Читать книгу: «Си Цзиньпин: классикалык цитаталар жана сюжеттер. Экинчи китеп», страница 4
ОРИГИНАЛ
Абсолюттук акылман башкаруучунун башкаруусу чөптөр жана бак-дарактар гүлдөп, ширеге толуп турган мезгилде жаш өсүмдүктөр өлүп калбашы үчүн, тоо боорлорундагы токойлорго балта кармаган адамдарды киргизбөө керек деп болжолдойт, бул алардын өсүшүн токтотот. Ири дарыя таш бакалары жана дарыя каймандары, балыктар жана тузсуз суу таш бакалары, карандар жана жылан-балыктар жумуртка таштаган же урук чачкан мезгилде көнөк баштар өлүп калбашы жана алардын өсүшүн үзгүлтүккө учуратпоо үчүн суу сактагычтарга тор таштоо жана уу ыргытууга тыюу салынат. Жазгы айдоо, жайкы чөптөрдү чабуу, күзгү оруп-жыйноо, эгинди кышка сактоо иштери өз убагында бүткөрүлгөндүктөн эгиндин беш түрү сатылбай, эл ашыкча азык-түлүк менен калууда. Көлмөлөр жана көлдөр, саздар жана баткактар, дарыялар жана башка суу объектилери катуу корголот, ошондуктан балыктар жана таш бакалар көп кездешет жана элде бул тирүү жандыктар жетиштүү болот. Тоо боорлорундагы токойлорду кыюу жана отургузуу иштери өз убагында жүргүзүлүп жаткандыктан, тоолор өсүмдүктөргө капталып, карапайым элдин жыгачы арбын.
Сюнь-цзы, «Сюнь-цзы» трактаты, «Ван Чжи» («Башкаруу системасы») бөлүмү, «Чжанго» («Согушчу падышалыктар») доору
КОММЕНТАРИЙ
«Сюнь-цзы» трактатынын «Ван Чжи» («Башкаруу системасы») бөлүмү философ Сюнь-цзынин саясий көз карашынын баяны, ал эми жогорудагы фрагмент Сюнь-цзынин жаратылыш менен элдин идеалдуу падыша ортосундагы мамиле жөнүндө ой жүгүртүүсү.
Сюнь-цзы жаныбарлар жана өсүмдүктөр дүйнөсү өсүү жана жетилүү стадиясында турганда ага аңчылык кылууга «убактылуу тыюу салууну» сактоо зарыл экенин айткан: «Чөптөр жана бак-дарактар гүлдөп, ширеге толуп турган мезгилде адамдар жаш өсүмдүктөрдүн өлүп калбашы жана алардын өсүшүн үзгүлтүккө учуратпоо үчүн тоо беттериндеги токойлорго балта менен кирүүгө тыюу салынат. Ири дарыя таш бакалары менен кайман, балык жана тузсуз суу таш бакалары, балык жана жылан балыктары жумуртка таштаган же урук чачкан учурда көнөк баштардын өлүп калбашы жана алардын өсүшүн үзгүлтүккө учуратпоо үчүн суу сактагычтарга тор таштоо жана уу ыргытууга тыюу салынат». Бул жерде ири дарыя таш бакасы Яньцзы дарыясынын сууларында жана Кытайдын түштүк аймактарында таралган чоң таш баканын бир түрү болуп саналат. Дарыя каймандары – Яньцзы дарыясында жашаган крокодилдердин бир түрү. Өсүмдүктөр гүлдөп, ачылып турганда тоого чыгып, өсүмдүк чогултуп, бак-дарактарды кыюуга болбойт деген сөз; Дарыя таш бакаларынын, каймандардын, балыктардын, тузсуз суу ташбакаларынын, вьюн балыктарын, жылан балыктарынын көбөйүү мезгилинде жаныбарлардын жана өсүмдүктөрдүн көбөйүшүн жана жетилүүсүн камсыз кылуу зарыл болгондуктан, көлдөргө жана саздарга тор салууга жана балык ууларын таштоого болбойт.
Сюн-цзы ошондо да өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсүнүн көбөйүү жана өсүү мыйзам ченемдүүлүктөрү жана өзгөчөлүктөрү бар экенин, ошондуктан адам жаратылыштын белектерин балык уулоодо ченемди сакташы керектигин, башкача айтканда «жашы жете электердин өлүшүнө жол бербөө жана анын өсүшүн үзбөө зарылдыгын түшүнгөн».
Иштин туура багытын түшүнүү, бирок убакытты жана шарттарды эске албай иш-аракет кылуу – ийгиликсиздик.
Цитата «5-чакырылыш Борбордук Комитеттин XVIII Пленумунун 2-жалпы чогулушунда сүйлөгөн сөзүндө» жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.
ТҮШҮНДҮРМӨ
Кытай салтында «убакыт» дегенди «учурдагы кырдаал» маанисинде түшүнсө болот же «ыңгайлуу учур» деп түшүнсө болот. Туура убакыт, ыңгайлуу жер, элдин биримдиги өлкөнүн өнүгүшүнө шарт түзөт. Кытайдын өнүгүү багытын аныктоо процессинде Си Цзиньпин «убакыт» түшүнүгүнө чоң маани берет. 5-чакырылыштагы БКнын XVIII пленумунда XII беш жылдыктын программасынын долбоорун талкуулоодо жана бекитүүдө Си Цзиньпин «Иш-аракеттин туура жолун түшүнүү, бирок убакытты жана жагдайды эсепке албай аракеттенүү – ийгиликсиздик» деген сөздү келтирди. Кытайдын өнүгүшү үчүн ички жана тышкы шарттарды туура пайдалануу зарылдыгын түшүндүрүү.
