Читать книгу: «Капитан Грант болалари», страница 8
O‘n uchinchi bob
KORDILER TOG‘LARIDAN TUSHISH
Mak-Nabbsning o‘rnida boshqa odam bo‘lganda bu chaylaning yonidan, hatto ustidan yuz marta o‘tib ketganda ham uning borligini sezmagan bo‘lardi. Qor bosib qolgan chayla atrofida do‘mpayib yotgan minglab xarsang toshlardan deyarlik farq qilmas edi. Uni qor tagidan ochib olishga to‘g‘ri keldi. Vilson bilan Myulredi yarim soatcha zo‘r berib ishlaganlaridan so‘ng kichkina otryad chaylaga kirib joylashdi.
Kazucha deb atalgan bu chaylani oftobda kuydirilgan g‘isht-adobes bilan hindular qurgan edilar. Kazucha tomonlari o‘n ikki futdan keladigan kub shaklidagi bino bo‘lib, bazalt qoya ustiga qurilgan edi. Chaylaga kiriladigan torgina birdanbir teshik oldiga toshlardan zinapoya qilingan, teshik qanchalik tor bo‘lmasin tog‘larda temporales quturgan vaqtda undan shamol, qor va do‘l yo‘l topib kira olardi.
O‘n kishi bahazur joylasha oladigan bu chaylaning yog‘ingarchilik paytlarda namdan unchalik saqlay olmaydigan devorlari hozir achchiq sovuqdan ancha saqlashi mumkin edi – termometr o‘n gradus sovuqni ko‘rsatib turardi. Buning ustiga, g‘ishtdan nari-beri qo‘nqaytirib qo‘yilgan trubali o‘choqqa o‘t yoqib, sovuq bilan kurashish ham mumkin edi.
‒ Mana boshpana ham topdik, – dedi Glenarvan, – u qadar qulay bo‘lmasa ham, har holda o‘ziga yarasha.
‒ Nima, nima?! – dedi Paganel. – Saroy-ku, saroy! A’yonlar bilan qorovullar yetishmaydi, xolos. Mazza qilib dam olamiz bu yerda!
‒ Ayniqsa o‘choqqa o‘t yoqib yuborsak bormi, – dedi Tom Ostin. – Axir sovuq bizga ochlikdan kam azob berayotgani yo‘q, hozir bir bog‘ o‘tin meni bir parcha mazali go‘shtdan ham xursand qilgan bo‘lar edi.
‒ Tashvish tortmang, Tom, o‘tin ham topamiz, – dedi Paganel.
‒ Kordiler cho‘qqilarida o‘tin nima qilsin! – dedi Myulredi, ishonmaganday bosh chayqab.
‒ Kazuchaga o‘choq qilganlaridan keyin, yaqin oradan o‘tin ham topilishi kerak, – dedi mayor.
‒ Do‘stimiz Mak-Nabbs juda to‘g‘ri aytdi, – dedi Glenarvan. – Sizlar ovqat taraddudini ko‘raveringlar, o‘tin topib kelish mening bo‘ynimga.
‒ Vilson ikkovimiz ham birga boramiz, – dedi Paganel.
‒ Mening ham foydam tegib qolar… – dedi o‘rnidan turar ekan Robert.
‒ Yo‘q, jasur o‘g‘ilcham, sen dam ol, – deb javob berdi Glenarvan. – Tengdoshlaring hali yosh bola chog‘ida sen kamolga yetgan yigit bo‘lib olasan.
Glenarvan, Paganel va Vilson kazuchadan chiqdilar. Kech soat olti edi. Tiq etgan shabada bo‘lmasa ham havo juda sovuq. Moviy osmon qorayib kela boshladi, botib borayotgan quyoshning oxirgi nurlari tog‘ cho‘qqilarining nayza uchida jilolanib o‘ynardi. Paganel barometrni o‘zi bilan olib oldi. Uning simobi o‘n bir ming yetti yuz fut balandlikni ko‘rsatib turar, demak, Kordilerning bu qismi Monblandan nihoyati to‘qqiz yuz o‘n metr past edi. Shveytsariyaning gigant tog‘larida har qadamda uchrab turadigan qiyinchiliklar bu yerlarda ham uchrab, sayohatchilarimiz bo‘ron va qor to‘fonlariga duch kelgudek bo‘lganlarida ularning birontasi ham Yangi Dunyoning qudratli tog‘ tizmalaridan oshib o‘tolmagan bo‘lardi.
