Читать книгу: «Си Цзиньпин: классикалык цитаталар жана сюжеттер. Экинчи китеп», страница 3
БАШКАРУУ ЖӨНҮНДӨГҮ БӨЛҮМ
9,6 миллион чарчы километрден ашык эбегейсиз зор территорияда бир калыпта эмес өнүгүү айрым аймактардын өнүгүү деңгээлинин ортосундагы «бир кылымдык ажырымды» билдирет. 1,3 миллиарддык калкы АКШ, Япония, Германия, Франция жана Улуу Британиянын калкынан эки эсе көп. Мына ушул факторлордун өзү эле Кытай сыяктуу гиганттык жана татаал өлкөнү башкарууну эбегейсиз зор милдет кылат.
«Чжоу – байыркы мамлекет, бирок анын милдети өзүн жаңылоо». Партиянын XVIII съездинден бери Си Цзиньпиндин кытайлык өзгөчөлүктөргө ээ социализм жөнүндөгү идеялары Кытайдын тарыхый кайра курууларынын жана жетишкендиктеринин түз идеологиялык кыймылдаткыч күчү болуп калды. Өнүгүү багытын кайра баалоо, өнүгүү жолун кайра карап чыгуу, өнүгүү максаттарын башка жакка жылдыруу болду. ……Өзүнүн мазмуну боюнча кеңири масштабдуу көз караштардын бул системасы кытайлык өзгөчөлүктөргө ээ кандай социализмди куруу жана өнүктүрүү, ошондой эле кытайлык өзгөчөлүктөр менен социализмди кантип куруу жана өнүктүрүү керек деген суроолорго системалуу жооп берет.
«Кытай кыялы» улуттук кайра жаралуу максатына жетүү жолу катары, «Мамлекеттик ишмердүүлүктүн беш чөйрөсүндө бирдиктүү курулуш» өлкөнүн реформалардын жалпы түзүмүн ишке ашыруу катары, «Төрт багытта интенсивдүү аракеттер» реформалардын өнүгүү стратегиясын конкреттештирүү катары, «Эки кылым» өлкөнүн туруктуу өнүгүү жолунун узак мөөнөттүү горизонт катары.
«Жаңы реалдуулук» – экономикалык өнүгүүнүн аныктоочу логикасы, «Өнүгүүнүн жаңы идеологиясы» – интенсивдештирүү багытындагы жалпы радикалдуу өзгөрүүлөр, «Бир алкак, бир жол» – адамзаттын келечегинин келечегин ачып берүүчү. ……Бул жаңы концепциялар мезгилге жана кырдаалга ыңгайлашкан улуу максаттарды жана идеалдарды чагылдырган мамлекеттик башкаруунун жаңы структурасынын пайдубалын түзөт.
Стратегиялык ой жүгүртүүгө негизделген мамлекеттин жаңы макроструктурасын пландаштыруу, карама-каршылыктарды диалектикалык ой жүгүртүүгө негиздеп чечүү, мыйзамды сактоонун негизинде элдин кызыкчылыгына багытталган мамлекеттик башкарууну пландаштыруу, системалуу ой жүгүртүүгө негизделген күч-аракеттерди бириктирүү, жаңы чектерди белгилөө, өнүгүүнүн белгилүү индикаторлоруна кепилденген жетишүүнү эсепке алуу менен иш алып баруу, инновациялык ой жүгүртүүгө негизделген жаңы мүмкүнчүлүктөрдү ачуу, ачык-айрым ой жүгүртүүгө негизделген көз карашын кеңейтүү… Бул жаңы идеялар терең идеялык мазмунга жана кеңири акылмандыкка негизделген ойлонулган стратегияны чагылдырган мамлекет куруунун пайдубалын түптөө үчүн иштелип чыккан.
Пекин – Тяньцзинь – Хэбэй агломерациясын бирдиктүү өнүктүрүү демилгеси менен башталган региондук өнүгүү стратегиясы ишке ашырылууда. Эркин соода аймактарын түзүү аркылуу тышкы дүйнөгө ачыктык стратегиясы ишке ашырылууда. Армия жеке курамды жогорку деңгээлде интеграциялоо аркылуу куралдуу күчтөрдү чыңдоо боюнча реформаларды ишке ашыруу стратегиясын кабыл алды. Маалыматтык технологиялар тармагында «Интернет+» демилгесин ишке ашыруу аркылуу Кытайды интернет державасына айландыруу стратегиясы бекитилди. Социалдык чөйрөдө мамлекет тарабынан тандалып алынган чаралардын негизинде муктаж болгондорго даректүү материалдык жардам көрсөтүү стратегиясы өзгөчө орунду ээлейт. Илимий-техникалык чөйрөдөгү реформаларды тереңдетүү аркылуу инновацияларды өнүктүрүү стратегиясы, социализмдин негизги баалуулуктар системасын куруу аркылуу маданий державага айлануу стратегиясы, өлкөдө биринчиликтин аң-сезимин кеңири жайылтуу аркылуу улуттук коопсуздук стратегиясы, коопсуз жашоо ишке ашырылууда.… Бул жаңы стратегиялар мамлекеттик башкаруу процессине бай мазмун кошуп, мамлекеттик башкаруунун мазмунуна жана мүмкүнчүлүктөрүнүн бай формасына жол ачат, процесстерди жалпы башкарууга жана бүтүндөй кырдаалды башкарууга кеңири мүмкүнчүлүктөрдү берет.