Си Цзиньпин Кытай үчүн «жакшы убакытты» тандоо үчүн ички жана тышкы шарттарга терең анализ жасады. Тышкы факторлор боюнча эл аралык саясий жана экономикалык кырдаал жалпысынан тынчтыкты жана дүйнөлүк өнүгүү процессин сактоо үчүн жагымдуу. Дүйнөлүк экономика кезектешкен көтөрүлүү менен төмөндөөнү терең оңдоо стадиясында турат. Дүйнөлүк саясий система дүйнөлүк саясий күчтөрдүн тең салмактуу абалына карай тенденция менен терен кайра курууну баштан кечирип жатат. Ошентип, Кытайдын өнүгүүсү салыштырмалуу туруктуу тышкы шарттарда жүрүп жатат. Ички факторлор боюнча Кытай күчтүү материалдык базага, бай адам ресурстарына, сыйымдуулукка ээ рынокко, эбегейсиз өнүгүү потенциалына жана узак мөөнөттүү экономикалык өнүгүүдө олуттуу туруктуу оң тенденцияга ээ. Экономикалык өнүгүү процесси жаңы реалдуулуктарга ээ болуп, кайра куруулардын тездешин көрсөтүп, экономиканын структурасын тынымсыз оптималдаштырууну жана өнүгүүнүн кыймылдаткыч күчтөрүн тынымсыз өзгөртүүнү шарттап жатат. Жогоруда айтылгандардан ушундай тыянак чыгат: ички жана тышкы шарттардын терең жана татаал трансформацияларына карабастан, Кытайдын өнүгүүсү үчүн стратегиялык мааниге ээ болгон «мүмкүнчүлүктөр терезесинин» убакыт горизонтуна баа берүү өзгөрүүсүз бойдон калууда.
ОРИГИНАЛ
Ошентип, Кытай мамлекети гүлдөп же төмөндөп кетиши мүмкүн, кытайдан башка элдер күчтүү же алсыз болушу мүмкүн, окуялар пайдалуу же зыяндуу болушу мүмкүн, жасалган иш-аракеттер көйгөйлөрдү чечиши же көйгөйлөрдү жаратышы мүмкүн, ошондуктан окуялардын пайда болушунда туруктуу схема жок. Ар дайым жеңүүчү болуунун туруктуу жолу жок… Демек, Кытай мамлекетинин көтөрүлүшү жана кулашы кырдаалга жараша алмашып, кытайдан башка элдердин күчтөнүшү жана алсырашы мезгилине жараша алмашып, окуялардын пайдасы менен зыяны кырдаалга, тынч же коркунучка жараша алмашып турушу, көрүлгөн чаралардын натыйжасында жагдайга жараша алмашылышы мүмкүн. Иштин туура багытын түшүнүү, бирок убакытты жана шарттарды эске албай иш-аракет кылуу – ийгиликсиздик. Убакытты жана шарттарды туура тандоо, өзүңүздүн күчтүү жактарыңызды туура эсептөө ийгиликке жетүү дегенди билдирет. Жагдайлар өзгөрүлсө да, бул принцип өзгөрбөйт.
Лу Чжи, «Лун юань бянь шоу бэй ши и чжуан» («Чектүү жерлерди сактоо жана коргоо идеяларын баяндаган баяндама»), Тан доору
КОММЕНТАРИЙ
Тан доорунун саясий ойчулу Лу Чжи, башкаруунун начар ыкмаларын көрсөтүп, учурдагы саясаттагы өнөкөт кемчиликтерди ачыкка чыгарууга кайраттуулук менен аныкталган көйгөйлөрдөн чыгуунун жолдорун сунуштай алган.
Ань Люшан менен Ши Сыминдин жетекчилигиндеги көтөрүлүштөн кийин, Тан доорунда региондордо борбордук бийликтин күчтүү алсырашы байкалып, империянын чет-жакасындагы бүтүндөй аймактар жергиликтүү башкаруучулар тарабынан талкаланып, бир катар баш аламандыктар орун алган болуп, бүтүндөй мамлекет сырттан кол салууларга дуушар боло баштаган. Өлкөнүн өтө кооптуу абалын жана окуялардын катастрофалык өнүгүшүн көрүп, Лу Чжи беш миңден ашык «Лунь юань бянь шоу бэй ши и чжуан» («Чектүү жерлерди сактоо жана коргоо идеяларын баяндаган баяндама») очерк жазып, аны ал отчет түрүндө Тан императору Дэ-цзунго берген. Докладда Лу Чжи мындай деп билдирген: «Иш-аракеттин туура жолун түшүнүү, бирок убакытты жана шарттарды эске албай иш-аракет кылуу ийгиликсиздикти билдирет. Убакытты жана шарттарды туура тандоо, өзүңүздүн күчтүү жактарыңызды туура эсептөө ийгиликке жетүү дегенди билдирет».