Glenarvan bilan Paganel porfir qoya ustiga chiqib, ufqqa nazar soldilar. Ular Kordiler tog‘ tizmalarining eng baland cho‘qqisida turar, qirq kvadrat mil masofani ko‘zdan kechirar edilar. Tog‘ning sharqiy yonbag‘ri qiya bo‘lib, undan tushish qiyin emas edi, peonlar hatto undan yuz sajenlab masofalarda sirg‘anib tushib ketaverar edilar. Uzoqda muzlar siqib tushirib yuborgan toshlar va xarsanglar to‘planib hosil bo‘lgan katta-katta morenalar58 ko‘rinib turardi. Kolorado vodiysida qosh qoraya boshlagan: quyosh g‘arbga botib bormoqda. Sharqdagi uning so‘nggi shu’lalari tushib turgan do‘ngliklar, qoyalar, cho‘qqilar birin-ketin so‘nib, tog‘ning butun sharqiy yonbag‘ri sekin-asta qorong‘ulasha bordi. G‘arbiy tik yonbag‘irdagi hamma past-baland tizmalar esa hali yorug‘. Botib borayotgan quyosh nurida bu qoya va muzliklar juda chiroyli tovlanadi. Shimol tomonga esa borgan sari pastlashib borgan qat-qat cho‘qqilar cho‘zilib ketgan: asta-sekin bir-biriga qo‘shila borib, oxiri ko‘rinmay ketgan bu qator cho‘qqilar tajribasiz odam qo‘li bilan chizilgan to‘g‘ri chiziqqa o‘xshaydi. Lekin janub tomondagi manzara g‘oyat go‘zal bo‘lib, tun yaqinlashib kelgan sari yana ham go‘zal va ulug‘vor bo‘la bordi. Pastda yovvoyi bir vodiy yastlanib yotar, uning tepasida esa, bizning sayohatchilar turgan yerdan ikki mil narida Antuko krateri og‘iz ochib turardi. Vulqon og‘zidan o‘t, kul va tutun purkab, bahaybat ajdahodek o‘kirar, uni qurshab turgan tog‘lar o‘t tushgandek qizarib turar edi. Vulqon og‘zidan do‘ldek otilib turgan, qiziganidan oppoq oqarib ketgan toshlar, burqsib chiqayotgan qizg‘ish tutun, to‘xtovsiz oqib chiqayotgan lava – bularning hammasi qo‘shilib yarqiroq bir oqim hosil qilgan. Quyosh o‘chib borayotgan chiroqdek botib, qorong‘u ufq orqasiga yashiringan sari, vulqonning tobora kuchayib borayotgan o‘tkir yog‘dusi ko‘z ilg‘amas masofada butun atrofni yorita borardi.
Tasodifiy o‘tinchilarimiz Paganel bilan Glenarvan qalbida rassomlik hissiyoti uyg‘ondi, ular zavqlanib tabiatni tomosha qilishga berilib ketdilar, agarda o‘zini hushyorroq tutgan Vilson haqiqat olamiga qaytarmaganda ular osmon va yer yog‘dusi o‘rtasidagi bu ajoyib kurashni hali uzoq tomosha qilgan bo‘lar edilar. To‘g‘ri, bu atrofda o‘tin topilmadi, lekin baxtlaridan bo‘lib, qoyalar ingichka, quruq lishaynik bilan qoplangan ekan. Sayohatchilarimiz shu lishaynik bilan ildizi yaxshi yonadigan lyaretta degan o‘simlikdan anchagina g‘amlab oldilar. Bu qimmatbaho o‘tinni kazuchaga olib kelish bilanoq, darhol o‘choqqa qaladilar. Lekin o‘tni yoqish, ayniqsa uni o‘chirmay yoqib turish juda qiyin ish edi. Siyraklashib qolgan havoda o‘tning o‘chib qolmasligi uchun yetarli darajada kislorod yo‘q edi, to‘g‘rimi-yo‘qmi, har holda, mayor bunga shunday izoh berdi.
‒ Lekin, – deb qo‘shib qo‘ydi u, – bu yerda qaynatish uchun suvni yuz gradusgacha isitish shart emas; suvni yuz gradus issiqda qaynatib kofe ichishni yaxshi ko‘rgan kishi bu yerda kamroq issiqlikda qaynagan suvga qanoat qilishi lozim bo‘ladi, chunki kofe to‘qson gradusdan ham kamroq issiqda qaynab ketadi59.
Mak-Nabbs to‘g‘ri aytgan ekan: suv qaynatganda uning ichiga tushirilgan termometr faqat sakson yetti gradusni ko‘rsatdi. Hammalari ham mazza qilib bir necha qultumdan kofe ichishdi. Qoq go‘shtga kelsak, u yo‘lovchilarga kam lazzat berdi, shunda Paganel garchi to‘g‘ri bo‘lsa ham, hozir tamoman foydasiz bir fikr bildirdi.
‒ Rostimni aytsam, – dedi u, – hozir bir parcha qovurilgan lama go‘shti bo‘lsa ortiqchalik qilmasdi-da. Bu ajoyib jonivor ho‘kizning ham, qo‘yning ham o‘rnini bosa oladi, de yishadi. Bu gap uning go‘shtiga ham taalluqlimikin, shuni bir bilishni istardim.
‒ Ana xolos! Hali ovqatimizdan rozi ham emassiz deyman, olim Paganel? – deb so‘radi Mak-Nabbs.
‒ Yo‘q, hurmatli mayor, men ovqatdan juda minnatdorman, lekin bir parchadan yangi go‘sht bo‘lsa juda o‘rniga tushardi-da.
‒ Siz noz-ne’matni sevgan odam ekansiz, – dedi Mak-Nabbs.
‒ Bu qochirig‘ingizga qo‘shilishaman, mayor, lekin ochig‘ini ayting, hozir yaxshilab pishirilgan bifshteks bo‘lsa, yemas edingizmi?
‒ Yo‘q demasdim, albatta, – dedi mayor.
‒ Bordi-yu, sovuqqa ham, qorong‘uga ham qaramay, hozir sizni ovga yuborishsa, borar edingizmi?
‒ Albatta. Agar lozim topsangiz…
Mak-Nabbsning hamrohlari unga tashakkur bildirib, uning doim xizmatga tayyor ekanini suiiste’mol qilmoqchi emasliklarini bildirmoqchi bo‘lib turgan edilarki, uzoqdan uvlagan tovush eshitildi. Bu biror yakka jonivorning emas, balki yaqinlashib kelayotgan butun bir podaning tovushiga o‘xshar, tinmay eshitilib turardi. Geografning miyasiga lop etib, bizga boshpana bergan tasodif, yana shirin taom ham yetkazib bermoqchi emasmikan degan fikr keldi. Lekin Glenarvan Kordilerning bunchalik baland yerlarida to‘rt oyoqli jonivorlar uchramaydi, deb uning hafsalasini pir qilib qo‘ydi.