К.Маркс: «Ар бир философия – өз доорунун рухий квинтэссенциясы» деген. Тарыхый билимдерди жана мыйзам ченемдүүлүктөрдү жалпылоо аркылуу, ар тараптуу теориялык билимдер жана бай практикалык тажрыйба аркылуу, Кытайдын бүткүл дүйнө менен байланыштарын кеңейтүү аркылуу Си Цзиньпиндин жаңы доордогу кытайлык өзгөчөлүктөргө ээ социализм жөнүндөгү идеялары Кытайдын өзүнүн жөндөмдүүлүктөрүнө ишенимин дагы бир жолу тастыктады. Бул идеялар Кытайдын тажрыйбасын жалпылап, Кытайга жаңы артыкчылыктарды берип, өлкөнү өркүндөтүү процессин жаңы деңгээлге алып чыгып, мамлекеттик ишмердүүлүктүн масштабын кеңейтип, жаңы системанын макроструктурасын түзөт. Жаңы идеология партиялык курулуштун тармагында новатордук ой-пикирдин жогору учушун камсыз кылат, Маркстин окуусунун жаңы жактарын ачат, кытайлык өзгөчөлүктөрү бар социализмдин жаңы реалдуулугун түзөт.
Улуу жолду көздөй бара жатканда, Асман асты империясы элге таандык болот.
Цитата ККПнын XIX съездинде «Орто бакубат коомду ар тараптан түзүүнүн чечүүчү жеңиши – жаңы доордун кытайлык мүнөздөмөлөрү бар социализмдин улуу жеңиши» деген докладда жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.
ТҮШҮНДҮРМӨ
ККПнын Башкы катчысы Си Цзиньпин бул макалды «Ли цзи» («Такыбалык жөнүндө жазуулар») трактатынан ар кандай жагдайларда кайталап келтирип, партиянын карапайым элдин үстөмдүгүн камсыз кылуунун түпкү максатына берилгендигин жана «Асман астындагы империя элге таандык» принцибине чексиз берилгендигин ырастаган. Си Цзиньпин ККПнын XIX съездинде жасаган докладында кытайлык коммунисттердин түпкү максаты жана миссиясы кытай элинин бакыт-таалайына жетишүү жана Кытайдын улуттук жаңылануусун камсыз кылуу экенин дагы бир жолу баса белгиледи.
Баштапкы максатка берилгендик гана ишти аягына чыгарууга мүмкүндүк берет. Так түпкү максатка берилгендиктин аркасында кытайлык коммунисттер элдин үстөмдүгүн камсыз кылууда, Партиянын бүткүл коомдун жыргалчылыгы үчүн, бүткүл элдин жыргалчылыгы үчүн мамлекеттик башкарууну, өлкөнүн өнүгүү багытын карапайым элдин негизги таламдарын эсепке алуу менен өнүктүрүү, тарыхый масштабдагы улуу мамлекеттик иштерди аткарууда элге таянуу менен камсыз кылууда. Так түпкү максатка берилгендиктин аркасында кытайлык коммунисттер карапайым элдин бактысы үчүн өз күрөшүнүн максатын ар дайым көрүп, мындан ары алга карай умтулуу үчүн ушул максаттан күч алып, улуттук кайра жаралуу үчүн күрөштү коркпостук менен түгөнгүс шыктануу менен улантып жатышат.
Кытай дүйнөлүк аренанын борборуна жакындап келатканда Си Цзиньпин «Улуу жол – жалпы мурас» деген сөз менен бүткүл дүйнөгө Кытайдын акылмандыгын, Кытайдын глобалдык көйгөйлөрдү чечүү демилгеси жар салып, ойлорун, көз караштарын ачык көрсөтүп жатат. Адамзаттын жалпы тагдыры үчүн, бүткүл дүйнөлүк жыргалчылыкка жетишүү үчүн кытайлык коммунисттер күч-аракетин аябай жатышат. Партиянын XIX съездинде белгиленгендей, Кытайдын өнүгүшү эч бир өлкө үчүн коркунуч туудурбайт жана Кытайдын Коммунисттик партиясы өзүнүн миссиясын бүткүл адамзаттын жыргалчылыгына тынымсыз көбүрөөк салым кошуу деп эсептейт. Дүйнө жүзүнүн тагдыры дүйнө элдеринин колунда, адамзаттын перспективалары – бул дүйнө элдеринин тандоосунун натыйжасы! Кытайдын партиясы жана эли бардык өлкөлөрдүн элдери менен бир жол менен барууга, адамзаттын бактылуу тагдырын биргелешип аныктоого, адамзаттын жаркыраган келечегин биргелешип түзүүгө умтулуп жатат.
ОРИГИНАЛ
Улуу жол бойлоп баратканда, Асман империясы элге таандык, башкаруу үчүн акылдуулар, жөндөмдүүлөр тандалып, берилгендикке үйрөтүлүп, адеп-ахлактары өстүрүлөт. Демек, адамга анын жарым-жартылай жакындары гана эмес, тууган-туушканы гана эмес, балдары болуп өзүнүн балдары гана эмес, балким бардыгы тууган болуп калышат. Карылардын кайрымы бар, жетилгендердин пайдасы бар, жаштардын билими бар. Баардык үй-жайсыз, жесир, жетим, жалгыз, кедей, оорулуулар камкордукка алынат. Эркектин өз үлүшү бар, аялдын баш калкалоочу жайы бар. Жакшылыкты жерге калтыруу чыдагыс болуп калат, бирок аны өзүндө да топтобош керек; күчтөргө жол бербөө сабырсыздык болуп калат, бирок аларды өзү үчүн гана колдонбоо керек. Ошон үчүн арам пландар түзүлбөйт, уурулук жана тоноочулук, баш аламандык, дүрбөлөңдүк болбойт. Ошон үчүн эл үйүнөн чыгып баратып, эшигин жаппайт. Бул Улуу Биригүү деп аталат.