Лу Чжинин саясий ой жүгүртүүсү ойчулдардын кийинки муундарына чоң таасирин тийгизген. «Синь тан Шу» («Тан династиясынын жаңы тарыхы») очеркинин «Лу чжи чуань» («Лу Чжи жөнүндөгү окуя») бөлүмүндө мындай деп айтылат: «Байыркы Ыйык Жазманын миңдеген бөлүмдөрүнүн үгүттөрү менен ой жүгүртүүлөрүн окуп, бул китептерде коомдун кемчиликтерин айыптаган сөздөр камтылганы менен, ошол эле учурда алар коомдогу гумандуулукту жана парз сезимин ырастап, андан тышкары, алар кийинки муундар үчүн жүрүм-турум кодекси катары кызмат кыла ала тургандыгы айкын болот». Сыма Гуан «Цзы чжи тун цзянь» («Башкаруудагы жардамга жалпы баяндама») аттуу хроникасында Лу Чжи колдонгон «цзы чжи» («башкаруудагы жардам») термининин жогорку маанисин көрсөтүп, Лу Чжинин ойлорун кайра-кайра келтирет. Су Дунпо чын жүрөктөн императорго «Катачылыктарды жоюу үчүн Лу Чжинин ой-пикирин эске алуу өтүнүчүн» жөнөтөт, анда ал Сун императору Чжэ-цзунга Лу Чжинин идеялары менен кайрадан таанышып чыгууну бардык тырышчаактык менен кеңешип, ошентип өлкөнү башкаруунун принциптерин түшүнүп, Лу Чжинин саясий ой-пикирин баалайт: «Ал Цзы Фаңдай акылмандык көрсөтөт, бирок андан да көрүнүктүү адабий таланты бар; Ал Цзя И ге окшоп сүйлөйт, бирок анын риторикасында эч кандай чеберчилик жок. Жогору жакта башкаруучулардын каталарын баамдай алат, ал эми төмөн жакта Асман асты империясынын элинин мүдөөсүн түшүнө алат».
Өзгөртүлгүс тартип өзгөртүү менен шайкеш келбейт. Бир жол бардык туура багыттарга алып бара албайт. Кайыктагы оюкка карап сууда түшүрүп жиберилген кылычты табуу мүмкүн эмес.
Цитата «Борбордук Комитеттин масса менен иштөө маселелери боюнча жумушчу заседаниесинде сүйлөгөн сөзүндө» жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.
ТҮШҮНДҮРМӨ
Бир дарыяга эки жолу кирүү мүмкүн эмес. Дүйнөдө бир гана туруктуу нерсе – бул өзгөрүү. Өзгөрүүлөргө ыңгайлашуу үчүн аң-сезим замандын талабына жараша өзгөрүп, ошол эле учурда иштин формалары менен ыкмалары да тынымсыз жаңыланып, өнүгүүнүн негизги багыттарын, доордун тенденцияларын улантууга демилге көтөрүү зарыл. Борбордук Комитеттин масса менен иштөө боюнча жумушчу кеңешмесинде Си Цзиньпин ири адам агымынын көбөйүп бараткан кыймылына жана адам массасынын өзгөрүшүнө көңүл бурду. Ошол эле учурда Си Цзиньпин замандын тенденциясына ылайык массалык уюмдар менен иштөө формаларын өзгөртүүнү, ар биринин өзүн өзү жаңылоосун, бардык жаңы эң маанилүү маселелерди чече билүүсүн караган саясий талаптарды койду. Саясий аң-сезимдин, өнүгүүнүн жана прогресстин, массанын катышуусунун, массанын колдоосун жогорулатуунун натыйжасы доордун милдети.
Үзгүлтүксүз өнүгүү жок, инновация болбосо келечек жок. Масса менен иштөөдө гана эмес, жалпы эле кандай гана иш болбосун, иштин формаларын жана милдеттерин тандап алганына карабастан, багыттын тууралыгын текшерүүгө кайдыгер мамиле жасап, бутуна карап гана барууга болбойт. Өзүнө берилген мүмкүнчүлүктөрдү пайдалана албай калуу ийгиликсиздикке алып келиши мүмкүн. Маселени жакшы чечпестен туруп, маселени чечүүгө мүмкүн эмес. Жаңы формаларга, жаңы милдеттерге, жаңы талаптарга активдүү көнүү, реформаларды жана инновацияларды ишке ашырууда бекем чечкиндүүлүк, тоскоолдуктарды тез арада жеңүү керек. Ушундай болгондо гана биз кырдаалга ийгиликтүү ыңгайлашып, чоң иштерди бүтүрө алабыз жана азыркы өзгөрүү доорунда жеңүүчүнүн ордун бекем ээлей алабыз.
ОРИГИНАЛ
Баопу-цзы мындай деген: өзгөрбөс тартип өзгөртүү менен шайкеш келбейт. Бир жол бардык туура багыттарга алып бара албайт. Кайыктагы оюкка карап сууга түшүп кеткен кылычты табуу мүмкүн эмес. Мөөрлүү казыктары бар Цинь так үн чыгара албайт. Андыктан ачык аба ырайында арабага зымырыктан жасалган жүн чатыры орнотулбайт, таш менен кооздолгон дөңгөлөктөр талкаланган жолдо жүрүүгө колдонулбайт. Тамактын даамы тузсуз болгондо туз кошулат, суу кайнаганда казанга суу кошулуп, от азайтырылат.
Гэ Хун, «Баопу-цзы» трактаты, «Вай пянь» бөлүмү, («Тышкы»), «Гуан пи» («Узун жазылган метафоралар»), Чыгыш Цзинь доору
КОММЕНТАРИЙ
«Баопу-цзы» трактатынын автору ойчул жана Чыгыш Цзинь доорундагы даосизм идеяларынын жактоочусу Гэ Хунго таандык. Эсседе негизги көз караштар белгиленген, ага ылайык ички табияты олуялардын жана асман жандыктарынын жашоо мыйзамдары менен, ал эми сырткы табияты Конфуций окуулары менен аныкталат. Гэ Хун өзүнүн эмгектери менен даосизм философиясынын өнүгүшүнө белгилүү бир салым кошкон.