‒ Bo‘lmasa bu nimaning ovozi? – deb so‘radi Tom Ostin. – Yaqinlashib kelyapti, eshityapsizmi?
‒ Ko‘chki bo‘lmasin yana? – dedi Myulredi.
‒ Yo‘q! – deb e’tiroz bildirdi Paganel. – Bu hayvonlarning uvlagan tovushi.
‒ Hozir ko‘ramiz, – dedi Glenarvan.
‒ Ko‘rganda ham qo‘lga qurol ushlagan holda ko‘ramiz, – deb qo‘shimcha qildi qo‘liga karabin olib mayor.
Hammalari kazuchadan yugurib chiqishdi. Qop-qorong‘u tun, yulduzlar charaqlab turibdi. Hali oy chiqmagan edi. Shimol va sharq tomondagi cho‘qqilar qorong‘ulik qo‘yniga g‘arq bo‘lgan; eng yaqindagi bir necha qoyaning xayoliy shakllarigina g‘ira-shira ko‘zga ilg‘ardi. Allanarsadan cho‘chib ketgan hayvonlarning uvlagan tovushi tobora yaqinlashib kelar edi. Tovush qop-qorong‘u zimiston ichiga g‘arq bo‘lgan tog‘lar tomonidan eshitilardi.
U tomonda nima hodisa yuz berdi ekan-a? Birdan yassi tog‘ ustiga qo‘rquvdan es-hushini yo‘qotgan tirik jonivorlardan iborat quyun yopirildi. Butun yassi tog‘ tebranib ketgandek bo‘ldi. Havo siyrak bo‘lishiga qaramay, quloqni kar qilar darajada shovqin ko‘tarib, yuzlab, ehtimolki, minglab jonivorlar yugurib kelar edilar. Bu – pampaslarda yashovchi yovvoyi hayvonlar edimi, yoki faqat lama va vigonlar podasi edimi? Glenarvan, Mak-Nabbs, Robert, Ostin va ikki matros o‘zlarini tappa yerga tashlashlari bilanoq tepalaridan, nihoyati bir necha fut balanddan jonli quyun o‘tib ketdi. Kechasi kunduzgidan yaxshiroq ko‘radigan va chopib kelayotgan jonivorlarni tomosha qilish uchun tik turganicha qolgan Paganel bir zumda ag‘darib tashlandi.
Xuddi shu payt o‘q tovushi eshitildi. Bu o‘qni tavakkaliga mayor otgan edi. Nazarida bir necha qadam narida allaqanday jonivor yiqilgandek tuyuldi, poda esa yana ham battarroq uvlab vulqon o‘ti yorug‘idan qizarib turgan tog‘ yonbag‘ri tomonga o‘qdek uchib o‘tib ketdi.
‒ Ey! Mana bu yoqda ekan! – degan tovush eshitildi, bu Paganelning tovushi edi.
‒ Nima u? – deb so‘radi Glenarvan.
‒ Ko‘zoynagim-da. Bu ur-yiqitda ko‘zoynak yo‘qotmay bo‘ladimi!
‒ O‘zingizga biror shikast yetmadimi?
‒ Yo‘q! Sal-pal ezib ketdi, xolos, lekin nima ezganini bilmayman.
‒ Mana bu ezgan, – dedi mayor, o‘zi otgan jonivorni sudrab kelar ekan.
Hammalari kazuchaga kirib, o‘choqdagi o‘t yorug‘ida Mak-Nabbs otib olgan jonivorni ko‘zdan kechira boshladilar.
Bu kichkinagina tuyaga o‘xshagan, lekin o‘rkachi yo‘q, boshi chiroyli, gavdasining bichimi kelishgan, oyoqlari uzun, ingichka, och jigarrang yungi ipakday mayin, qorinda oq-oq xollari bor chiroyli jonivor edi. Paganel uni ko‘rgani hamon:
‒ Bu guanako-ku! – deb qichqirib yubordi.
‒ Guanako qanday hayvon? – deb so‘radi Glenarvan.
‒ Go‘shtini yesa bo‘ladigan hayvon, – dedi Paganel.
‒ Juda shirin bo‘ladi. Olimp tangrilariga loyiq taom! Yangi go‘sht yeyishimizni bilgan edim! Yana qanday go‘sht deng! Xo‘sh, qassoblikni kim qiladi?
‒ Men, – dedi Vilson.
‒ Juda soz! Qovurish mening bo‘ynimga, – dedi Paganel.
‒ Demak, oshpazlikni ham bilar ekansiz-da, janob Paganel? – deb so‘radi Robert.
‒ Fransuz bo‘lganimdan keyin bilaman-da, o‘g‘lim. Har bir fransuz o‘tkir pazanda bo‘ladi.
Besh minutdan keyin Panagel o‘choqdagi laqqa cho‘g‘da katta-katta bo‘lak go‘shtni pishira boshladi. O‘n minutlardan keyin u hamrohlari oldiga juda ishtaha ochadigan «guanako file»sini tayyor qilib qo‘ydi. Hech kim noz qilib o‘tirmadi, hamma ham bu «tangrilar taomi»ga zo‘r ishtaha bilan o‘zini urdi.