«Ли цзи» («Такыбалык жөнүндө эскертүүлөр»), «Ли юнь» бөлүмү («Үрп-адаттын таасирдүүлүгү»), Чуньцю мезгили («Жаздар жана Күздөр» доору) – Цинь жана Хань доорлору
КОММЕНТАРИЙ
«Улуу жол бойлоп басып бараткан мезгилде, Асман империясы элге таандык» деген сөздү Конфуций идеалдуу коом катары элестеткен «Улуу биримдиктин» образын билдирет. «Улуу жолго» ылайык иш жасалганда, Асман асты империясы Асман асты империясынын бардык элдерине таандык, демек, «Карысынын кайрымдуулугу бар, бойго жеткенинин жөндөмү бар, өспүрүмдөрүнүн тарбиясы бар. Баардык үй-жайсыз, жесир, жетим, жалгыз, жакыр, оорулуулар камкордукка алынат», башкача айтканда идеалдуу «чоң биримдик дүйнөсү» пайда болот.
Си Цзиньпин тарабынан эң көп цитаталанган классикалык накыл сөздөрдүн бири: «Улуу жол бойлоп барып жатканда, Асман асты империясы элге таандык». Көбүнчө бул Кытайдын тышкы саясаты тууралуу сөз сүйлөөдө оозго алынат. «Улуу жол» бул контекстте баалуулуктар системасын, тактап айтканда, бүткүл адамзаттын тилеги болгон «чындык менен адилеттиктин» үстөмдүгүн, ал эми «Асман асты империясы» бүт дүйнөнү билдирет. Бул сөздүн мааниси оригиналдууга караганда тереңирээк, кененирээк.
Күтүлбөгөн окуяларга даяр болуу – мамлекетти башкаруунун туруктуу жолу.
Цитата «Си Цзиньпиндин жаңы доордун кытай өзгөчөлүктөрү менен социализм боюнча идеяларын изилдөө жана партиянын XIX съездинин духун ырастоо боюнча Борбордук Комитеттин мүчөлөрү жана Борбордук Комитеттин мүчөлүгүнө талапкерлердин даражасындагы алдыңкы партиялык кызматкерлер үчүн семинар тобунун ачылыш аземинде сүйлөгөн сөзүндө жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.
ТҮШҮНДҮРМӨ
Си Цзиньпин бул классикалык сөздү келтирүү менен жагымсыз окуялардын алдын алуу зарылдыгын ачык-айкын көрсөтүп берди. Бийликте ар бир кадамды мүмкүн болушунча кылдаттык менен ойлонуп таштап, милдеттерге эң терең талдоо жүргүзүү зарыл. Ошондо гана болочок окуяларга, каймана айтканда, «жамгырдын алдында чөп камдоо» үчүн алдын ала даярданууга болот. Бул сөздөр Си Цзиньпиндин эң жагымсыз тышкы шарттардын пайда болуу мүмкүнчүлүгүн дароо эске алуу менен башкарууга болгон мамилесин ачык чагылдырат.
2013-жылдын башында Си Цзиньпин босого жыйынтыкка кепилденген жетишүүнү камсыз кылуучу иш формаларын колдонуунун маанилүүлүгүн белгиледи. Чектүү натыйжага кепилдик берилген жетишүүнүн жана максималдуу натыйжаларды камсыз кылуу үчүн бардык аракеттердин маанилүүлүгү баса белгиленет. Бул жагымсыз окуяларга толук даярдануу жана кырсыктардан качуу, күтүлбөгөн кыйынчылыктарга сабырдуулук менен жооп берүү жана демилгени бекем кармап туруу маанилүү. Си Цзиньпин алдыңкы партиялык кызматкерлерге «жагымсыз окуяларга дайыма даяр болуунун» маанилүүлүгүн көп эскертет жана бардык партия мүчөлөрүн тартиптин жоктугунан күрөштө жетишкен ийгиликтерди жоготуп койбош үчүн «Биз Ли Цзычэнге окшоп калбайбыз» деген сөздү бекем эстен чыгарбоо буйругу менен эскертет. Төрага «баштапкы тез гүлдөп-өнүгүү, андан кийин күтүлбөгөн төмөндөө» деген татаал тарыхый проблеманы чечүүнүн маанилүүлүгүн эске салат. Ал бизге «өлкөдөгү баш аламандыктын чыгышына жол бербөө үчүн күтүлбөгөн окуяга ал боло электе даярдануу» керектигин эскертет. Партиянын XIX съездиндеги докладында Си Цзиньпин 100 милдик жолдо акыркы 10 миль татаалдыгы менен жолдун жарымына тең болорун кайталады. Кытай элинин улуу кайра жаралышы ритуалдык гонгдорду жана барабандарды кагуу менен оңой ишке ашпайт. Даяр болгондор кырсыкка кабылышпайт жана бул жагынан алганда «Босого натыйжаны гарантиялоо жана максималдуу натыйжага ар тараптан умтулуу» принциби биздин бардык ишибизди аныктоого тийиш деп айта алабыз.