«Гуан пи» («Узун жазылган метафоралар») деген бөлүмдө автор төмөнкүдөй ойду айтат: «Өзгөрбөс тартип өзгөрүүгө туура келбейт. Бир жол бардык туура багыттарга алып бара албайт. Кайыктагы оюкка карап сууга түшүп кеткен кылычты табуу мүмкүн эмес». Түп нускада «жол» деген сөз «көп жүрүлгөн жол» деген маанини да алып жүрөт. Билдирүүнүн мааниси: тоңуп калган жана өзгөрүлбөгөн коомдук түзүлүш миңдеген, он миңдеген өзгөрүүлөрү менен коомду камсыздай албайт, бир жол сансыз каалаган максаттарга жете албайт, дарыядан өтүп бара жатып чөгүп кеткен кымбат баалуу кылычты кайыктагы бир оюктан таап алуу мүмкүн эмес.
Каймана мааниде «өлбөстүктүн таблеткасын эритүү» деп аталган Даонун окууларын көп жылдык практиканын аркасында Гэ Хун материянын терең өзгөрүү феноменине туш болгон: «Коргошун табиятында ак, бирок кызыл болгондуктан, ал кызыл боёктан айырмаланбай турган болуп калат. Киновардын табияты кызыл, бирок ак болгондуктан коргошундан айырмаланбай калат. Булуттар жана жамгыр, аяз жана кар – бул цинин асмандагы жана жердеги энергиясынын көрүнүшү, бирок алхимия аркылуу алардын чыныгы окшошторун түзө аласыз… Бийик тоолор да түпсүз туңгуюктарга, ал эми терең өрөөндөр тик бийик чокуларга айланып кетиши мүмкүн, анткени алар улуу заттын өзгөрүшүн билдирет». Заттын өзгөрүү кубулушу Гэ Хундун Асман Империясындагы бардык нерселер жана кубулуштар өзгөргөн деген жыйынтыкка алып келген. Ал адамдар табигый өзгөрүү мыйзамдарына баш ийип, табияттын мыйзамдарына ылайык адамдын жашоосун жүргүзүүсү керек деп эсептеген.
Байлар сансыз байлык топтойт, кедейлер топон жейт.
Цитата «5-чакырылыш Борбордук Комитеттин XVIII Пленумунун 2-жалпы чогулушунда сүйлөгөн сөзүндө» жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.
ТҮШҮНДҮРМӨ
«Хань шу» («Хань династиясынын тарыхы») китебинде Кытай социализмдин тушунда андан таптакыр качышы керек болгон коомдун бай жана кедей болуп терең катмарланышы жөнүндө сөз барат. Си Цзиньпин бул билдирүүнү реформалоо жана өнүктүрүү саясатынын артыкчылыктарын жалпы коомчулукка бөлүштүрүүнүн маанилүүлүгүн түшүндүрүү үчүн келтирген, бул социализмдин маанилүү талабын түзөт жана социалисттик системанын артыкчылыгын топтолгон формада камтыйт. Биз элдин жыргалчылыгы үчүн өнүгүүнү чечкиндүү жүргүзүп, элге таянышыбыз керек, өнүгүү саясатынын жемишин элдин өзү тең бөлүшүүсүн камсыздап, элдин жалпы жыргалчылыкка бекем кадам таштоосуна шарт түзүшүбүз керек.
Борбордук Комитеттин 5-чакырылышынын XVIII пленумунда дагы жаңы өнүгүү идеологиясы алдыга коюлган, анда башка нерселер менен катар «Өнүгүүнүн артыкчылыктарын социалдаштыруу» концепциясы каралган. Өнүгүү жеңилдиктерин социалдаштыруу социалдык адилетсиздик проблемасын чечүүгө багытталган. Жалпыга бирдей орточо бакубаттуулукка жана социалдык адилеттүүлүккө жетишүү жолунда, бир жагынан, ар бир адамга жеке өнүгүү мүмкүнчүлүгү, өлкөнүн өнүгүшүнүн үзүрүн алуу мүмкүнчүлүгү берилиши керек, анткени эл активдүүлүгүн, демилгесин жана аракетин көрсөткөндө гана чыгармачылык зор иштерди аткарууга толук мобилизацияланышы мүмкүн. Башка жагынан алып караганда, өлкөнүн экономикалык өнүгүүсүнүн натыйжалары түрүндөгү «пирогтун» көлөмү чоңоюп баратат, бирок аны ар бир адамдын ортосунда кантип адилет бөлүштүрүү маселеси барган сайын айкын болуп баратат. Шаар менен айылдын ортосундагы кирешелердин жана социалдык кызмат көрсөтүүлөрдүн деңгээлиндеги ажырым практикалык иштердеги жана өнүктүрүүгө жеңилдиктерди бөлүштүрүү системасындагы айрым кемчиликтердин натыйжасы кыйла чоң. Жогорудагы факторлордун бардыгы бизден карапайым калк арасында өнүгүүнүн жыргалчылыгын адилеттүү бөлүштүрүү аркылуу өнүгүү процессин көңүлдү жылуулук менен толтурууну, элдин бактылуулугун сезилерлик кылууну, адамдарга пайда көрүү сезимин, бакыт сезимин, коопсуздук сезимин тартуулоону талап кылат. Ошондо гана бул сезимдер толук болуп, ишенимдүү кепилдикке жана узак мөөнөткө ээ болот.