Lekin go‘shtni og‘ziga olgan odam borki, basharasini burishtirib, uni tuflab tashladi.
‒ Tuf-e! Biram bemazaki! – dedi kimdir.
‒ Mutlaqo og‘izga olib bo‘lmaydi! – deb qo‘shib qo‘ydi ikkinchisi.
Bechora olim o‘zi pishirgan go‘shtni totib ko‘rib, rost, och odamlar ham og‘ziga ololmaydigan go‘sht ekan, deb e’tirof qilishga majbur bo‘ldi. Hamrohlari uni askiyaga oldilar, bunga o‘zi ham qo‘shilishib, «tangrilar taomi»ni masxara qilib kula boshladi. U hammaning maqtoviga sazovor bo‘la olgan mazali guanako go‘shti qanday qilib bemaza bo‘lib qoldiykin, deb rosa bosh qotirdi. Shunda lop etib miyasiga bir fikr keldi…
‒ Topdim! – deb yubordi u. – Sababini topdim! Gapning nimada ekanini bilaman endi!
‒ Bu go‘sht uzoq yotib, buzilib qolgan bo‘lsa kerak, a? – deb kesatdi xotirjamlik bilan Mak-Nabbs.
‒ Yo‘q, achchiq so‘z do‘stim, bu go‘sht ko‘p yotib emas, ko‘p chopib buzilib qolgan. Shuni ham esimdan chiqarib qo‘yibman-a!
‒ Bu bilan nima demoqchisiz, janob Paganel? – deb so‘radi Tom Ostin.
‒ Guanakoni dam olib yotgan vaqtda otib olsangiz go‘shti shirin bo‘ladi, demoqchiman. Agar ketidan uzoq quvgan bo‘lsangiz-u, u ko‘p chopgan bo‘lsa, guanakoning go‘shtini yeb bo‘lmaydi. Jarkop nihoyatda bemaza bo‘lib pishganining sababi ham shundaki, bu jonivor, umuman, butun poda uzoqdan kelayotgan ekan.
‒ Siz bunga aminmisiz? – deb so‘radi Glenarvan.
‒ Tamomila aminman.
‒ Lekin ularni qanday sabab, qanday tabiiy hodisa qo‘rqitib, tinchgina uxlab yotgan yeridan qochishga majbur qildi ekan?
‒ Men bu savolingizga javob berishdan ojizman, aziz Glenarvan. Bu masalada ortiqcha bosh qotirib o‘tirishning foydasi yo‘q, kelinglar, yaxshisi yotib uxlaylik. Mening o‘lgudek uyqum kelib turibdi. Xo‘sh, mayor, uxlaymizmi?
‒ Uxlaymiz, Paganel!
O‘choqqa o‘tin tashlab qo‘ydilar, so‘ng har kim o‘z ponchosiga o‘ralib, uxlagani yotdi. Ko‘p o‘tmay hamma xurrak torta boshladi, bu xurraklar orkestri ichida geografiya olimining bahodirona tortgan xurrak tovushi alohida ajralib turardi.
Faqat Glenarvanning ko‘ziga uyqu kelmadi. Uni allaqanday bir tashvish kelib bosgan edi. Glenarvanning fikri yana va yana hammasi ham bir tomonga qarab tiraqaylab qochayotgan guanakolar podasiga qaytib kelaverdi. Ularni yirtqich hayvonlar quvib kelayotgan bo‘lishi mumkin emasdi, chunki tog‘ning bunday baland yerlarida yirtqich hayvonlar deyarli yo‘q, ovchilar esa undan ham kam uchraydi. Antuko jarlariga o‘zini urishga ularni nima majbur qildi ekan? Glenarvan allaqanday falokat yaqinlashib kelayotganini oldindan sezib turardi.
Lekin mudroq aralash uning fikrlari boshqa narsalar ustiga ko‘chdi, xavotirlik umid bilan almashindi. Ertaga u o‘z hamrohlari bilan Kordilerdan tushib oladi. Pastda kapitan Grantni astoydil qidirish ishlari boshlanadi, ehtimol, ko‘p o‘tmay uni topishar. Glenarvan kapitan Grant bilan uning ikki matrosini asirlikdan qutqarishlari to‘g‘risida shirin xayol surib yotdi. Bu manzaralar birin-ketin uning ko‘zi oldidan o‘taverdi. Goh-gohida chirs etib o‘choq ustida uchgan uchqun yoki lov etib yonib uxlab yotgan hamrohlarining yuzini yoritgan va kazucha devorlariga soya tushirgan o‘t uning fikrini bo‘lar edi. Keyin yana har xil vahimali xayollar kelib, uni bosar edi. U tashqaridan eshitilgan tiq etgan tovushga ham uyqu aralash quloq solib yotar, lekin bunday balandlikda u nimaning tovushi bo‘lishi mumkinligini izohlab berolmasdi.
Qulog‘iga uzoqdan momaqaldiroq tovushiga o‘xshash gulduragan tovush eshitilganday bo‘ldi, lekin bu tovush osmondan kelmasdi. Aftidan, bu – sayohatchilarimiz turgan yerdan bir necha ming fut pastda, tog‘ yonbag‘rida quturayotgan momaqaldiroqning ovozi edi. Glenarvan buni o‘z ko‘zi bilan ko‘rish uchun kazuchadan tashqari chiqdi.