«Босого натыйжаны гарантиялоо жана максималдуу натыйжа үчүн бардык мүмкүн болгон аракет жасоо». Кытайлык өзгөчөлүктөргө ээ социализм жаңы доорго кадам таштоодо, ал эми Кытай учурда болуп көрбөгөндөй тарыхый мүмкүнчүлүктөргө туш болууда, көптөгөн кыйынчылыктар жана тобокелчиликтер алдыга карай умтулууда. Жагымсыз окуяларга даярдуулукту жогорулатуу, өнүгүү жолунда мүмкүн болуучу кыйынчылыктарды, көйгөйлөрдү жана жагымсыз факторлорду алдын ала көрө билүү жөндөмүн өнүктүрүү пессимизмдин көрүнүшү эмес, балким реалдуулуктан четтөө боюнча каталардан, милдеттүү этаптардан секирүүдөн, жыйынтыктарга умтулууда шашылыштыктан, алдын ала көрүнбөгөн кыймылдан качуу зарылчылыгы болуп саналат. Бул каталарды болтурбоо менен биз өлкөнүн социалдык-экономикалык өнүгүшүнүн жогорку сапатын жана жогорку деңгээлин камсыз кылып, системалуу жагдайда алга жылуунун багытында күчтөрүбүздү топтой алабыз.
ОРИГИНАЛ
Вэй Чжэн императорго келип ушундай дейт: «Шаардын дубалдарына жакын жердеги түлкүлөр жана ата-бабалардын ыйык жайларындагы чычкандар майда жаныбарлар, бирок аларды чыгаруу да оңой эмес, анткени алар тешиктери менен корголгон. Байыркы убакта, Хань жана Цзинь династияларынан баштап тынчтандыруу оңой болбогон, себеби алар толугу менен кол тийгис болуп келген; башкаруучу үй-бүлөлөрдүн тектеш мүчөлөрү менен абал мындан да татаал болгон. ……Женьфан мамлекеттик кызматкер катары мыйзамды жана тартипти коргой алган. Сөөк-тамырынын кылмыштуу эркелиги үчүн аны кантип жазалайсың?! Мындай чечим эгемендиктин өкүнүчүнүн предмети болуп кала турган жагымсыз окуялардын чексиз сериясынын башталышы катары кызмат кылат, бирок кырдаалды оңдоо мүмкүн эмес.
У Цзин, «Чжэн гуань чжэн Яо» («Чжэн гуань доорундагы башкаруунун негиздери»), 2-түрмөк, «Чжи цзянь (ыу)» бөлүмү («Түз үгүттар (тиркеме)», Тан доору
КОММЕНТАРИЙ
«Күтүлбөгөн окуяларга даярдануу – мамлекетти башкаруунун өзгөрүлгүс жолу» – бул сөздөр менен Вэй Чжэн Тан императору Тай-цзунга көрсөтмө берген. Түп нускада «даярдык» деген сөздү «алдын алуу», «кокустук» деген сөздү «тынчсыздануу», «мамлекетти башкаруу» дегенди «өлкөнүн жакшылыгы үчүн кызмат кылуу» маанисинде түшүнсө болот. Билдирүүнүн жалпы мааниси: күтүлбөгөн окуяларга алдын ала даярдануу мамлекеттик башкаруунун негизин түзөт.
Тан доорунун Чжэньгуань доорунун жетинчи жылында (б.з. 633-ж.) Тан императору Тай-цзундун алтынчы уулу Шу-вандын экинчи аялынын атасы Янь Юй өзүм билемдик менен император сарайынын тыюу салынган бөлүгүнө кирип кетип, ал жерде сарайдын аялдарын кордогон. Сарайдын жазалоо кызматынын башчысы Сюэ Женьфан эмне болуп жатканын билип, андан соң Янь Юну камап, суракка алган. Бул окуя тууралуу кабар Тай-цзунга жеткенде, ал ачууланып, дароо Сюэ Жэньфанды таяктын жүз соккусу менен жазалап, ээлеп турган ордунан кетирүүнү буйруйт.
Бирок Вэй Чжэн мындай чечимди адилетсиздик деп эсептеп, залда отургандар императорго өзүнүн катасын ачык көрсөтүп, төмөнкү сөздөр менен сүйлөйт: «Шаардын дубалынын жанында түлкүлөр жүрөт, ата-бабалардын ыйык жайында чычкандар бар. Алардын баары кичинекей жаныбарлар, бирок бул жаныбарларды алып чыгуу оңой иш эмес». Байыртан тынчытуу кыйын болуп келген, Хань жана Цзинь династиясынын башталышы менен император сарайында да ооздуктоо мүмкүн болбогон таасирдүү адамдардын жакындары жөнүндө эмне айтууга болот… Жэньфан мамлекеттик чиновник болуп туруп, мамлекеттин кызыкчылыгы үчүн мыйзамды коргогонго кудурети жетет, андыктан бейкүнөө адамды жазалоо менен падышанын тууганынын түпкү мүдөөсүн кантип токтотот?! Мындай ынтызарлык бүтпөгөн жагымсыз окуялардын башталышы болот, бирок өкүнүүгө кеч болуп калат. Байыркы замандан бери эле падыша гана мындай иштерди кылууга тыюу сала алат деп кабыл алынган. Күтүлбөгөн нерсеге даяр болуу – башкаруунун өзгөрбөс жолу. Суу ташкыны жок деп эле дамбаларды талкалагандарды кайдан көрдүң? Тан императору Тай-цзун чиновниктин сөзүнө сугарылып, жазаны 20 таякка чейин кыскартууга жана Сюэ Женьфаңды өз ордунда калтырууга буйрук берет.
Элге адептүүлүктүн эрежелерин үйрөтүү керек, бирок алардын каада-салтын өзгөртүүнүн кереги жок. Элдер үчүн бирдиктүү мыйзам түзүлүшү керек, бирок алардын жашоо образын өзгөртүүнүн кереги жок.