ОРИГИНАЛ
Цинь башкаруучусу Сяо-гун Шан Яньдын идеяларын ээрчип, жерди пайдалануунун күдүк системасын жоюп, элди жаңы жерлерди иштетүүгө жана куралдуу эрдиктерге үндөп, сугат аркылуу жаңы түшүмдүү жерлерди өздөштүрүү системасын киргизген. Ал эми бул тээ эзелтеден эле кабыл алынбаганы менен Цинь башкаруучусу уделдүү княздардын укуктарын тебелеп, жергиликтүү башкаруучулардын бийлигин жокко чыгарып, мурунку кулчулук системасын жана таптар ортосундагы айырманы жок кылган. Карапайым эл бөлүндү, азыр байлар сансыз байлык топтоп, кедейлер топон жеп жатат. Күчтүү мамлекеттер кошуна мамлекеттердин жерлерин өзүнө сиңирип, алсыз мамлекеттер жашоосун токтотуп жатат.
Бан Гу, «Хан шу» трактаты («Хан династиясынын тарыхы»), «Ши хо чжи» бөлүмү («Тамак-аш жана товарлардын жазуулары»), 4-бөлүм, 1-бөлүк, Чыгыш Хань доору
КОММЕНТАРИЙ
«Хань шу» китебинин «Ши хо чжи» («Тамак-аш жана товарлар жөнүндө жазуулар») бөлүмү тамак-аш жана товарларга арналган эки чоң бөлүккө бөлүнгөн. Азык-түлүк деп тамак-аш азыктарын өндүрүү, ал эми товарлар айыл чарба продукциясын кайра иштетүү жана акча жүгүртүүнү билдирет. Бань Гу тамак-аш жана товарлар «карапайым калк үчүн эң башкы нерсе» деп эсептеген жана «тамак-аш көп жана товарлар көп болгондо, эл бакубат жашайт жана ийгиликтүү билим алса болот».
Бань Гу Шан Яньдын социалдык трансформацияларынын идеяларын карманган, бул «жерди пайдалануунун күдүк системасын жоюуга жана сугат аркылуу жаңы түшүмдүү жерлерди өздөштүрүү системасын киргизүүгө», «кошумчалардын укуктарын бузууга», княздар жана жергиликтүү башкаруучулардын бийлигин жоюу, кулчулуктун мурдагы түзүлүшүнүн жана таптардагы айырмачылыктардын жок кылынышына» алып келген. Демек, «Элдин өз байы менен кедейи бар, эми байлар сансыз байлык топтоп, кедейлер топон жейт» дегендей, эл арасында ансыз да кедейлер менен байлардын ортосунда олуттуу теңсиздик пайда болот. «Хан шу» трактатынын «Тамак-аш жана товарлар жөнүндө жазуулар» бөлүмүндө конфуцийчи философ жана императордун кеңешчиси Дун Чжуншунун дагы ушундай көз карашы келтирилген: «Шан Яньдын өзгөрүү мыйзамынан кийин императордук система түзүлдү, эреже өзгөрүп, жерди пайдалануунун күдүк системасы жоюлуп, эл соода жүргүзүү укугуна ээ болду, ошентип азыр элдин арасында кедейлер менен байлар, байлардын чексиз талаалары бар, ал эми кедейлердин талаада бир гана жерге казык какса боло турган жери бар». Чынында, байлар менен кедейлердин ортосундагы ажырым да Хан династиясы үчүн өтө олуттуу көйгөй болуп калды. Дун Чжуншу менен Бань Гу өз көз караштарын айтууда тарыхый өтмүш менен азыркы доордун ортосунда бирдей параллелдүүлүк жүргүзүшкөнү айдан ачык.
Заттардын табиятын ар тараптуу түшүнүү булактарынын келип чыгышын жана өнүгүү мыйзамдарын түшүнүүдөн турат, жана артыкча эч нерсе эмес.
Цитата «5-чакырылыш Борбордук Комитеттин XVIII Пленумунун духун ар тараптуу жактыруу боюнча облустук административдик борборлордун партиялык катчыларынын деңгээлиндеги улук партиялык кызматкерлердин тематикалык семинарында сүйлөгөн сөзүндө» жана бир катар башка булактарда келтирилген.
ТҮШҮНДҮРМӨ
Билдирүүдө Чжу Синин ар кандай маселеде фундаменталдык принциптерди издөө идеясы чагылдырылган, изденүүчү духун тарбиялоо жана нерселердин терең маңызына кирүү аркылуу чындыкты издөө адатын чагылдырат.