Oy chiqib kelmoqda. Havo tiniq, tiq etgan shamol yo‘q. Yuqorida ham, pastda ham bir parcha bo‘lsin bulut ko‘rinmaydi. U yerbu yerda o‘t purkab yotgan Antuko vulqonining cho‘g‘lari yalt etib ko‘rinib qoladi. Na momaqaldiroq bo‘lmoqda, na chaqmoq chaqmoqda. Osmonda minglarcha yulduz porlab turibdi. Lekin gumburlagan tovush tinmas, Kordiler bo‘ylab harakat qilib, tobora yaqinlashib kelayotgandek tuyulardi. Glenarvan yana ham battarroq tashvishlangan holda kazuchaga qaytib kirdi. Bu yer ostidan kelayotgan gumburlashlar bilan guanakolar podasining qochishi o‘rtasida qanday bog‘lanish bor ekan-a? Biri birining natijasi emasmikan? U soatiga qaradi. Tungi ikki. Biror xavf yaqinlashib kelayotganiga aniq ishonchi bo‘lmagani uchun dong qotib uxlab yotgan o‘rtoqlarini uyg‘otmadi, o‘zi ham bir necha soat yarim uyg‘oq holda to‘lg‘anib yotdi.
Birdan dahshatli gumburlagan tovushni eshitib, u sakrab o‘rnidan turib ketdi. Bu to‘p snaryadlari ortib, tosh ko‘chani gumburlatib ketayotgan son-sanoqsiz aravalar tovushiga o‘xshar edi. Glenarvan oyog‘i ostidagi yer larzaga kelayotganini sezib qoldi; kazucha lapanglab ketdi, devorlari yorildi.
‒ Trevoga! – deb qichqirdi u.
Hamrohlari darhol uyg‘ondilar. Endi hammalari to‘p bo‘lgan holda yumaloq yostiq bo‘lib, tik yonbag‘irdan pastga tushib keta boshlagan edilar. Tong yorug‘ida ularning ko‘zi oldida dahshatli manzara ochildi. Tog‘larning qiyofasi birdan o‘zgardi: ular pastroq bo‘lib qoldi; uchli tog‘ cho‘qqilari tebranib-tebranib turib, o‘raga tushib ketgandek birdan g‘oyib bo‘lib qolardi. Kordiler tog‘lariga xos hodisa yuz bermoqda edi60. Bir necha mil masofaga cho‘zilgan tog‘ tizmalari o‘rnidan ko‘chib, pastlikka qulab tushmoqda edi.
Paganel:
‒ Zilzila! – deb qichqirdi.
Geograf yanglishmadi. Bu Chilining tog‘li chegaralarida odat tusiga kirib qolgan tabiiy ofatlardan biri edi: o‘n to‘rt yil ichida Kopiapo ikki marta yakson qilib tashlangan, Sent-Yago esa to‘rt marta vayron qilingan. Yer sharining bu qismi yer osti o‘tlarining harakatiga ayniqsa ko‘p duchor bo‘ladi, bu tog‘ tizmalaridagi yaqinginada vujudga kelgan vulqonlarning klapani esa yer osti bug‘lari va gazlarining chiqib ketishiga yetarli darajada xizmat qila olmaydilar. Mahalliy tilda tramblores deb atalgan to‘xtovsiz zilzilalarning sababi ana shu.
Ko‘chib tushib kelayotgan yassi tog‘ toshlari orasida qo‘rqib ketganidan dovdirab qolgan, to‘rt atrofda o‘sib yotgan lishayniklarga yopishib olgan yetti kishi kuryer poyezdi tezligida, ya’ni soatiga ellik mil tezlik bilan pastga tushib borar edilar. Bu falokatdan qochib qolish yoki o‘zini bir chetga olish u yoqda tursin, hatto qichqirishning ham iloji yo‘q edi. Yer osti gumbur-gumburi, granit va bazalt qoyalarning bir-biriga urilishidan hosil bo‘lgan shovqin, qor to‘zoni fikr almashinishga sira yo‘l qo‘ymas, aslo birov-birovining gapini eshitib bo‘lmasdi. Yaxlit tog‘ tizmalari goh tekis tushib borar, goh to‘lqin quturib turgan dengizdagi kema singari u yoq-bu yoqqa chayqalardi. U yo‘lda uchragan jarliklar ustidan o‘tar, tog‘ jinslaridan hosil bo‘lgan xarsanglar tashlab asriy daraxtlarini tag-tugi bilan qo‘porar, bahaybat bir o‘roqday sharqiy yonbag‘irdagi do‘ngliklarni tekislab, pastga tushib borar edi.
Ellik graduslik qiyalikdan pastga qarab borgan sari tezlashib uchib kelayotgan bir necha milliard tonnali bu bahaybat massaning butun qudratini hatto tasavvur qilish ham qiyin!
Bu tasvirlab bo‘lmaydigan ko‘chishning qancha vaqt davom etganini sayohatchilardan hech kim aytib berolmasdi. Ko‘chib ketayotgan bu bahaybat tog‘ massasi qaysi jarga tushib to‘xtashini ham ulardan hech kim bilmasdi. Hozir ularning hammasi tirikmi yoki birontasi allaqachon biror jar tagida dabdala bo‘lib yotibdimi – buni ham hech kim aytolmasdi.
Tezlikdan nafaslari tiqilib, qaqshatqich shamolda sovuqqa qotib, qor to‘zonida ko‘r bo‘lgan, holdan toygan, deyarlik butunlay hushini yo‘qotgan sayohatchilar zo‘rg‘a nafas olar, o‘z jonini saqlab qolish instinktigina ularni qoyalarga tarmashishga majbur qilardi.