Цитата «ККП Борбордук Комитетинин улуттар боюнча жумушчу заседаниесинде сүйлөгөн сөзүндө» жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.
ТҮШҮНДҮРМӨ
Кытай көп улуттуу өлкө жана кытай маданияты көптөгөн элдердин маданиятынын ар түрдүүлүгүн өзүнө сиңирген. Тарыхый жактан алганда, борбордук бийлик майда элдер жашаган аймактарды улуттук өзгөчөлүктөрдү эске алуу менен, бирдиктүү саясий системанын жана билим берүү системасынын принцибинин негизинде башкарат. Мындай мамиленин аркасында мамлекеттин бекем биримдиги гана камсыз кылынбастан, улуттук аймактарга өздөрүнүн улуттук маданияттарын бардык толуктугу жана боёктору менен көрсөтүүгө мүмкүнчүлүк түзүлөт.
Жаңы Кытай түзүлгөндөн бери партия жана мамлекет Кытайдын улуттук түзүлүшүнүн реалдуулугуна жана элдеринин улуттук өзгөчөлүктүрүнө таянып, майда элдер компакттуу жашаган райондордо автономия саясатын жүргүзүп келе жатат; улуттук саясаттын тандап алган курсунун тууралугу иш жүзүндө ырасталды. Дал ушул жолдо жалпы адамзаттын гүлдөп-өнүгүүсү үчүн биргелешкен күрөштүн алдында бардык элдерди бириктирүү, жалпы теңдикти камсыз кылуу, тең укуктуулуктун, биримдиктин, өз ара жардамдашуунун жана ынтымактуулуктун негизинде улуттар аралык мамилелерди чыңдоо жана өнүктүрүү мүмкүн болду. Мына ушул жолдо бардык элдер жалпы үй-бүлөнүн турмушуна аралашып, анын ар түрдүүлүгү менен биригип турганда «Сен жана мен бирбиз» деген философия ишке ашат.
ОРИГИНАЛ
Элдердин өзгөчөлүгү алардын жашаган чөйрөсүнүн шартына жараша суук же жылуу, кургак же нымдуу, кең өрөөндөр же терең дарыялар болгондугуна жараша аныкталат. Элдер мүнөзү боюнча айырмаланат: катуу, жумшак, жеңил, оор, жай, тез. Элдер беш табитти ар кандай жактырат, ар кандай механизмдерди колдонушат, ар кандай кийимдерди кийишет. Элдерге такыбалыктын бирдей эрежелерин үйрөтүү керек, бирок алардын адаттарын өзгөртүүнүн кереги жок. Элдер үчүн бирдиктүү мыйзам түзүлүшү керек, бирок алардын жашоо образын өзгөртүүнүн кереги жок. Кытайдын беш тарабындагы майда элдердин арасында мамлекеттик тартипти орнотууда ар бир элдин өзгөчөлүгү эске алынышы керек, бул өзгөчөлүктөрдү өзгөртүүнүн кереги жок.
«Ли цзи» трактаты («Такыбалык жөнүндө жазуулар»), «Ван Чжи» бөлүмү («Башкаруу системасы»), Чуньцю («Жаздар жана күздөр») мезгили – Цинь жана Хань доорлору
КОММЕНТАРИЙ
«Ли цзи» («Такыбалык жөнүндө жазуулар») – конфуцийчиликтин канондук трактаттарынын бири, анда Цинь жана Хань дооруна чейинки мезгилдеги ар кандай ырым-жырымдардын сүрөттөлүшү камтылган. «Ван Чжи» («Башкаруу системасы») бөлүмү – Байыркы Кытайдын укуктук системасынын кыйла эртеңки системалуу экспозициясы.
«Ван Чжи» («Башкаруу системасы») главасынын текстинде «Кытайдын бардык беш тарабындагы майда элдердин арасында мамлекеттик тартипти орнотууда ар бир элдин өзгөчөлүктөрүн эске алуу жана бул мүнөздөмөлөрдү өзгөртүүгө болбойт» деген пикир билдирилген. Ошентип, улуттук өзгөчөлүктөрдүн бар экендиги тан алынып, улуттар аралык мамилелерди жөнгө салуунун төмөндөгү негизги принциби коюлат: «Элдерге такыбалыктын бирдиктүү стандарттарын үйрөтүү керек, бирок алардын адаттарын өзгөртүүнүн кереги жок. Элдер үчүн бирдиктүү мыйзам түзүлүшү керек, бирок алардын жашоо образын өзгөртүүнүн кереги жок». Билдирүүдө: ар бир жер-жерлердеги элдерге карата такыбалыктын бирдей эрежелерин сактоо жагынан тарбиялык иштерге көңүл буруу зарыл жана алардын түпкү үрп-адатын өзгөртүүнүн кереги жок; бүтүндөй өлкө үчүн бирдей мыйзамдарды сактоого көңүл буруу зарыл жана элдердин күнүмдүк адаттарын өзгөртүүнүн кереги жок.
«Элге такыбалыктын эрежелерин үйрөтүү керек, бирок алардын адаттарын өзгөртүүнүн кереги жок. Элдер үчүн бирдиктүү мыйзам түзүлүшү керек, бирок алардын жашоо образын өзгөртүүнүн кажети жок» деген принцип улуттук саясат чөйрөсүндөгү «көп түрдүүлүктөгү биримдик» маданий парадигмасынын ишке ашырылышын көрсөтүп турат.
Көптөгөн нерселердин баары жаратылыштын биримдигинин аркасында жаралып, жаратылыштын азыктандыруучу ырайымынын аркасында калыптанат.