Өнүгүү идеологиясы практикалык өнүгүүгө алып барат, ал эми жаңы өнүгүү идеологиясы чет элдик жана ата мекендик тажрыйбаны жана өнүгүү сабактарын терең жалпылоого, ошондой эле тышкы жана ички өнүгүүнүн жалпы тенденцияларын деталдуу талдоого негизделген. Бул идеология XIII беш жылдыктын программасында жана узак мөөнөттүү өнүгүү концепциясында камтылган, өнүгүү векторун аныктап, күчтөрдү колдонуу пунктун белгилеген. Жаңы өнүгүү идеологиясын чыныгы түшүнүү үстүртөн пайда болуп, коркок аракеттер менен чектелбестен, жаңы өнүгүү идеологиясы көтөргөн жаңы билимдерди, жаңы маалыматтарды, жаңы талаптарды кабыл алуу менен чебер жана кесипкөйлүк менен болушу керек. Өнүктүрүүнүн жаңы идеологиясын ишке ашыруу «кагаз бетинде согуш» дегендей курулай чайкоочулукка айланып кетпей, мактаган мактоого айланып кетпей, реалдуу өнүгүү реформаларына дал келип, топурагын таап, тамырын жайып, жалпы кабыл алынган практикага айланышы керек. Жаңы идеологиянын жеке идеяларын жана талаптарын жалпы эле билүү, жемишсиз теориялык ой жүгүртүү менен чектөө сөзсүз түрдө бир нерсени байкап, бирок анын маңызын жана себептерин түшүнбөгөн жагдайга алып келет, бул ансыз деле практикалык ишке терс таасирин тийгизет. Си Цзиньпин Чжу Синин партиянын жетекчи кызматкерлерине жаңы өнүгүү идеологиясын терең изилдеп, чыгармачылык менен колдонуу, реформалоо жана иштин бардык чөйрөлөрүндө өнүгүү процессинде жаңы өнүгүү идеологиясынын жетектөөчү ролун жакшыраак түшүнүү зарылдыгын белгилеген билдирүүсүн келтирди жана жаңы өнүгүү идеологиясы аркылуу коомдун сапаттык жаңы деңгээлге өтүшүн камсыз кылды.
ОРИГИНАЛ
Заттардын табиятын ар тараптуу түшүнүү булактарынын келип чыгышын жана өнүгүү мыйзамдарын түшүнүүдөн турат, башка эч нерсе эмес. Жарандын келип чыгышын түшүнүү жанды баш аламандыктан бошотот, ал эми өнүгүү мыйзамдарын түшүнүү аракеттерди кынтыксыз кылат. Бирок ар кандай нерселердин табиятын бири-бирине салыштыруу туура эмес болуп калат.
Чжу Си, эссе «Да хо жэнь» («Кээ бир адамга жооптор»), Түштүк Сун доору
КОММЕНТАРИЙ
Чжу Си, ошондой эле Чжу-цзы деген ат менен белгилүү, Түштүк Сун доорунун атактуу философу жана агартуучусу, неокфуцийчиликтин идеяларын бириктирүүгө жана системалаштырууга зор салым кошкон.
Чжу Си мындай деп ырастаган: «Нерселердин табиятын толук түшүнүү булактарынын келип чыгышын жана өнүгүү мыйзамдарын түшүнүүдөн турат, башка эч нерсе эмес. Жарандын келип чыгышын түшүнүү жанды баш аламандыктан бошотот, ал эми өнүгүү мыйзамдарын түшүнүү аракеттерди кынтыксыз кылат». Билдирүүнүн мааниси мындай: кубулуштардын жана нерселердин түпкү принциптерин терең изилдөө керек. Башкача айтканда, сиз кубулуштардын жана нерселердин чындыгында эмне экенин жана эмне үчүн алар так ушундай болуп калганын билишиңиз керек. Себептер түшүнүктүү болгондо, эркти адаштырууга болбойт; сөзсүз кесепеттери белгилүү болгон мезгилде гана иш-аракеттер жаңылыш болбойт.
Чжу Си мындай деп эсептеген: «Нерселердин табиятын толук түшүнүү жаңы билимге болгон умтулууну, буга чейин бар болгондордон тышкары жаңы жетишкендиктерге умтулууну болжолдойт. Адамдар табиятынан интуитивдик билимге ээ. Ал эми нерселердин чыныгы табиятын толук түшүнүүгө умтулбагандар мурунтан эле билген жана жетишкен нерселер менен чектелип, белгисиз нерсени түшүнүп, жаңыга жетише алышпайт. Демек, бир нерсени көрүп, жаңы нерсени көрө албайт. Мунун себеби, нерселердин табиятын түшүнүү толук эмес».
Гумандуулук, адилеттүүлүк, берилгендик жана ишеним, алардан алынган талыкпас кубаныч менен айкалышкан.
Цитата 2015-жылдагы Өнүгүү жана жакырчылыкты жоюу боюнча жогорку деңгээлдеги форумда «Күчтөрдү бириктирүү жана биргелешкен өнүгүүнү активдештирүү үчүн жакырчылыкты жоюу» диссертациясында жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.
ТҮШҮНДҮРМӨ
Си Цзиньпин ар дайым аз камсыз болгон жарандарды материалдык жактан колдоого олуттуу көңүл буруп келет. XX кылымдын 60-жылдарынын аягында жаш Си Цзиньпин Пекинден Шэньси провинциясынын түндүгүндөгү чакан айылга айыл чарба иштерин жүргүзүү үчүн жөнөтүлүп, ал жерде 7 жылга жакын болгон. Кытайдын айыл калкынын жакырчылыгы ошондо анын эсинде өчпөс сакталып калган. Көп жылдар бою өлкөнүн уезддеринде, шаарларында, провинцияларында жана борбордук шаарларында калктын социалдык жактан аз камсыз болгон катмарын колдоо Си Цзиньпиндин ишинин маанилүү багыты болуп кала берген. Си Цзиньпин жакырларга жардам берүү «менден эң көп күч-аракетти талап кылган» деп мойнуна алды.