Birdan qudratli siltov ularni ko‘chib tushayotgan oroldan ajratib oldi, ular tog‘ning so‘nggi etagidan pastga dumalab keta boshladilar. Ular tushib kelayotgan yassi tog‘ birdan taqqa to‘xtadi.
Bir necha minutgacha hech kim qimirlamadi. Nihoyat sayohatchilardan biri o‘rnidan turdi. Siltov paytida qulog‘i kar bo‘layozgan esa-da, u oyoqlarini mahkam bosib turardi. Bu mayor edi. U ko‘zlarini to‘ldirib yuborgan changni artib, atrofini ko‘zdan kechirdi. Yoni-verida biri ustiga biri mingashib, hamrohlari yotishardi. Hammasi tosh-tuproqqa qorishib yotar, faqat bittasi – Robert Grant yo‘q edi.
O‘n to‘rtinchi bob
XALOSKOR O‘Q
Kordiler tog‘larining sharqiy yonbag‘ri uzun-uzun, qiya dovonlardan iborat, bu dovonlar sekin-asta pasttekislikka aylanib ketadi. Ko‘chib tushib kelayotgan massiv bo‘lagi xuddi ana shu pasttekislikda to‘satdan to‘xtab qoldi. Bu yangi o‘lkada serhosil yaylovlar yaslanib yotar, qit’a istilo qilingan paytlarda o‘tqazilgan olmazorlarda oltindek sap-sariq olmalar shig‘il pishib yotardi. Go‘yo bu pasttekisliklarga hosildor Normandiyaning bir bo‘lagi ko‘chirib keltirilgandek edi. Boshqa har qanday holda ham sayohatchilarimiz tog‘ bo‘shliqlarining vohaga, qorli cho‘qqilarning ko‘m-ko‘k o‘tloqlarga, qishning yozga bunchalik tez almashinib qolishiga g‘oyatda taajjublangan bo‘lar edilar, albatta.
Yer yana butunlay tinchib qoldi. Zilzila to‘xtadi. Aftidan, yer osti kuchlari o‘zlarining yemiruvchilik faoliyatini boshqa bir uzoqroq joyga ko‘chirgan edi, chunki doimo Kordiler tizmalarining biror yerida zilzila bo‘lib turadi. Bu safar zilzila ayniqsa qattiq bo‘ldi. Tog‘larning manzarasi juda o‘zgarib ketdi. Moviy osmon sathida yaqqol ko‘rinib turgan yangi-yangi cho‘qqilar, qoyalar tog‘ning kechagi manzarasiga mutlaqo o‘xshamas edi, shuning uchun pampaslardagi yo‘lboshlovchilar undagi tanish joylarni endi sira ham topolmagan bo‘lardilar.
Ertalab soat sakkiz edi. Mayorning harakati bilan Glenarvan va uning hamrohlari sekin-asta o‘zlariga keldilar. Ularning quloqlari bitib qolgan edi, bundan boshqa zarar ko‘rmagan edilar. Shunday qilib, Kordilerdan tushib oldilar, agarda hali go‘dak bo‘lgan eng yosh hamrohlari – Robert Grant yo‘qolib qolmaganda ular tabiatning bunday g‘amxo‘rligidan hatto quvongan ham bo‘lardilar.
Bu jasur bola hammaning qalbini maftun etgan edi. Unga ayniqsa Paganel qattiq o‘rganib qolgandi, sovuqqon bo‘lishga qaramay mayor ham uni yaxshi ko‘rardi, lekin Robertni hammadan ham ko‘proq Glenarvan sevardi. U Robertning g‘oyib bo‘lib qolganini bilgach, juda xafa bo‘ldi. Glenarvanning nazarida bechora bola biror jarning tagida uni, o‘zining ikkinchi otasini yordamga chaqirib yotgandek tuyulardi:
‒ Do‘stlarim, do‘stlarim, – derdi Glenarvan yig‘lamoqdan beri bo‘lib, – uni axtarish kerak, uni topish kerak! Qanday qilib uni bu yerda tashlab ketamiz! Butun jarlarni, butun vodiyni sinchiklab tekshirishimiz kerak. Mening belimdan arqon bog‘lab, atrofdagi jarlarga tushiringlar. Men talab qilaman buni! Eshityapsizlarmi: talab qilaman! Ayting-ayting, Robert tirik bo‘lsin! Robertsiz otasining yuziga qanday qaraymiz? O‘g‘lining hayoti evaziga otasini topish ham ish bo‘ldimi!
Glenarvanning hamrohlari unga indamay quloq solib turar edilar. Glenarvan ularning ko‘zlarida juda bo‘lmaganda umid uchquni axtarayotganini sezib, hamrohlari yerga qarar edilar.
‒ Indamayapsizlar, – deb davom etdi Glenarvan, – gapimni eshitdinglar. Nega jimsizlar?! Umidni uzdinglarmi?! Butunlay uzdinglarmi?!
Sukut bir necha minutga cho‘zildi. Nihoyat Mak-Nabbs tilga kirdi.
‒ Do‘stlarim, Robert qachon yo‘qolib qolganini kim eslay oladi? – deb so‘radi u.
Bunga hech kim javob bermadi.
‒ Tog‘dan tushib kelayotganimizda bola kimning yonida edi, juda bo‘lmasa shuni aytinglar, – deb so‘zida davom etdi mayor.
‒ Mening yonimda edi, – dedi Vilson.
‒ Uni qachongacha yoningda ko‘rding? Yaxshilab o‘yla! Gapir!