Цитата Париждеги Климаттык конференциянын ачылыш аземинде «Өз ара пайдалуу кызматташтыкты жана климаттын өзгөрүүсүн адилет жана сарамжалдуу башкаруунун механизмин биргелешип куруу» баяндамасында жана бир катар башка эмгектерде берилген.
ТҮШҮНДҮРМӨ
Салттуу кытай маданиятында орун алган «асман менен адамдын мамилеси боюнча көз караштар системасы» азыркы коомдун экологиялык көйгөйлөрүн чечүүдөгү тажрыйба жагынан өтө чоң мааниге ээ. «Асман менен адамдын биримдиги» жана «бардык нерселердин жанаша жашоосу» жөнүндөгү идеялар адамдардан жаратылышты урматтоону, жаратылыштын мыйзамдарын сактоону, жаратылыш менен гармонияны талап кылат.
Бул байыркы сөздү Кытайдын төрагасы Си Цзиньпин Климат боюнча Париж конференциясында дүйнөгө Кытайдын «экологиялык саясат баалуулуктар системасын» түшүндүрүү үчүн келтирди. Байыртадан бери келе жаткан бул баалуулуктар системасы реалдуу жана эффективдүү «экология тармагындагы аракеттерге» айланган. Кытай кабыл алган жаңы өнүгүү идеологиясында «жашыл өнүгүү» өтө маанилүү орунду ээлейт. Саясаттын жана экономиканын кенири сегментинде адам менен жаратылыштын мамилелеринин гармониясын эсепке алуу менен жаңылануунун жана өнүгүүнүн жаңы структурасын түзүүгө багытталган бир катар чаралар ишке ашырылды. Көрүлгөн чаралардын натыйжалары илимий-техникалык инновациялардан жана мамлекеттик системалар жана жашыл курулушту өнүктүрүүнүн механизмдери жана аз көмүртектүү транспортту ишке киргизүү чөйрөсүндөгү инновациялардан баштап, Бүткүл кытайлык көмүртектерди түзүүгө чейин ар кандай формаларда көрүнөт.
Си Цзиньпин Париж конференциясындагы өтө маанилүү сөзүндө Кытайдын 2020-жылдан баштап климаттын глобалдык өзгөрүүсүн нейтралдаштыруу боюнча жигердүү чараларды көрүүгө, дүйнөнүн бардык өлкөлөрүнүн экология тармагында прогрессивдүү өнүгүүсүнө эффективдүү көмөк көрсөтүүгө жана Кытайдын адекваттуу дүйнөлүк экологиялык кырдаалды жакшыртууга салым кошо аларын ачык көрсөттүү. Кытайдын салымы айлана-чөйрөнү коргоо тармагында конкреттүү саясатты ишке ашыруу жана маалыматтарды берүү гана эмес, андан да маанилүүсү, баалуулуктар системасын орнотууга жана башкаруу жана ченемдик акылмандык менен бөлүшүүгө жардам берет.
ОРИГИНАЛ
Жылдыздар бири-бирине кошулуп айланат, күн менен ай алмашып асманды жарыктандырат, төрт мезгил бири-бирин алмаштырат, Инь менен Янь чоң метаморфозаларды жаратат, шамал жана жамгыр жерге чоң таасирин тийгизет. Көптөгөн нерселердин баары жаратылыштын биримдигинин аркасында жаралып, жаратылыштын азыктандыруучу ырайымынын аркасында калыптанат. Муундун пайда болушун көрүү мүмкүн эмес, бирок муундун натыйжасын көрө аласыз, бул Рухтун көрүнүшү деп аталат. Түзүлгөн нерселер баарына ачык көрүнүп турат, бирок аларды жараткан, Асман деп аталган формасыз маңызын эч ким билбейт.
Сюнь-цзы, «Сюнци» трактаты, «Тянь лунь» бөлүмү («Асман жөнүндө түшүнүк»), Согушуп жаткан мамлекеттердин доору
КОММЕНТАРИЙ
«Асман» кытай философиясынын абдан маанилүү категориясын түзөт жана Асман менен Адамдын ортосундагы мамиле байыркы замандан бери философтордун тыкыр изилдөө объектиси болуп келген. Сюнь-цзынин Асман менен Адамдын мамилеси жөнүндөгү көз караштары негизинен «Сюн-цзы» трактатынын «Тянь лунь» («Асман жөнүндө түшүнүк») бөлүмүндө топтолгон.
«Сюнь-цзы» чыгармасынын «Тянь лунь» бөлүмүндөгү жогоруда айтылган сөз Сюнь-цзынин жаратылыш жөнүндөгү ойлорун баяндайт. Сюнь-цзынун айтымында, «Жылдыздар бири-бирине өз ара туташууда айланат, күн менен ай алмашып асманды жарыктандырат, төрт мезгил алмашып турат, Инь менен Янь чоң метаморфозаларды жаратат, шамал менен жамгыр жерге зор таасирин тийгизет. Көптөгөн нерселердин баары жаратылыштын биримдигинин аркасында жаралат, табияттын азыктандыруучу ырайымынын аркасында калыптанат». Адамдар табияттын «биримдигин» жана «азык берүүчү ырайымын» байкабаса да, бул факторлордун таасирин жана анын натыйжасын көрө алышат. Ошондуктан, Сюнь-цзы аны «Рухтун» көрүнүшү деп атайт. Сюнь-цзы «Рух» кандайдыр бир табияттан тышкаркы сырдуу башкаруучу деп ырастабайт, бирок «Асмандын кыймылы түбөлүктүү, улуу Яонун эрки боюнча болбойт жана Цзе кара ниеттин каалоосу менен жок болбойт» деп эсептейт, башкача айтканда, табияттын жашоо мыйзамы адамдын эркине көз каранды эмес объективдүү чындык.