Глобалдык деңгээлде жакырчылыкты жоюу азыркы дүйнөнүн эң олуттуу көйгөйү болуп калууда. 2015-жылдагы Өнүгүү жана жакырчылыкты жоюу боюнча жогорку деңгээлдеги форумда Си Цзиньпин дүйнөдөгү бардык элдердин бакубаттуулугу үчүн өз ара пайдалуу кызматташууга бүткүл эл аралык коомчулуктун күч-аракеттерин бириктирүү демилгесин көтөрүп, жакырчылыкты жоюу процессин тездетүү зарылдыгын билдирди».
Кытай «сөз булагы» эмес, «иш булагы». Кытай «кыялчылардын өлкөсү» эмес, «аткаруучулардын өлкөсү». Көптөгөн мисалдар, «Түштүк-Түштүк Кызматташтык Фондунун» түзүлүшүнөн тартып эң артта калган өлкөлөргө инвестициянын көлөмүн көбөйтүүгө, бир катар мамлекеттердин карызын кечүүгө чейин жакырчылыкты жоюу жаатында максаттуу субсидияларды берүүгө, айыл чарба кооперациясын ж.б.у.с. Кытай цивилизациясынын баалуулуктарынын иш жүзүндө ишке ашырылышын толугу менен чагылдырат: «Адамзат, адилеттүүлүк, берилгендик жана ишеним, алардан алынган талыкпас кубаныч менен айкалышкан».
ОРИГИНАЛ
Мэн-цзы мындай деген: «Асмандагы сый-урматтар бар, ошондой эле жердегилер бар. Кайрымдуулук, адилеттүүлүк, берилгендик жана ишеним, алардан алынган тынымсыз кубаныч асмандагы ардактуу жакшылыктар менен айкалышкан маңыз. Князь, биринчи министр жана кадыр-барктуу адамдар жердеги ардактуу адамдар. Байыркы адамдар асмандагы асыл сапаттарды өстүрүшкөн, ал эми жердеги жакшылыктар аларды ээрчиген. Азыркы адамдар жердегилерге ээ болуу үчүн өздөрүндө асмандагы жакшы сапаттарды өрчүтүшөт, ал эми экинчисин алгандан кийин, алар биринчисин ташташат. Алардын адашуусу кандай чоң, анткени алар акыры жердик жакшылыктарын сөзсүз жоготот.
Мэн-цзы, «Мэн-цзы» трактаты, «Гао-цзы» бөлүмү, биринчи бөлүк, «Чжанго» («Согушуп жаткан мамлекеттер») доору
КОММЕНТАРИЙ
Согушчу мамлекеттердин доорунда философ Мэн-цзы эки жаңы түшүнүктү киргизген – «асмандагы ардактуу сапаттар» жана «жердеги сыйлуу жакшылыктар». «Асмандагы асыл сапаттар» адамга Асман тарабынан берилген эң сонун адеп-ахлактык сапаттарды билдирет. «Жердеги ардактуу сапаттар» жогорку коомдук абалды жана наамды билдирет. Мэн-цзы кайрымдуулук, милдет сезими, берилгендик, ишеним жана талыкпай жакшылыктарды жаратуунун кубанычы Асман берген жогорку статус деп эсептеген. Князь, биринчи министр, төрө – адамдарга берилген жогорку коомдук статустун маңызы.
Мэн-цзы үчүн «байыркы адамдарды» «азыркы адамдарга» карама-каршы коюу мүнөздүү болгон. Илгеркилер өздөрүнүн асыл сапаттарын өстүрүшкөн жана өркүндөтүшкөн, кайрымдуулуктун адеп-ахлактык сапаттарына жана милдет, берилгендик жана бектик сезимине ээ болушкан, андан кийин алар табигый түрдө жогорку коомдук статуска татыктуу болушкан. Азыркы адамдар жогорку социалдык статуска жетүү үчүн гана өздөрүнүн жакшы сапаттарын өстүрүп, өркүндөтүшөт жана каалаганына жетишип, дароо жакшылыктан арылышат. Мэн-цзы бул практиканы жеткен мыкаачылык жана сөзсүз түрдө жогорку социалдык абалды жоготууга алып келет деп эсептеген.
Мэн-цзынин асмандан берилген тектүүлүк теориясы Байыркы Кытайдын кадыр-барктуу адамдарынын адеп-ахлактык өнүгүүсүнө жана рухий изденүүсүнө эбегейсиз зор таасирин тийгизген. Лю Цзуньюань өзүнүн «Тянь цзюэ лунь» («Асмандагы кадыр-барк жөнүндө ой жүргүзүүлөр») эссесинде мындай идеяны өнүктүргөн: «Байыркы замандын конфуций акылмандары кайрымдуулукту, адилеттүүлүктү, берилгендикти жана ишенимди асмандагы ардактуу сапаттар деп аташкан, бирок булардын баары асмандагы жакшы сапаттар эмес. Асмандык асылдыкка ээ болгон адамдар күч-кубат жана дененин жана рухтун тазалыгынын сапаттарына, руху улуу, улуу ыйыктыкка ээ болушу керек, андан кийин асмандагы асылдыкка ээ болот. Лю Цзуньюань Мэн-цзынин асмандагы ардактуу сапаттар теориясын кемчиликтүү деп эсептеп, аны даосисттик рухий-физикалык «күч» жана «тазалык» концепциялары менен толуктоону талап кылган, ошону менен Мэн-цзынин окууларынын идеялык мазмунун байыткан.
Чындык менен калп өткөн окуяларга баа берүү, учурдагы окуяларга негизделген текшерүү жана калыс мамилеге негизделген изилдөө аркылуу таанылат.