‒ To‘xtashimiz oldidan bo‘lgan siltovdan ikki minutcha oldin Robert lishaynikka tirmashib, yonimda tushib kelmoqda edi, – deb javob berdi Vilson, – esimda qolgani shu, xolos.
‒ Ikki minutcha oldin deysanmi? Yaxshilab o‘yla, Vilson. Minutlar senga juda uzoq tuyulgan bo‘lishi mumkin. Yanglishayotgan bo‘lmagin tag‘in?
‒ Yanglishayotganim yo‘q, deb o‘ylayman. Ha, xuddi shunday: ikki minutcha oldin, ehtimolki, undan ham kamroqdir.
Mak-Nabbs:
‒ Shunday ham deylik. Robert sening qaysi tarafingda edi: o‘ng tarafingdami, so‘l tarafingdami? – deb so‘radi.
‒ So‘l tarafimda edi. Ponchosining etagi betimga kelib urilib turgani shunday esimda turibdi.
‒ O‘zing bizdan qaysi tarafda eding?
‒ Men ham so‘l tarafda edim.
‒ Demak, Robert faqat mana bu tarafda yo‘qolib qolgan bo‘lishi kerak, – dedi mayor tog‘ tomonga o‘girilar ekan o‘ng tarafni ko‘rsatib. – Shuni ham aytayki, bolaning yo‘qolib qolgan vaqtini nazarga olsak, u anavi tagi tekislik va tepasi ikki ming fut tik devor bo‘lgan joyda yo‘qolgani aniq bo‘ladi. Atrofni o‘zaro bo‘lishib olib, uni xuddi ana shu yerdan qidirishimiz kerak, biz uni ana shu yerdan topamiz.
Mayorning bu taklifiga hech kim bir og‘iz so‘z qo‘shmadi. Hamrohlar bo‘linishib, tog‘ning turli balandligiga chiqdilar va Robertni qidira boshladilar. O‘zlari tog‘dan uchib tushgan yerning o‘ng tomonidagi eng kichkina yoriqlar ichini ham qoldirmay qidira boshladilar, minut sayin jarga qulab ketish xavfi ostida xarsanglar yig‘ilib qolgan jarlar tagiga tushdilar, ular jar ichidan oyoq-qo‘llari qonga belanib, kiyimlari dabdala bo‘lgan holda qaytib chiqar edilar. Uch-to‘rtta sira ham tushib bo‘lmaydigan jarlardan boshqa Kordilerning bu qismi bir necha soat ichida juda sinchiklab ko‘zdan kechirildi, lekin bu jasur odamlarning birontasi ham dam olish to‘g‘risida o‘ylamadi. Ammo butun mehnatlari behudaga ketdi. Aftidan, bechora Robert tog‘larda o‘lim topgan, tog‘ qoyalari esa uning qabri bo‘lgan edi.
Soat birlarda Glenarvan bilan hamrohlari holdan toygan va xafa holda vodiyda yana to‘plandilar. Glenarvan juda xafa edi. U deyarlik hech gapirmas, og‘ir-og‘ir xo‘rsinar, lablaridan faqat:
‒ Bu yerdan ketmayman! Ketmayman! – degan so‘zlargina uchar edi.
Uning o‘jarlik bilan aytayotgan bu fikriga hamma tushunar va unga hurmat bilan qarardi.
‒ Sabr qilaylik, – dedi Paganel, mayor bilan Tom Ostinga, – biroz dam olib, kuch yig‘amiz. Robertni qidirsak ham, yo‘lga chiqsak ham oldin dam olishimiz kerak.
‒ To‘g‘ri, – dedi Mak-Nabbs, – Eduard istar ekan, demak, bu yerda qolamiz. U hali umid qilyapti, lekin nimaga umid qilyapti – bunisini bilmayman.
– Bechora Robert! – dedi Paganel, ko‘z yoshlarini artib.
Vodiyda juda ko‘p daraxtlar o‘sib yotardi. Mayor g‘uj bo‘lib o‘sgan bir necha sershox daraxt tagini tanlab, o‘sha yerga vaqtincha to‘xtash uchun joy qildi. Bir necha odeyal, qurollar, biroz qoq go‘sht bilan guruch – omon qolgan narsalar faqat ana shu edi. Shu oradan oqib o‘tadigan ariqdan yer qimirlagandan keyin hali loyqa bo‘lib oqayotgan suv olish mumkin edi. Myulredi o‘t ustida gulxan yoqib yubordi va ko‘p o‘tmay Glenarvanga issiq kakao uzatdi. Lekin u ichmadi, yerga solgan ponchosi ustida qimir etmay, cho‘zilib yotaverdi.
Shu tarzda kun o‘tdi. Har kungidek osoyishta, tinch tun boshlandi. Hammalari yotdilar, lekin hech kimning ko‘ziga uyqu kelmas edi. Glenarvan esa yana Kordiler yonbag‘irlaridan Robertni qidirgani ketdi. U bola yordamga chaqirmayaptimikan, deb to‘xtab-to‘xtab quloq solar edi. Glenarvan juda balandga chiqdi, goh yerga yotib, nafas chiqarmaslikka tirishib qulog‘ini toshga qo‘yib tinglab boqdi, goh alam bilan Robertni chaqirib qichqirdi.
Bechora Glenarvan tuni bilan tog‘ kezib chiqdi. Tagsiz jarlar yoqasida ehtiyotsizlik qilib, o‘zi ham jarga yiqilib ketmasligi uchun har daqiqa unga yordam berishga tayyor holda goh Paganel, goh mayor u bilan birga yurdilar. Lekin bu oxirgi axtarishlar ham bekor ketdi. Glenarvanning: «Robert! Robert!» – deb chaqirishlariga faqat aks sado javob berardi.