Байыркы окуяларды карап, учурдагы окуялар менен окшоштуктарды аныктоо, адамдардын мүнөзүн эске алуу, көтөрүлүү жана төмөндөө мыйзам ченемдүүлүктөрүн табуу, туура иш-аракеттерди табуу, аракеттерди кынтыксыз жүргүзүү, өзгөрүүлөрдү заманга ылайыкташтыруу, ошондо башкаруу бекем болот, өлкөдө тынчтык жана тартип өкүм сүрөт.
Цитата «Борбордук Комитеттин улуттардын иштери боюнча жумушчу заседаниесинде сүйлөгөн сөзүндө» жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.
ТҮШҮНДҮРМӨ
Жогорудагы сөз Цзя И жазган «Го цинь лунь» («Цинь династиясынын жаңылыштыктары жөнүндө ой жүгүртүү») чыгармасынын атактуу үчүнчү жана акыркы бөлүмүнөн алынган. Бул сөздө мамлекеттик башкарууну ишке ашыруунун негизги ыкмасы белгиленген, ал «заманга жараша өзгөрүүлөрдү өзгөртүүдөн», башкача айтканда, объективдүү чындыкка негизделген. Башкача айтканда, улуттук өзгөчөлүктөргө, каада-салттарга урмат-сый менен мамиле кылуу сакталып, бирок тарыхый өткөндү сактоо жана өнүгүүдө токтоп калуу болбошу керек. Бул чет элдик тажрыйбаны сокур ассимиляциясыз жана ойлонбой көчүрүүсүз кабыл алуу зарылчылыгы катары түшүнүлөт.
Си Цзиньпин ачык-айкын көрсөтмөлөрдү берет: «Биз өлкөбүздүн өнүгүү этаптарынын жаңы өзгөрүүлөрүн жана жаңы өзгөчөлүктөрүн так аныктап, субъективдүү кабылдоолорду объективдүү реалдуулукка туура келтирип, реалдуу шарттарга ылайык иш курсун түзүшүбүз керек, бул ыкма биз бекем түшүнүшүбүз керек болгон иш». Объективдүү реалдуулукка таянып, эң башкысы кытайлык өзгөчөлүктөргө ээ социализмди куруу үчүн жалпы негиз болуп кызмат кылган азыркы Кытайдын эң масштабдуу реалдуулугу катары социализмди куруунун биринчи этаптарынын реалдуулугуна көңүл буруу болуп саналат. Бельгиянын Европа институтунда сүйлөгөн сөзүндө Си Цзиньпин Кытайды кыскача айтып, беш негизги өзгөчөлүгүн баса белгиледи: биринчиден, Кытай цивилизациянын өтө узак тарыхы бар өлкө. Экинчиден, Кытай татаал сыноолорду жеңүүдө тарыхый бай тажрыйбасы бар өлкө. Үчүнчүдөн, Кытай кытай өзгөчөлүгү менен социализмди ишке ашырган өлкө. Төртүнчүдөн, Кытай дүйнөдөгү эң ири өнүгүп келе жаткан өлкө. Бешинчиден, Кытай эң терең реформаларды жүргүзүп жаткан өлкө. Өнүгүү жолун жана саясий багытын туура тандоо, болгон реалдуулукка ылайык чечимдерди жана чараларды кабыл алуу Кытайдын дал ушул мүнөздүү өзгөчөлүктөрүн эске алууну талап кылат.
ОРИГИНАЛ
Адамдар: «Өткөн окуяларды эстеп калуу келечек үчүн илим катары кызмат кылат» деп айтышат. Демек, асыл адам мамлекетти башкарууда байыркы окуяларга көз салып, учурдагы окуялар менен окшоштуктарды аныктап, адамдардын кулк-мүнөзүн эске алып, көтөрүлүү жана төмөндөө мыйзам ченемдүүлүктөрүн ачып, туура багытты таап, иш-аракеттерди кынтыксыз жүргүзүүсү, Заманга жараша өзгөрүүлөрдү ыңгайлаштыруусу абзел, ошондо бийлик туруктуу болот, өлкөдө тынчтык жана тартип өкүм сүрөт.
Цзя И, «Го цин лунь» («Цинь династиясынын каталары жөнүндө ой жүгүртүү»), «Үчүнчү бөлүм», Батыш Хань доору
КОММЕНТАРИЙ
Цзя И Цинь мамлекетинин тарыхын алгачкылардан болуп терең талдаган саясий ойчул. Автор өзүнүн «Го цинь лунь» («Цинь династиясынын катачылыктары жөнүндө ой жүгүртүү») эмгегинин «Үчүнчү бөлүмүндө» Цинь мамлекетинин кыйроо себептерин ачып, бул мамлекет «жерге кулап, талкаланган плиткалар сыяктуу» дейт. Мамлекеттин башкаруу системасынын бузулушуна император менен чиновниктердин ар түрдүү умтулуулары, армия менен элдин биримдигинин жоктугу, балдар менен наристелердин корголбогон позициясы себеп болгон, алар «сүйүү жана камкордуксуз жалгыз калган, алсыз жана коргоосуз, ар кандай жардамдан куру калган». Мындан тыянак келип чыгат: Цинь мамлекети тышкы күчтөрдүн таасиринен эмес, таза ички себептерден улам кыйраган.