Цитата «Бүткүл кытайлык партиялык мектептин жумушчу чогулушунда сүйлөгөн сөзүндө» жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.
ТҮШҮНДҮРМӨ
Оң менен терс, чындыкты жалгандан, туураны туура эместен кантип айырмалайбыз? Си Цзиньпин жогорудагы билдирүүнү цитата кылып, тыянак чыгарууда өз сезимдериңизге толугу менен таяна албагандай эле, башкалардын пикирин угуу да кабыл алынгыс экенин эскертет. Негизделген чечимдер тарыхый тажрыйбаны жана реалдуу практиканы эске алуу менен кабыл алынууга тийиш.
Кансыз согуштун аягында бир катар мамлекеттер бөлүкчөлөргө айланган же согуштун жалынына күйүп кеткенин Югославия менен Ирактын, Ливиянын жана Сириянын мисалдарынан көрүүгө болот, алар башка өлкөлөрдүн өнүгүү моделдерине кулдук тууроочулуктун ачуу жемиштерин ачык көрсөткөн. Өнүгүү моделин жана баалуулуктар системасын тандоо маселелеринде башка адамдардын идеяларын өзүнө ыйгарууга жана сырттан таңууланган чечимдерди алардын таза түрүндө кабыл алууга жол берилбейт, бирок моделдин практикада тастыкталган оң сапаттарын колдонуу жана анын кемчиликтерин эске алуу, бул моделди колдонуунун натыйжаларына басымдуу баа берүүнү аныктоо жана өз кыраакылыгын жана акыл-эсин өнүктүрүү. Бул мамлекеттин эли гана өнүгүүнүн тандап алган жолунун алгылыктуулугун жана мамлекеттин кабыл алынган баалуулуктар системасынын ишенимдүүлүгүн баалоого укуктуу жана мындай пикирлердин эң ынанымдуу ырастоосу катары реалдуу практика гана кызмат кылат. Кытай реалдуулугун батыш капитализминин баалуулуктар системасынын үлгүлөрү боюнча ойлонбой калыптандыруунун жана реформалоо жана өнүгүү процессине батыштык капиталисттик коомдун критерийлери боюнча баа берүүнүн кесепеттерин элестетүү мүмкүн эмес. Си Цзиньпин баса белгилегендей, батыштык теориялар, батыштык баяндамалар «алтын баптар жана яшма параграфтары» эмес, башкача айтканда, абсолюттук эреже жана өзгөрүлбөс мыйзам эмес, ошондуктан биз согуштук позицияларыбызды – Кытай өзгөчөлүктөрүнө марксизмдин жана социализмдин идеяларын кыраакылык менен сакташыбыз керек.
ОРИГИНАЛ
«Тоголонуп келе жаткан шарча өз жолунда чуңкурга түшүп кетип токтойт, кудум ошондой пайдасыз сөз жолдо акылманга жолукканда токтойт» дейт. Мына ушундан улам арам ойлуу адамдардын сөздөрү, адашкан идеялары Конфуцийдин окуусуна туруштук бере албайт. Чындык менен калп өткөн окуяларга карап баа берүү, азыркы окуяларга карап тактоо, калыс мамилеге таянуу менен изилдөө аркылуу түшүнүлөт, андан кийин арзыбаган сөздөр басылып, адашкан сөздөр унутулуп калат.
Сюн-цзы, «Сюн-цзы» трактаты, «Да люэ» бөлүмү («Жалпы жыйнак»), «Чжанго» («Согушуп жаткан мамлекеттер») мезгили
КОММЕНТАРИЙ
Тан жазуучусу Янь Цзин «Сюн-цзы» трактатынын «Да люэ» («Жалпы жыйнак») бөлүмүнө түшүндүрмөсүндө мындай деп жазат: «Бул бөлүм анын Сюн-цзынин окуучулары түзгөн бир тектүү эмес жазууларынан түзүлүп, кээ бир окуу тезистерин баяндайт жана өзгөчө түрдө аталышы мүмкүн эмес, ошондуктан бул жазууларды «Жалпы жыйнак» деген ат менен бириктирүү чечими кабыл алынган.
Жогорудагы «Сюн-цзы» трактатынын «Да люэ» бөлүмүндөгү фрагментте автор адегенде эл оозунда айтылган: «Тоголонуп келе жаткан шарча чуңкурга түшүп кетип токтойт, демек пайдасыз сөз жолдо даанышманга жолукканда токтойт» деген элдик макалды келтирет. Түп нускада «чуңкур» деген сөз «керамикалык идиш» дегенди да түшүндүрөт, «акыл» дегенди «билим» маанисинде да түшүнсө болот. Айтылган сөздүн мааниси: Тоголонгон топ тешикке түшүп токтойт, Акылдуу адамдын өкүмү менен арзыбаган сөз бузулат. Сюнь Цзы: «Чындык менен жалгандык өткөн окуяларга негизделген баа берүү, учурдагы окуяларга негизделген текшерүү, калыс мамилеге негизделген изилдөө аркылуу түшүнүлөт» деген идеяны андан ары өнүктүргөн. Чындык менен жалганды аныктоо, туура менен туура эмести айырмалоо кыйын болуп турганда, өткөн тажрыйбага таянып баа берүү, иш жүзүндөгү иштерге таянып тастыктоо, калыс мамиле менен өкүм чыгаруу керек. Мына ошондо «пайдасыз сөздөр басылып, жаман сөздөр унутулуп калат».