Tong otdi. Glenarvanning do‘stlari uni baland tog‘ tepasidan zo‘rlab pastga olib tushdilar. U tasvirlab bo‘lmas darajada iztirob chekardi. Kim unga hozir yo‘lga chiqishni, bu badbaxt vodiyni tashlab ketishni jur’at etib taklif qila olar edi? Buning ustiga oziq-ovqat yetishmasdi. Shu yaqin oradan katapats aytgan argentinalik yo‘l boshlovchilarni ham, pampaslarda sayohat qilish uchun yaroqli otlarni ham topish mumkin edi. Orqaga qaytish olg‘a yurishdan ko‘ra qiyinroq edi. Bundan tashqari, «Dunkan» bilan Atlantik okeani sohilida uchrashamiz deb kelishilgan edi, axir! Bu muhim sabablar ortiqcha paysalga solishga yo‘l qo‘ymas, umuman otryad vaqtni mutlaqo bekor o‘tkazmay, tezda yo‘lga chiqishi lozim edi.
Mak-Nabbs Glenarvanning fikrini g‘amli o‘ylardan boshqa tomonga tortmoqchi bo‘lib ko‘rdi. U do‘stini o‘z taklifiga ko‘ndirish uchun uzoq urindi, lekin Glenarvan, aftidan, hech narsa eshitmas va faqat «Yo‘q» deganday bosh chayqar edi. Nihoyat u:
‒ Yo‘lga chiqamiz deysizmi? – deb so‘radi.
‒ Ha, yo‘lga chiqish kerak.
‒ Yana bir soat tura turinglar.
‒ Xo‘p, tura turamiz, – dedi mayor.
Bir soat o‘tdi, Glenarvan yana bir soat muhlat berishni o‘tinib iltimos qildi. U o‘limga mahkum etilgan jinoyatchi singari, yolvorib muhlat so‘radi. Shu tarzda soat o‘n ikki bo‘ldi. Keyin Mak-Nabbs boshqa hamrohlari bilan maslahatlashib olib, yo‘lga chiqishni qat’iy talab qildi, ekspeditsiya ishtirokchilarining taqdiri shunga bog‘liq, dedi u.
‒ To‘g‘ri, to‘g‘ri, – dedi Glenarvan, – yo‘lga chiqish kerak, to‘g‘ri.
U shunday deb javob berar ekan, o‘zi Mak-Nabbsga qaramas edi. Uning butun diqqati baland osmonda ko‘ringan allaqanday qora nuqtada edi. Birdan u qo‘lini ko‘tardi va turgan yerida qotdi.
‒ O‘sha yerda, o‘sha yerda! – deb qichqirdi Glenarvan. – Qaranglar! Qaranglar!
Hamma osmonga, Glenarvan zo‘r berib qo‘li bilan ko‘rsatayotgan tomonga tikildi. Qora nuqta endi ancha kattalashib qoldi – bu juda balandlikda parvoz qilib yurgan qush edi.
‒ Bu kondor, – dedi Paganel.
‒ Ha, kondor, – dedi Glenarvan. – Kim bilsin! U shu tomonga yaqinlashib kelyapti, pastlashyapti… Birpas shoshmanglar…
Glenarvan nimaga umid qilayotir? Aqldan ozmadimi ekan? «Kim bilsin!» – degan gapning ma’nosi nima?
Paganel yanglishmadi: u haqiqatan ham kondor edi, qush tobora yaqinlashib kelar va tobora aniq-ravshan ko‘rinardi. Bu ajoyib yirtqich qush janubiy Kordiler tog‘larining podshosi edi. Bu yerlarda u juda katta bo‘ladi. Kondor juda kuchli qush, u ba’zi vaqtlarda hatto ho‘kizlarni ham jarga qulatib yubora oladi. U o‘tloqlarda daydib yurgan qo‘y, echki, buzoqlarga hujum qiladi, ularni o‘tkir tirnoqlari bilan mahkam changallab, juda balandlikka olib chiqib ketadi61. Kondor ba’zan yigirma ming fut balandlikda parvoz qilib yuradi. Bunday balandga chiqib olgan osmon podshohini yerdan mutlaqo ko‘rib bo‘lmaydi, u esa o‘sha balandlikda uchib yurib, yerdagi eng mayda-chuyda narsalargacha ko‘rib turadi, bunga tabiatshunos olimlar g‘oyat hayron qoladilar.
Bu kondor nimani ko‘rgan bo‘lishi mumkin? Ehtimol, u Robert Grantning jasadini ko‘rib qolgandir?
‒ Kim bilsin! – deb takrorladi Glenarvan bahaybat qushdan ko‘z uzmay.
Kondor esa goh tekis parvoz qilib, goh bo‘shlikka otilgan jonsiz narsadan pastga otilib yaqinlashib kelaverdi. Mana, yerdan yetti yuz futcha yuqorida u katta doira yasab, charx ura boshladi. Endi kondorni yaxshilab ko‘rib olish mumkin edi: keng yozilgan zo‘r qanotlari o‘n besh futdan ham uzun edi; kondor qanotlarini deyarlik qoqmay parvoz qilib yurardi, chunki mayda hasharotlarning havoda birpas uchishi uchun ming martalab qanot qoqishi kerak bo‘lsa, katta qushlar g‘oyat xotirjamlik bilan uchib yura oladilar.