Цзя И белгилегендей, «Асыл эр адам мамлекетти башкарууда байыркы окуяларга карап, учурдагы окуялар менен окшоштуктарды аныктоого, адамдардын кулк-мүнөзүн эске алууга, көтөрүлүү жана төмөндөөнүн мыйзам ченемдүүлүктөрүн ачууга, туура багытты табууга, иш-аракеттерди жүргүзүүгө тийиш, өзгөрүүлөрдү кынтыксыз заманга ылайыктаса, ошондо башкаруу туруктуу болот, өлкөдө тынчтык жана тартип өкүм сүрөт». Жогоруда айтылгандар мамлекеттик башкарууну жүзөгө ашырууда Асыл адам байыркы доордун тарыхы менен ийне-жибине чейин таанышып, ошол доордун чыныгы жагдайларын, адамдардын психологиясын ар тараптан билип, салыштырып, окуялардын себептерин жана кесепеттерин эске алуу менен аныктоого тийиш дегенди билдирет. Ошонун негизинде мамлекеттин гүлдөп-өсүшүнүн үлгүсүн түшүнүү, жаңы шарттарга ыңгайлашуу үчүн өзгөрүүнүн туура жолун табуу зарыл. Чечимдер ойлонуп кабыл алынышы керек, өзгөртүүлөр өз убагында болушу керек, ошондо гана бийлик бышык, туруктуу болот. Цзя И Хань императору Вэнь-ди «Өткөн окуяларды эскерүү келечек үчүн илим катары кызмат кылаарын» так түшүнүшү керек деп эсептеп, кырсыкка бара жаткан Цинь падышаларынын жолун жолдобосун, «жолдун артынан ээрчип, алдыдагы арабанын артынан оодарылып кетпестигин» эскерткен.
Чөптөр, бак-дарактар гүлдөп, ширеге толуп турган чакта жаш өсүмдүктөр өлүп калбашы үчүн, алардын өсүшүн үзгүлтүккө учуратпоо үчүн тоо боорлорундагы токойлорго балта менен адамдарды киргизишпейт. Ири дарыя таш бакалары жана дарыя каймандары, балыктар жана тузсуз суу таш бакалары, карандар жана жылан-балыктар жумуртка таштаган же урук чачкан мезгилде көнөк баштардын өлүп калбашы жана алардын өсүшүн үзгүлтүккө учуратпоо үчүн суу сактагычтарга тор таштоо жана уу ыргытууга тыюу салынат.
Цитата «5-чакырылыш Борбордук Комитеттин XVIII Пленумунун духун ар тараптуу жактыруу боюнча облустук административдик борборлордун партиялык катчыларынын деңгээлиндеги улук партиялык кызматкерлердин тематикалык семинарында сүйлөгөн сөзүндө» жана бир катар башка иштерде келтирилген
ТҮШҮНДҮРМӨ
Жогоруда айтылган сөзүндө Си Цзиньпин дагы бир катар цитаталарды келтирет, атап айтканда, «Конфуций кайырмак менен балык кармап, тор менен кармаган эмес, учкан кушту атып, конуп турган кушту аткан эмес». «Эгерде суу сактагычты кургатып салсаңыз, балыктын баарын оңой эле кармай аласыз, бирок кийинки жылы балык калбай калат. Токойду өрттөп салсаң, көп аңчылыкка ээ болосуң, бирок кийинки жылы жаныбарлар калбай калат», – деп экологиялык менеджмент жүргүзүлгөн Кытайдын салттуу маданиятында жаратылышка кам көрүүнүн маанилүүлүгүн көрсөтүү максатында мезгилдерди эске алуу менен акылга сыярлык чектер менен чектелген.
Си Цзиньпин экологияга багытталган цивилизацияны курууга дайыма олуттуу көңүл буруп келет. Келечекте Чжэцзян провинциясынын парткомунун секретары болуп иштегенде да ал илимий жактан негизделген: «Таза суу, жашыл тоолор алтын-кумуш алып келет» деген ойду айткан. Партиянын Башкы секретарлыгына шайлангандан кийин ал: «Айлана-чөйрөнү коргоо – өндүргүч күчтөрдү коргоо, айлана-чөйрөнү жакшыртуу – өндүргүч күчтөрдү өнүктүрүү» деп ар бир жолу баса белгилеген. Жогорудагы өкүм күчтүү практикалык багытка ээ. Чаңдуу жана булганган аба адамдарга «дем алуудан азап» берет, жер астындагы суулардын булганышы улам барган сайын тынчсыздануу маселесине айланууда, чөлдүн башталышы өсүмдүктөр дүйнөсүнө барган сайын олуттуу зыян келтирүүдө… Чогулган экологиялык көйгөйлөр көп жылдар бою карапайым элге азап гана чектирбестен, коомдогу көйгөйлөрдүн тез курчушуна алып келди. Бул өлкөнү өнүктүрүүнүн жаңы идеологиясында «жашыл өнүктүрүү» концепциясынын артыкчылыктуулугун түшүнүүгө, «экологиялык цивилизацияны куруу» стратегиясын өнүктүрүүнүн беш приоритетине киргизүүгө жана ККПнын XIX съезди, заманбап социалисттик державанын максаттарынын тизмесинде «жашоо эстетикасынын» жаңы концепциясын белгилейт. «Экологиялык цивилизация» концепциясы мамлекеттик саясаттын алкагында тынымсыз жана өжөрлүк менен айтылып келет, өкмөт бул концепцияга олуттуу көңүл буруп, экологиялык цивилизацияны курууга багытталган жаңы аң-сезимдин ойгонуусун көрсөтүү менен аны өнүктүрүүнү ишке ашырууда.
