Читать книгу: «Ազգային ջոջեր», страница 4

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՄԵՐԵՅԵՄ – ԳՈՒԼԻ

Հարություն Հեթում Մերեյեմ – Գուլի, հաշվագետ, ազգային երեսփոխան, ծնած է Խասգյուղ, 1840 թվականին: Լսած ըլլալով այն առածն, որ կըսե, թե կամաց քալողը չհոգնիր, բնավ քալել չէր ուզեր, բնավ չհոգնելու համար: Երեք տարեկան եղած էր և դեռ ելնելու կայնելու ջանք մը ըրած չէր: Հայրն ու մայրը կը հորդորեին զինքն, որ ելնե քալե և շատ անգամ, անոր բարի նախանձը գրգռելու համար, կըսեին իրեն:

–Հարություն, տես ընկերներդ ինչպես կը քալեն:

– Քալողն ես եմ, բայց ձեզի այնպես կը թվի` թե անոնք կը քալեն, – կը պատասխաներ Հարությունը:

Ծնողքն, իրենց զավակին բռնած այս ընթացքին վրա ցավելով, հնարք մը կը խորհեին, որով կարելի ըլլալ զինքը քալեցունել: Ավետարան, խաչահանգիստ, բժիշկ կարող չեղան ոտք հանել այս տղան, որ սենյակին մեկ անկյունը նստած կը խորհեր:

Բայց դիպվածն, որ շատ անգամ մեծ հիվանդություններ բուժած է, այնպես ուզեց, որ այս տղուն հայրը առավոտ մը քսակը գրպանեն հանելով ոսկիները կը համրեր` անզգուշությամբ անոնցմե հատ մը ձգեց գետինը: Հարությունը ոսկիին գետինը իյնալը տեսնելուն պես` նստած տեղեն մեկեն ի մեկ կանգնեցավ: Հրաշք, գոչեց հայրն և ոսկի մ’ալ նետեց գետինը: Երկրորդ ոսկին տեսնելուն պես` քայլ մ’առավ տղան: Երկու ոսկի նորեն նետեց հայրը, երկու քայլ նորեն առավ տղան:

Չորս ոսկի ալ. չորս քայլ ալ:

Հայրը քսակը նետեց սենյակին մեջտեղը և Հարություն սկսավ վազել: Ահա այսպես դիպվածով քալել սորվեցավ Հարություն, և այս է ահա պատճառն այն խոսքին, որով կըսեն, թե Հարություն էֆենտի Մերեյեմ – Գուլի առանց ստակի քայլ մը չառներ, ոչ գրասենյակին մեջ և ոչ հրապարակին վրա:

Ոչ միայն հաշվագետ, այլ նաև տնտեսագետ ըլլալով` կը պատվիրեր ծնողացն, որ յուր վարտիքն ու շապիկն քիչ մը մեծ կտրեն ու ձևեն, որպեսզի քանի մը տարիեն նեղ չի գան և կարենա զանոնք մեկ երկու տարի շարունակ հագնիլ: Մարմինն համեմատորեն յուր խելքին խիստ ծանր մեծնալուն` հիշյալ ճերմակեղեններն հինգ տարի հաջողեցավ գործածել: Այս բանը շատերուն զարմանք պատճառեց և մինչև անգամ կատակի համար իրարու ըսին.

– Դիտմամբ չմեծնար, որ նոր ճերմակեղեն շինելով` տնտեսագիտության դեմ վարված չըլլա:

1846-ին տրվեցավ իրեն քերական մը, զոր երկու ժամվա մեջ սորվեցավ: Դասատուն անոր սրամտությունը տեսնելով` ընթերցանության դասին վրա թվաբանության դասն ալ ավելցուց: Հարություն իրեն տրված բոլոր դասերուն մեջ ալ հառաջադեմ գտնվեցավ. չէր այն աշակերտներեն, որք թվաբանության մեջ արագոտն են և լեզվի մեջ կաղ; Ծնողքն երբեմն անհանգիստ կըլլային մտմտալով, որ եթե այս տղան մեծնա` որ ճյուղն ընտրելու է իրեն, փաստաբա՞ն ըլլալու է, թե վաճառական, համարակա՞լ, թե գործակալ, ատենախո՞ս, թե ժողովական. ամենն ալ, ամենն ալ կը պատասխաներ Հարություն և դասերուն կը պարապեր:

Շատ անգամ դաս տալու եղանակն կը սորվեցուներ դասատուին և երբեմն ալ անոր սխալները կուղղեր թվաբանության մեջ: Ութը տարեկան էր` թաղին փերեզակին տետրակները կրկնատոմարի կը վերածեր: Մինչև տասներկու տարեկան տունը դաս առնելեն ետքը 1852-ին Պեշիկթաշի վարժարանը գնաց. բայց գոհացուցիչ չգտնելով զայն, նավակ մը մտավ, և Իսկյուտար անցավ: Հոն Նոր Թաղի վարժարանը մտավ, որ մինչև այսօր ճեմարան անունը կը կրե, ինչպես ազնվական անունը կը կրե մեկն, որ յուր հորը բոլոր հարստությունը խաղի մեջ` առաքինությունը պարահանդեսներու մեջ մսխելով` յուր ազգատոհմին պատիվը կարատե: Հոն ալ բավական սնունդ չգտնելով` Գում-Գաբու Մայր եկեղեցիին ուսումնարանը մտավ, բայց հոն ալ բան մը չգտնելով` Պեպեքի եզիթիներու դպրոցն առավ յուր շունչն և հոն ավարտեց յուր ուսման շրջանը:

Այն թվականին Պոլսո բնակիչներն ինքզինքնին վիճակահանության տված էին: Հարություն տեսնելով, որ ժողովուրդը շատ հարած է վայրկենի մը մեջ մարդերը հարուստ ընող վիճակահանության, առանց յուր պզտիկ խելքին նայելու, նստավ շաբաթ մը խորհեցավ, ինքնիրմե նոր տեսակ վիճակահանություն մը հնարեց, որուն մեջ ամեն թվերն ալ պիտի շահեին, բոլոր աշխարհ մեկեն ի մեկ հարուստ պիտի ըլլար, աղքատությունն երկրիս վրայեն պիտի ջնջվեր, փոխառություն բառն բառարաններուն մեջեն պիտի քերթվեր: Հաստատապես միտքը դրավ, որ գործի մարդ ըլլալուն պես յուր ծրագիրն ի գործ դնե, և ժողովուրդը հարստացնե գումարին մեծ մասն իրեն բաժին հանելով:

Ափսոս… հազար ափսոս, որ ուշ մնացած ըլլալուն համար չկրցավ նպատակին հասնիլ, վասն զի Եվրոպայի վարպետորդի սեղանավորներն միևնույն բանն իրմե առաջ մտածեցին և անոր ծրագիրն խանձարուրին մեջ խեղդեցին: Հարություն բարկացավ և ծրագիրն ծալլելով գրասեղանին տակի գզրոցը թխմեց, որով հարուստ ըլլալե զրկեց զմեզ, և թողուց, որ խեղճ մահկանացուներս ապրելու համար հազար սուտ խոսինք և երկու հազար շողոքորթություն ընենք:

1858-ին վարժարանեն ելավ և վաճառականի մը քով մտավ իբրև համարակալ: Տետրակներն այնչափ կանոնավոր կերպով կը բռներ, որ յուր տերը, տեսնելով անոր հաջողությունն, վեց ամսեն վաճառատան տնօրեն կարգեց զայն: Աստիճանաբար, բայց հաստատապես առաջ երթալու հիմ դրած ըլլալով իրեն, մինչև որ փառքին մեջ օգուտ և մեծության մեջ իրականություն չտեսնե` ետևեն չերթար:

Պզտիկ հասակեն ի վեր մեկ ոտնը սանդուխին առաջին աստիճանին վրա լավ մը կոխած ըլլալուն չհամոզված` մյուս ոտնը երկրորդ աստիճանի վրա կոխած չէ և մինչև այսօր եթե Ղալաթիո կամուրջեն անցնիլ հարկ ըլլա իրեն` նախ և առաջ երկու ճարտարապետ կը բերե և անոնց քննել կուտա կամուրջն, անոր հաստատությունը կը համոզվի և ետքը տասը փարա կուտա և վրայեն կանցնի:

1860-ին ազգային գործերուն մեջ նետվեցավ: Սահմանադրության հաստատված ժամանակ Արիք Հայկազունք (Ազգային Սահմանադրության երգը: Հեղինակ` Հ, Սվաճյան) երգողներուն ետևեն կերթար և կը պաշտպաներ Ժողովրդականությունն, որ մինչև այն ատեն պարզ ծունկի կապ մ’էր և զոր Սահմանադրությունը վերցնելով պատվանշաններու կարգը բարձրացուց. այն թվականեն ի վեր է, որ ազգին մեծերն ուրիշի չեն տար այդ պատվանշանը:

Ազգին մեջ դաստիարակություն մտցունել աշխատողներուն միանալով արժանացավ հիմնադիրներեն մին ըլլալու այն շենքին, որ նախ Արևելյան Թատրոն ետքը, Թատրոն ձիերու, քիչ մը ետքը Գաղիական Թատրոն, քանի մը տարի ետքը Ալքազար կոչվելով տասը տարվա մեջ չորս անուն փոխեց գերապատիվ Խորեն Գալֆայանի պես: Որչափ ատեն որ ընկերության մեջը մնաց` թատրոնը կանոնավորությամբ շարունակեց յուր ներկայացումներն, զորս յուր ներկայությամբը կը ծափահարեին մեր հարուստներեն շատերը: Իսկ երբ գիշեր մը դերասաններեն մեկը վարագույրեն դուրս ելնելով հայտարարեց թե` “չկրնար նույն գիշեր յուր դերը կատարել, եթե յուր ամսականը անմիջապես չվճարվի”, Հարություն էֆենտին հիմնադիրներուն մեջ չէր, այլ Բերայի վարժարանին մեջ, որուն տնօրինությունը հանձն առած էր:

Այն ատեն փորձով հաստատեց, որ ինքն պայքարե չվախնար, բայց վտանգը նախատեսելուն պես անձն ու պատիվը մեկտեղ կազատե փախչելով:

Գրեթե այն գիշերեն մի քանի ամիս ետքը Արևելյան Թատրոնը թողուց հասարակությունը կրթելու պաշտոնը: Եվրոպացի մը եկավ հոն և սկսավ դաստիարակել յուր ձիերն, որոնք Սուրբ Երրորդության եկեղեցվույն բակը կը ճաշեին ցերեկները: Քանի մը տարի ետքը Պ.Մանաս ֆրանսացի դերասաններ ու դերասանուհիներ բերելով` բարոյապես կրթեց ազգիս հարուստները:

Ասոր հաջորդեց ուրիշ մը, որ լեցուց այդ շենքն ֆրանսացի երգչուհիներով, որք բարոյալից երգերով ոչ նվազ բարոյականություն սովորցուցին արգո հասարակության:

Բայց մենք դառնանք մեր պատմությանը:

Ինչպես վերը հիշեցինք, Հարություն էֆենտի Բերայի վարժարանին տեսչությունն ստանձնած էր: Թեպետև յուր տնօրինությանը ներքև վարժարանը քիչ մը բարեկարգվեցավ, սակայն հրաժարելուն պես բարեկարգությունն ալ հրաժարվեցավ վարժարանեն: Այն ատեն ոմանք ըսին` թե Հարություն էֆենտին յուր բարեկարգիչ ըլլալն աշխարհի ցույց տալու համար բարեկարգությունն հաշվով կըներ, որ ինքը պաշտոնեն ելնելուն պես` ըրած բարեկարգությունն ալ կը հատներ, կան նաև ըսողներ, թե ավելի կաշխատեր բարեկարգիչի համբավ առնել` քան գտնված պաշտոնին մեջ տևողական բարեկարգություններ ընել:

Քանի մը տարի ետքը Տնտեսական խորհրդե անդամ ընտրվեցավ և երկրորդ շրջանին մեջ ատենապետ: Պաշտոնի մեջ խոսելեն ավելի գործելու միտում ունենալով` ատենապետ ընտրվելուն պես ատենադպիր ընտրել տվավ յուր ընկերներեն մին, որ շատ խոսելու ասպարեզին մեջ առաջին մրցանակն առած է: Այս ճամփով յուր ընկերն շատ խոսելու իրավունքեն զրկելեն ետքը` սկսավ գործել: Կը վկայեն, թե յուր ատենապետության շրջանին մեջ շնորհակալության գիր մ’ուղղած են իրեն պատրիարքարանին ձիերն, որք շաբաթը մեկ անգամ մը գարի կուտեին: Պատրիարքարանի պաշտոնյաներն ամեն ամսու գլխուն իրենց ամսականները կընդունեին, մեկ ամիսը երեսուն օրե կը բաղկանար և ոչ թե յոթանասունհինգ օրե և հետևապես, պաշտոնյաները հիմակվան պես երկու ամիս ու կես չէին սպասեր ամսական մը առնելու համար: Առանց մեկուն ակնարկություն մ’ընելու կը զրուցենք, որ եթե ընտրություններու մեջ ազգը քիչ մը խոհեմություն բանեցուներ և երկաթագործն պաշտոնին չհրավիրեր, համարակալն բանաստեղծության ընտրելի չներկայացներ այս անձը միշտ

– Ազատ է դիմելու:

– Ժողովո պատասխանատու չը՞ մնար:

– Բնավ, ոչ ոք պատասխանատու կը մնա. եթե Փիլիպպոս եպիսկոպոսը արդարանա` քննիչը պատասխանատու կմնա և կպատժվի:

–Քննիչը անիրավություն ըրած է:

– Կարելի է, բայց այն անձին, զոր կեդրոնը քննիչ անվանեց, պարտավոր ենք գրածներուն հավատալ, եթե հավատալու չէինք` անօգուտ բան մը ըրած պիտի ըլլայինք Հայաստան քննիչ ղրկելով:

Այսպես կը պատասխանե ահա ով որ ալ ըլլա յուր ընդդիմաբանը, էֆենտի, բեյ կամ փաշա:

Ուրիշ երեսփոխաններու պես ժամերով չխոսիր, ձյունին սպիտակ ըլլալը փաստաբանելու համար գույներու իմաստասիրության չմտներ, այլ համառոտիվ յուր կարծիքը կը հայտնե և տեղը կը նստի:

Բարձր ձայն չունենալուն համար շատ անգամ յուր խոսքերը չի կրնար լսելի ընել բառին երկու նշանակությամբ ալ, վասն զի այն կարծիքներն միայն ուղիղ կը նկատվին, որոնք բարձր ձայնով և հստակ արտասանությամբ հայտնված են, որով իրավունք կուտա յուր ընկերներուն, որ ըսեն.

– Ձայնդ չենք լսեր. բարձր զրուցե:

Եվ Հարություն էֆենտի կստիպվի յուր ատենաբանությունն երեք անգամ կրկնել:

Խրիմյանի պատրիարքության օրով անդամ եղավ Ազգային պարտուց բարձման Հանձնաժողովո որ բարձավ առանց ազգային պարտքը բառնալու:

Տարի մը ետքը Սովելոց Հանձնաժողովո ատենադպիր ընտրվեցավ:

Աղոթք ընենք, որ ատենապետ չէր այս ժաղովին, եթե ըլլար` Պարսկաստանի մեջ սովյալ չէր մնար, ամենն ալ անոթութենե կը մեռնեին. վասն զի տարի մը շարունակ խորհելեն և դատելեն վերջ որոշում պիտի տար և սովյալներն անոթութենե մեռցնելեն ետքը պիտի ելներ անոնց ալյուր բաշխելու: Պաղարյամբ գործելու այնչափ վարժված է, որ բոցերու մեջ մարդ մը տեսնե` փոխանակ զայն բոցերեն դուրս քաշելու հնարքներուն վրա խորհելու, հրդեհին ինչ բանե ծագում առած ըլլալն կը հարցունե և պատճառն իմանալուն պես` զայն վերցնելու ճամփան խորհելու համար անմիջապես կը մեկնի, մարդ բոցերու մեջ թողելով և կը կարծե, թե հրդեհին մեջ ձեռքեն եկած բարիքը զլացած չէ:

Եթե պաղարյուն չէս` կը կարծես, թե այդ մարդուն հետ վարվիլը շատ դժվար է: Հետո որչափ ընդհարիս` այնչափ կը կարծրանա. չևիրմեի անուշ կը նմանի: Եթե առանց համարակալության, հաշվո և տրամաբանության խոսիս` և ոչ մեկ ըսածիդ կը հավատա:

Ազգային ամեն ձեռնարկություններուն քաջալերիչ է, նույնիսկ այնպիսի ձեռնարկություններուն, որոնց հարատևությանը չվստահիր: Այս կարգեն է այն քաջալերական նամակն, զոր քանի մը բարեկամներով ստորագրելով` ուղղեց կիներու ընկերության մը` որ նպատակ ունի պարզ հագնել սորվեցունել մեր ազգին տիկիններուն և օրիորդներուն:

Ինքը լավ գիտե թե`

Ա. Ինչ որ դաստիարակության արդյունք է` չկրնար դաստիարակության պատճառ ըլլալ.

Բ. Դաստիարակությունն մտքին և սրտին մեջեն կսկսի և ոչ թե հագուստեն.

Գ. Պարզասեր չսեպվիր այն կինն, որուն միայն հագուստն պարզ է, այլ սիրտն ու դեմքն բաղադրյալ.

Դ. Երբ պարզասիրությունը դաստիարակության արդյունք չէ` ճաշակի խնդիր է.

Զ. Մեծ սխալ է պճնասիրությունն անոր համար հարվածել, որովհետև մեծ ծախքերու կարոտ է. պետք է զայն իբրև մոլություն հարվածել, վասն զի մոլություններ կան, որ ծախքերու կարոտություն չունեն և առանց ծախքի եղած մոլություններն առաքինություն չեն.

Է. Կիները համոզվելու են, թե գեղեցկությունը պարզության մեջ է, թե որչափ վնասակար է, երբ կիները այնպես կարծեն` թե մեծ զոհողություն կընեն պարզ հագվելով.

Ը. Գովելի են այն կիներն, որք ինքնաբերաբար զգացած են պարզության հարգն և առանց ուրիշներեն քաշվելու կամ իրենց ընկեր փնտռելու կրնան պարզ հագվիլ.

Թ. Եթե հագուստն ազդեցություն ունենար մարդուս սրտին վրա` փիլոնն մեզի սուրբեր հասցնելու տեղ շատ անգամ սատանաներ չպիտի ընծայեր.

Ժ. Առանց դաստիարակության ընդունված պարզ հագուստն իբրև նորաձևություն կընդունվի և այնչափ կը տևե, որչափ որ կը ներե հագուստին հյուսվածքը. պատռվելուն պես պարզությունն շրջազգեստին հետ մեկտեղ կամ կը նետվի կամ աղքատի մը կը տրվի:

Այս ամենը գիտե, բայց քաջալերության վրա մեծ վստահություն ունենալով` կը կարծե թե ապառաժի վրա ինկած սերմերն քաջալերությամբ կրնան բուսնիլ և աճիլ: Եթե նոր ձեռնարկության մը համար երթաս իրմե խորհուրդ հարցունես` կը քաջալերե զքեզ, միայն թե այդ ձեռնարկութենե իրեն ալ շահ մը հանելու ես, վասն զի, ինչպես ըսինք, առանց ստակի տեղեն չշարժիր, թեպետև ազգային կյանքին մեջ անշահախնդրության օրինակ մը կրնա համարվիլ:

Հարություն էֆենտին պարզ հագնվելեն ավելի կսիրե անկախ կյանք վարել և մաքուր ապրիլ: Եթե մեկու մը բարև տալ հարկ ըլլա` երկու շաբաթ առաջ Ժյուլ Սիմոնի Ազատությունը կը կարդա, որպեսզի չըլլա թե բարև տալու մեջ անկախությանը դպչող բան մը գտնվի: Մաքրությունն այնքան կը սիրե, որ ձեռները չախտոտելու համար ուրիշին մատներովը կը քերե գլուխը, բայց ամեն ատեն ուրիշին ձանձրություն չպատճառելու համար` յուր բթամատը միայն գործածել սկսած է վերջերս: Եթե հարկ ըլլա ձեռները լվալ` դեղագործներեն զտված ջուրը կը փնտռե: Եթե այսչափ մաքրություն մարդս յուր սրտին մեջ ունենար` չէր կրնար այս դարուս մեջ ապրիլ, բայց քանի որ ձեռներու մեջ է, վնաս չունի:

Հարություն էֆենտին թերություններու կողմեն այսչափ աղքատ ներկայացնելեն ետքը կսկսիմ խորհիլ և ինքնիրմես ըսել. այս մարդը կամ քիչ թերություն ունի և կամ ունեցած թերություններն տրամաբանության օրենքներուն համաձայնեցուցած է: Օրինակի համար, ուրիշին բարություն ընելն աղեկ բան մ’է, բայց ուրիշին բարություն ընելու ատեն մեր շահն ալ խորհելը իբրև գեշ բան չեն դատապարտեր օրենքը, մանավանդ անգղիացուներուն քաղաքականությունն, որ կըսե, նախ իմ շահս և ապա ուրիշներունը: Արդ, ինչ որ ներելի է կառավարության մը, ինչո՞ւ ներելի չըլլար նաև անհատներուն:

Հարություն էֆենտին ազգին օգտակար անձ մ’է, ամենեն կնճռալի հաշիվներեն երկու օրվան մեջ կը պարզե: Յուր սենյակն խելքի խանութ է, ամեն մարդ կերթա անոր և իր գործին վրա խորհուրդ կը հարցունե: Երբ կը տեսնեն զինքն, որ թուղթ մը առած կը պլորե` գիտցիր, որ դժվարալույծ խնդրո մը վրա կը խորհի, իսկ երբ պլորած թուղթը բանա և գրասեղանին վրա դնե` խնդիրը լուծված է:

Այս անձը ոչ պճնասեր է և ոչ պարզասեր, այլ երկուքին մեջտեղն է: Ձմեռվան եղանակին մեջ երբեմն մինչև մեջքը զույգ մը կոշիկներու մեջ կը մտնե, բայց որչափ ալ ըսեն, թե այդ մեծ կոշիկներն արգելք կըլլան իրեն քալելու, մենք կը վկայենք, թե ժամանակով Բերայեն քարոզիչ մը հալածած է այդ ահագին կոշիկներով: Միջին հասակ և բարակ կազմ մը ունի: Մազերն սև են, եթե ճերմակ ըլլային` ավելի պիտի վայելեին, վասն զի միշտ իբրև ծեր կը խորհի, թեպետև ետ չկենար իբրև երիտասարդ գործածե:

Փողոցի մեջ երբեմն ծանր կը քալե և երբեմն ալ կը վազե, ծանր քալած ժամանակը շահու վրա կը խորհի, իսկ երբ վազե` շահ մը գտած է:

Այս վերջին պարագային մեջ շուրջը չնայիր և չբարևեր յուր ծանոթներն, որոնց եթե բարևել հարկ ըլլար` մինչև երեկո չպիտի կրնար երթալիք տեղը հասնիլ: Իսկ երբ դեմքն վեր առնե, կը ներկայացնե այն մարդուն դեմքն, որ կղզիի շոգենավուն հասնելու համար վազելեն ետքը` երբ մեկ ոտն շոգենավին մեջ պիտի դնե` շոգենավն սուլելով կը մեկնի: