlari tepalik atrofidagi okoplarga joylashib olishdi, granatalar shay, pulemyotlar o‘rnatilgan… Men ham o‘z askarlarim bilan hujum chizig‘iga saf tortdim.

Raketa – tosh tugilgan oq latta osmonga otildi, xuddi shu paytda qoidaga ko‘ra biz pulemyotlardan o‘t ochishimiz kerak ammo mening yonginamda yotgan Usmon o‘rnidan turib, «Ur-re» deb qichqirganicha dushman pozitsiyasiga qarab yugurib ketdi, o‘sha tomondan «paq-puq» degan miltiq ovozlari eshitildi. Tepalikda jang maydonini kuzatib turgan maktab qo‘shinlarining qo‘mondoni:

– Usmon, sen o‘lding! – deb qichqirdi.

– O‘lganim yo‘q! – javob qaytardi Usmon.

– O‘q tegdi senga, yot!

– O‘q tekkani yo‘q, xudo ursin agar!

– Yot deyapman!

– Yotsam kartoshka bermaysiz-da?

– Yot, axmoq!

Bechora ukaginamga juda achinib ketdim, yo‘q o‘q tekkani uchun emas, yo‘q-yo‘q, u och edi, ertalab nonushta qilgani yo‘q, yaxshiroq urushsam ko‘proq kartoshka olarmikanman deb, hammadan oldin yugurgan edi u, mana kartoshkaga yetay-etay deganda bevaqt nobud bo‘lib ketdi u…

Yuz metr chamasi emaklab borgach, o‘rnimdan turib:

– Vatan uchun jangga!! – deb o‘z askarlarimga komanda berdim «Ur-ra!» deya qichqirishib, nayzabozlik jangiga tashlandik. Tepalik uchun chinakam jang boshlanib ketdi: avvaliga yog‘och miltiqlarning uchini urishtirib nayzabozlik qildik keyin o‘zimiz ham bilmagan holda miltiqlarni uloqtirib, qulochkashlab mushtlashishga tushib ketibmiz. Bunday qarasam, askarlar dushman tomon bilan aralashquralash bo‘lib ketibdi. Bir-birini bosib olgan kim, birbirini yoqasidan bo‘g‘ib olgan kim, qo‘ltig‘ining tagidan qo‘l o‘tka-zib pahlavonlardek kurash tushayotgan kim, bilib bo‘lmaydi.

– Endi chekininglar axir! – deb qichqiramiz.

– Ha, biz chekinsak kartoshka o‘zlaringga qoladi-daa! – deydi dushman tomondagilar.

– Hoy, sekinroq bo‘g‘, qusib yuboraman!

– Bo‘lmasa, siyohni to‘la, kecha siyohdonimni sindirib qo‘yuvding.

– Og‘zingga latta tiqmasammi, sen shaytonni!

– Mana senga shayton, mana! – degan gaplar ham eshitilib, turibdi. Bir mahal ukam Sulton (u dushman tomonda turib tepalikni himoya qilayotgan edi) yelkamga tarmashib yerga bosib olsa bo‘ladimi! Bilasiz-ku, u xirsdan ham kuchli! Shu harakat qilaman, qani endi tagidan chiqib keta olsam.

– Ahmoq, tur endi! – dedim siltanib.

– Omborxonaning kalitini ber, keyin turaman!

– Tur deyapman!

– Kalitni ber!!

Xayriyat xuddi shu payt maktab qo‘shinlarining qo‘mondoni teshik tog‘orani «dang-dung» qilib chalib, bizga chekinish uchun buyruq berib qoldi, bo‘lmasa kim biladi deysiz, aka-uka chinakam mushtlashib qolarmidik. Sapchib o‘rnimdan turib askarlarimga chekinish haqida qo‘shimcha buyruq berdim, yarador bo‘lganlarini yelkamizga opichlab, jang maydonini sharmandalarcha tashlab chiqib ketdik. Maktab qo‘shinlarining qo‘mondoni oldimizga kelib, «Rahmat, chakana jang qilmadilaring, lekin taktika ishlatish kerak edi, bo‘lmasa dushmanni tepalikning naryogiga uloqtirib bo‘lmaydi» dedi.

Biz boshimizni qotira-qotira nihoyat bir hiyla o‘ylab topdik. Ya’ni yolg‘iz turgan dushmanga bir yo‘la uchtamiz hujum qilib qurshovga olamiz-da, qo‘l-oyog‘ini bog‘lab, navbatdagisiga tashlanamiz…

Yana osmonda raketa porladi, o‘rnimdan turib:

– Vatan uchun, xalq uchun! – deya ovozimning boricha qichqirdim.

Ishonsangiz, o‘ylab topgan hiylamiz juda qo‘l keldi, yarim soat o‘tar-o‘tmas battol dushmanning yigirma bir jangchisini asir oldik. Qo‘l-oyog‘ini bog‘lab, og‘zini yerga qilib yotqizib qo‘ydiq. Oxiri Sulton qo‘lga olindi, beliga minib olib:

– Xo‘sh, Sultonboy, omborxonaning kaliti kerak-mi? – deb so‘radim.

– Sen hali shoshmay turgin! – dedi Sulton pitillab.