Читать книгу: «Киһи биирдэ олорор», страница 6
– Мин куппууга үлэлии кэлбэтим, – Томмот алҕас тахсыбытын көннөрө охсорго баҕаран тыл кыбытта.
– Ноо! – Ойуурап соһуйан саҥа аллайбытыгар хамсата айаҕыттан мүччү түһэ сыспытын харбаан ылла. – Оччоҕо манна тугу гына кэлэн олороҕун?
– Дивизиоҥҥа киирээри. Мин Пепеляевы утары сэриигэ ыытыҥ диэн көрдөспүтүм ээ. Онно ыыттахтара дии санаабытым. Эһиги дивизиоҥҥут сэриилэһэ тахсар ини?
– Билбэтим. Дибисийиэни мин дьаһайбаппын, – Ойуурап хайыы-үйэ сойбут, тоҥуй куолаһынан хардарда. Сөбүлээбэтэх быһыынан толору ыастаах чубуугун күүскэ-күүскэ оборон сурдурҕатта.
Горкомолга үчүгэйдик өйдөтүспэккэ, кэпсэтиспэккэ, өмүрэх курдук, алҕас сулбу ойон кэлэн бу солото суох киһи бириэмэтин былдьаатым диэн Томмот буруйдана санаата. Ол буруйун чэпчэтиниэхтии, быһаарар быһыынан аргыый эттэ:
– Мин хонтуораҕа үлэлиэхпин баҕарбаппын. Сэриилэһиэхпин баҕарабын. Илиибэр бинтиэпкэ ылан…
– Сөп-сөөп. Истэргэ соччо сонуна суох эрээри, саҥаран ис. Истэбин.
– Уонна оттон… сэриилэһэр чааска киириэм этэ. Кыһыл армееһынан.
– Итиэннэ?
– Уонна оттон… бүтэр…
– Хонтуораҕа хохойон олоруоххун баҕарбаккын? – Ойуурап иккиһин лаппыйан ыйытта.
– Ыһыы… – Томмот тоҥхох гынна.
– Биэстэ эстэр бинтиэпкэнэн ытыалыы-ытыалыы, ыстаал буулдьа ардаҕын ортотунан уоттаах атаакаҕа утары сүүрэн киириэххин баҕараҕын?
Томмот “ээх” диэх курдук гынан иһэн Ойуурап куолаһыгар эҕэлээх дорҕооннор быыһылыылларын истэн тохтоото. Атын киһи, чэ холобура, били горкомол секретара уол эбитэ буоллар, кини өһүргэнэн, кыыһыран ойон турбута, биир эмэ хабархай тылы этэн, халҕаны хайа быраҕан тахсыбыта ыраатыа этэ. Кырдьык даҕаны, сэриигэ барары күлүү-элэк оҥостор диэн туох аатай! Үҥкүүлээх бэчэрииҥкэҕэ баран эрэргэ дылы. Маннык кыһыылаах түгэннэргэ Томмот, кимтэн да чаҕыйбакка, тылы баҕас булан этэр идэлээҕэ. Кини дойдутугар тыаҕа да, куоракка техникумҥа да харса суоҕунан, сытыы тыллааҕынан биллэрэ. Ону баара бу табах буруотугар ыһаарыллан саһарбыт убаҕас бытыктаах, аанньа утуйбакка дарбайбыт халтаһалаах, кытарбыт харахтаах, ытыһын көхсүгэр өрө үллүбүт тымырдаах, бадьырыйбыт тарбахтардаах модороон илиилээх киһиэхэ сүрүн баттатан, уота-күөһэ умуллан олордо. Ити эҕэлээх ыйытыыга хадьардык хардарарын оннугар кини сэриигэ барарга быһаарыныытын сөпкө өйдүүргэ көрдөһөрдүү ботугураата:
– Мин ордук кутталлаах сиргэ ыытарга көрдөспүтүм.
– Оччоҕо манна, куппууга, куттала суох сир буоллаҕа?
Томмот саннын хамсатта.
– Сэриигэ… – саҥаран иһэн тохтоон хаалла.
– Сэриигэ өлөллөр. Оннук дуо?
Томмот сөбүлэһэн кэҕис гынна.
– Оттон манна, куппууга?
Томмот хардарбата.
– Куппуулар өлбөттөр. Куппуулар бэйэлэрэ өлөрөллөр. Оннук дуо?
– Билбэппин…
– Сымыйалаама: билэҕин. Инньэ дии санаан олороҕун.
“Дивизиону дьаһайбаппын диэтин да, бүттүн ээ. Тоҕо эмиэ ыаспыйалаан ыйыта олороруй?” – диэн Томмот өһүргэниэн баҕарда. Өһүргэннэр туран сулбу ыстанан тахсыан да сөп этэ. Ол эрээри кини бу уҥуох сирэйдээх, сылайбыт-сындалыйбыт көрүҥнээх киһини утары көрөн олорон өһүргэммэтэ даҕаны, ойон туран таһырдьа ыстаммата даҕаны. Иэҕэҥнэс олоппоһугар хам хараҕаланан хаалла.
– Оччоҕо мин өлөрбүттэн дьаадьыйан, куттала суох сиргэ, бу хонтуораҕа хохойон олордоҕум дии.
– Инньэ диэбэппин.
– Инньэ диэбэтэҕиҥ иһин оннугар тахсар, – Ойуурап олоппоһун хаачыгыратан, бэттэх тахсан, хос ортотугар тохтоон, Томмоту үөһэттэн таҥнары одуулаан турбахтаата. – Оох, уолаттаар, уолаттаар… Акаары уолаттар. Акаарычааннар… Ууга-уокка буһан эрэйи-сору көрдөххүтүнэ эрэ өйдөнүөх муҥҥут буоллаҕа. Наар көстүүлээх эҥээргэ, наар дарбааннаах өттүгэр талаһаҕыт. Испиэктээх оонньоон эрэргэ дылы. Сүүһүнэн харах көрөн турдаҕына “Ураа!” хаһыытаабытынан утары сүүрэн иһэн охтон түһэр, биллэн турар, кыраһыабай. Буулдьаҕа таптарбакка, кыайан-хотон айхалланар оннооҕор өссө ордук үчүгэй. Ол чааһынан мөккүөр суох… – Ойуурап кыараҕас хоһун иһигэр төттөрү-таары хаамта. – “Ордук кутталлаах сиргэ көрдөспүтүм…” диигин. Билэҕит дуо эһиги ханна ордук кутталлааҕын? Өлөр алдьархайын куттал диэн ааттыыр буоллаххытына, ыйы, сылы быһа түүннэри-күнүстэри сүппэт, арахпат куттал манна баар, чыкааҕа, куппууга! Аармыйа кэккэтигэр сүүһүнэн доҕотторун кытта бииргэ сылдьан киһи эрэ хорсун буолуон сөп. Доҕотторуҥ, умса түһээри гыннаххына сүүскүттэн өйүөхтэрэ, тиэрэ түһээри гыннаххына, кэтэххиттэн өйүөхтэрэ. Алҕаһаары гыннаххына, сүбэлиэхтэрэ, сыраҥ-сылбаҥ эһиннэҕинэ, көмөлөһүөхтэрэ, иэдээҥҥэ түбэстэххинэ, быыһыахтара. Оттон чыкаа, куппуу үлэһитэ хайдаҕый? Кини сороҕор өстөөхтөр ортолоругар суос-соҕотох киирэригэр тиийэр. Көмө-тирэх буолуох айылаах киһи аттыгар мэлигир буолар. Эрэнэрэ эрэ – бэйэтэ. Ол сылдьан кыра эмэ алҕаһы оҥордо да, көннөрү сэмэлэнэ, сэрэтиллэ, быыгабардана барбат. Оччоҕо төлөбүрэ диэн биир эрэ – бэйэтин төбөтө. Ол өлүөн иннинэ кини биһиэхэ төһөлөөх элбэх үтүөнү оҥорбутун уонна өлөрүгэр хайдах курдук хорсуннук быһыыламмытын өссө ким да билиэ суоҕа турар. Кини туһунан хаһыакка суруйбаттар, мунньахха араатардаабаттар. Кинилэр сүҥкэн үөрүүлэрэ, үрдүк наҕараадалара диэн суос-соҕотох – сэбиэскэй былаас кыайыыта, баартыйа дьыалата өрөгөйдөөһүнэ. Оннук дьоннор – чэкиистэр. Дэлэҕэ даҕаны, эппитим курдук, өрөбөлүүссүйэ эрэллээх куйаҕа уонна сытыы батаһа аатырыахтара дуо? Куйах уонна батас ураты уһаарыылаах ыстаалтан оҥоһуллаллар. Чэкииһи эмиэ оннук дьонтон сүүмэрдэниллэр. Ким хоргуһу куйах, батас оҥостуой? Уонна оннук куйах, батас туох туһалаах буолуон сөбүй?
Ойуурап эмиэ Томмот аттыгар тохтоото.
– Онон, Чыычаахап, эн хоргус, куттас, мөлтөх киһи буоллаххына, албан ааты, дьоһун сураҕы эрэ эккирэтиһэр киһи буоллаххына, – диэтэ кини уонна остуолга сытар били лоскуй кумааҕыны ыйда, – ити кумааҕыгын ыл уонна мантан тахса тур. Оннук буоллаххына, биһигиттэн эрдэ-сылла дьүгэлийбитиҥ ордук. Оннук киһи биһиэхэ син биир уһаабат.
Томмот хараҕын кырыытынан кумааҕытын кылап гына көрөн эрэ ылла, оннуттан хамсаабата.
– Оттон сэбиэскэй былааска чахчы бэриниилээх буоллаххына, сэбиэскэй былаас кыайарын туһугар тыыҥҥын да биэрэргин чахчы кэрэйбэт буоллаххына, – диэтэ Ойуурап уол хайыырын көһүтэн турбахтыы түһэн баран, – чахчы кытаанах санаалаах, эр сүрэхтээх буоллаххына, биһиэхэ кэл.
Томмот сэриигэ тахсан үрүҥ баандалары утары кыргыһыыга киирсэр баҕатыттан аккаастана охсуон бэркиһээтэ, куппууга үлэлиэхпин баҕарбаппын диэн быһа бааччы этиэн эмиэ саараҥнаата. Инньэ гынан харааччы мунан, онон-манан соролообут куобах тыһа бэргэһэтин мускуйа сатыыр түбүгэр түстэ. Хайа уонна мин кырдьык хоргуспун, ааты-суолу эрэ эккирэтиһэбин диэн кумааҕытын сулбу тардан ылан тахсара эмиэ да сүрэ бэрт дии, төһө даҕаны сэриилэһиэҕи баҕарбыт иһин.
Ойуурап уол туругун өйдөөтө быһыылаах, кэлэн оннугар төттөрү олордо, хамсатыгар саҥа табах уурунна.
– Чэ сөп, ити киһи тута быһаарыммат суола буолуо. Чыычаахап, бу суругуҥ биһиэхэ хааллын. Эн бэйэҥ дьиэҕэр бар уонна толкуйдаа. Быһаарыннаххына кэлээр. Ол курдук.
Ойуурап остуолга сытар кумааҕылары сыҕарыччы тардан умса түстэ уонна табаҕын тардан буруолатан бусхаардыбытынан барда.
Томмот саҥата суох аргыый ааны аһан таҕыста.
Таһырдьа эбии туманнырбыт, хараҥарбыт. Киэһэ буолан өссө тымныйбыт: киһи иэдэһин быһыта хаарыйбахтыыр.
Томмот, Улахан уулуссаҕа киирэн, техникумнуурун дуу, дьиэлиирин дуу саараҥнаан турдаҕына, туман быыһыттан тиэтэйэн элэкэчийбит күлүк тахсан анньылынна. Суумка тротуар чигдитигэр түһэр тыаһа иһилиннэ.
– Һук! – диэбитинэн күлүк суумкаҕа төҥкөйдө.
– Кыыча! – уол күлүгү илиититтэн харбаата.
– Эн эбиккин дуу? – кыыс күллэ. – Мин хайа баҕайы суолу мэһэйдээн хороллон турарый диэн мөҥүттүбүтүм ээ.
– Бу ханна харбыаластыҥ?
– Балыыһаҕа.
– Тоҕо?
– Тыый, мин онно үлэлиибин ээ. Үһүс нэдиэлэм. Санитаркалыыбын. Ардыгар сиэстэрэҕэ көмөлөһөбүн. Куорат үөрэҕин тэрилтэлэриттэн үгүс кыргыттар онно үлэлииллэр. Үөрэхтэрин кэнниттэн.
– Ноо! Эмчит эбиккин дии, билбэтэҕим.
– Оо, эмчит буолуом ыраах. Билиҥҥитэ ыраастыыбын, сууйабын, сотобун эрэ. Мин палаатабар үксэ кыаммат ыарыһахтар сыталлар. Хас да бааһырбыт кыһыл армеец баар. Олору аһатабын, көрөбүн-харайабын.
Томмот кыаммат үөрэнээччилэр харчы эбинээри үөрэхтэрин кэнниттэн үлэлиир үгэстээхтэрин билэрэ. Кини ардыгар, тоҕоос түбэстэҕинэ, эмиэ үлэлиирэ. Кыыча, кыанар ыал кыыһа, аһыырыгар астаах, таҥнарыгар таҥастаах оҕо, ол ыарыһахтар кирдэрин-хохторун харчыга кыһаллан ыраастаабатаҕа чахчы. Кини дьоҥҥо үтүөнү оҥордорбун, туох эмэ туһаны аҕалларбын диэн үлэлээн эрдэҕэ. Томмот кыыһы иһигэр улаханнык хайгыы санаата.
– Палаатабытыгар Чаҕаан диэн уол баар. Нам уола. Кыһыл сэриигэ сирдьитинэн сылдьан атаҕын үлүппүт. Уон аҕыһым диир да, эбинэр быһыылаах: адьас кыра, оҕо курдук. Намыһах. Хатыҥыр. Үөрүнньэҥэ, хоргутумтуота диибин диэн! – Кыыча сэргэ хааман кэпсии истэ. – Оскуола диэни төрүт өҥөйбөтөх муҥнаах. Чаҕааны мин сурукка үөрэтэбин. Буукубаны үөрэтэн бүтэрбиппит. Билигин саҥардыы сүһүөхтэри холбоон ааҕар буолан эрэбит. Үнүрүүн аан бастаан дорҕооннору холбоон тыл таһааран баран үөрбүтүн үлүгэр! Атахтааҕа буоллар, туран дьиэрэҥкэйдиэ эбит. Миигин “эдьиий” диэн ааттыыр. Үрүҥнэр кыайтаран бүттэхтэринэ миэхэ уу оҕуһун муоһунан кырасыабай да кырасыабай тараах оҥорон бэлэхтиэх буолар. Эһэтэ муосчут үһү. Кини хаамар буолуута биһиги хата буукубаары үөрэтэн бүтэриэхпит. Чаҕаан балыыһаттан ааҕар, суруйар буолан тахсыаҕа. Итиэннэ биһиги палаатабытыгар бары бииргэ кинигэ ааҕабыт, – кыыс суумкатын үтүлүгүнэн “тап” гыннара оҕуста. – Бүгүн бу “Дубровскайы” илдьэ иһэбин. Бастаан нууччаларга нууччалыы ааҕабын. Онтон сахаларга сахалыы тылбаастыыбын. Маҥнай утаа сатаабат, ыарырҕатар этим, кэлин син үчүгэй. Хата тылбаастыыр кэммэр нууччаларым сахалыы, сахаларым нууччалыы саҥара үөрэнииһилэр. Хойут мин, баҕар, тылбаасчыт буолуоҕум: нууччалыы кинигэлэри сахалыы тылбаастыаҕым. Ааҕан сылайдахпытына ырыа ыллыыбыт. Үчүгэй баҕайы куоластаах нуучча кыһыл армеецтара бааллар. Арыт: “На бой кровавый, святой и правый, марш, марш вперед, рабочий народ!” – диэн ньиргитэн турабыт. Арыт: “Смело, товарищи, в ногу! Духом окрепнув в борьбе, в царство свободы дорогу грудью проложим себе”, – диэн түллэҥнэтэбит. Чаҕаан буоллаҕына: “Балкыырдаах байҕалым баалланарын курдук, бассабыык баартыйа барҕаран таҕыста”, – диэн чаҥкынатар. Инньэ гынан айдааран дьуһуурунайтан субу-субу мөҥүллэбит. Уу, дьэ, бу хаамарыҥ бытаанын. Хойутаары гынным. Ыарыһахтарым тиийэрбин күүтэн сытар буолааччылар. Билигин эмиэ кэтэһэн эрдэхтэрэ. Чэ сүүрүөх.
Уоллаах кыыс туман быыһынан элэгэлдьиһэ турдулар.
7
– Уйбаан Чуллурҕааһабы Арассыыйа Ыччатын Хомуньуустуу Сойууһун чилиэнигэр ылыллыбытынан эҕэрдэлиибит, – Дьокуускайдааҕы учуутал техникумун комсомольскай ячейкатын уопсай мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Сэмэн Долгунуоп, дьып курдук көнө уҥуохтаах, кубаҕай сирэйдээх уол, строй иннигэр тахсан эрэрдии, маҥан тимэхтээх хара сатыын ырбаахытын курун көннөрүммэхтээтэ. – Кини биһиги итэҕэлбитин толоруо диэн эрэнэбит.
Хараарбыт бэрэбинэ истиэнэлээх кылаас иһигэр ытыс тыаһа хабылынна. Уҥа икки түннүк иккэрдинэн истиэнэҕэ ыйаммыт кыраһыын лаампа ол тыастан соһуйбуттуу симириҥнээн ылла. Мунньахтыы олорор уонча уол, кыыс барыларын харахтара борук-сорук муннукка, тиһэх паартаҕа туһуланна. Саҥа комсомолга киирбит уол эҕэрдэлээһин иһин туран тоҥхолдьуйан хардарар санаата суох киһи буолла, хата кумуччу туттан аччыаҕынан аччаан, муннук диэки өссө ыга симилиннэ. Ол ахсын көрдөөх саҥа, күлсүү, хаадьылааһын эбии сэтэрдэ.
– Аны билигин хомсомуол чилиэнигэр хандьыдаатынан ылыҥ диэн устудьуоҥка Аргыылаба Кыыча Миитэрэйэбинэ сайабылыанньатын көрүөхтээхпит, – бэрэссэдээтэл Долгунуоп остуолга сытар хас да лиис кумааҕыны аттыгар олорор ыйаастыгас сытыы харахтаах уол диэки хаһыйда. – Тылы эчиэйкэ сэкэрэтээрэ Арбаҕааһап ылар. Чэ, Тиэхээн.
Сибилигин аҕай күйгүөрбүт сэргэхсийии уоста түстэ. Кылаас иһигэр уу чуумпу буолла.
– Аргыылабаны эһиги бары билэҕит. Биһиги тиэхиньикииммит иккис куурсун устудьуоҥката. Кинини икки киһи мэктиэлиир: эмп тиэхиньикиимин устудьуоҥката Адаамаба уонна биһиги хомсомуолуспут Чыычаахап Томмот, – диэтэ сэкэрэтээр уонна кыыс сайабылыанньатын, олоҕун кэпсээнин, рекомендациялары ааҕыталаата. – Ити курдук. Дьэ билигин дьүүллэһиҥ: хомсомуолга хандьыдаатынан ылары сөбүлүүгүт дуу, суох дуу?
– Ким тыл этэр? – бэрэссэдээтэл турда. – Биитэр ким эмэ ыйытыылаах дуу?
Ким да саҥарбата.
– Сайабылыанньалааҕы бэйэтин истиэҕиҥ, – диэтэ кэтэх диэкиттэн ким эрэ.
– Кырдьык, кырдьык…
– Олоҕун кэпсээнэ хайдах эрэ… олус судургу…
– Бэйэтэ тылынан кэпсээтин.
– Чэ сөп. Бэйэҥ тускунан кэпсээ, та…баарыс Аргыылаба, – бэрэссэдээтэллээччи кэлэҕэйдээн ылла.
Кэтэх паартаттан кыыс турда.
– Манна! Манна кэл! – бэрэссэдээтэллээччи, өс-саҕа буолбуттуу, кытаанахтык эттэ уонна остуол сирэйин диэки умса көрөн кэбистэ.
Кыыча бастаан, билбэт оломугар киирэн эрэр киһилии, аргыый атыллаталаан баран, эмискэ иннин диэки дьулуруйда. Маҥан таба тыһа этэрбэстээх атахтара чэпчэки-чэпчэкитик дугуйбахтаан остуол аттыгар тиийэн тохтоотулар. Кыыс түөһүгэр түспүт уһун өрүүлээх баттаҕын кэннигэр эһэн кэбистэ уонна үүн тиэрбэһинии төп-төгүрүк, киэҥ харахтарынан кылаас иһин эргиччи көрдө. Көрдө уонна… иэдэстэрэ итий гыннылар. Кини манна олорор оҕолору барыларын билэр. Мааҕын күнүскэ диэри кинилэр бары эйэҕэс Мартыын, Маара, Долон, Тиэхээн, Степа этилэр. Ол оҕолор бары билигин уларыйан хаалбыт курдуктар. Эмиэ да кинилэр, эмиэ да кинилэр буолбатахха дылылар. Кыыча бииргэ үөрэнэр, күннэтэ көрдөөхтүк хаадьылаһар, эйэргэһэр оҕолорун диэки доҕордуу, атастыы көрбүтүгэр биир да харах хардарбата. Арай Томмот эрэ…
“Оо-о!.. Хайдаҕый бу?.. Кэбиһиҥитиий, оҕолор…” Кыыс төбөтө улам санньыйан барда.
Кырдьык, Томмот Кыыча туһугар киниттэн бэйэтиттэн итэҕэһэ суох долгуйа олордо. Кини кыыска санаатын көтөҕөн көмөлөһөөрү мэктиэтигэр өгдөҥнөөн ылла да, анарааҥҥыта, кини диэки хайыспакка, хаһааҥҥыта эрэ саһархай кырааскалааҕа онон-манан суураллан, чуоҕурдана хараартаабыт муостаны одуулаан турда. Кыыс сытыы кылыс бэйэтэ сыппаан, кута-сүрэ тостон, хоолдьуктуун хоҥкуйан турарын көрөн, уол аһына санаата. Аһыннар да, хайыыр да кыаҕа суох буолан олордо. Онуоха эбии… Субу түгэҥҥэ Кыыча, көннөрү чыычаахтар үөрдэригэр үрүҥ туллук киирбитинии, бу кылаас иһигэр олорор абырахтаах түрүкүө ыстааннаах, эҥин араастык ханньары барбыт саҕалаах, бурҕаллыбыт тоҥолохтоох сатыын, сиидэс ырбаахылаах, ынах, саары этэрбэстээх оҕолортон барыларыттан уратытыйан көһүннэ. Томмот урут олус мааны да буолбатар, мэлдьи бэйэтигэр дьип-дьап курдук таҥастаах кыыс курбуу курдук имигэс, намчы таһаатын, төгүрүк хараҕын тулатыгар хойуу кыламаннаах кыраһыабай сирэйин уора-көстө хайгыы, умсугуйа көрөрө. Били урут хайҕаабыта, биһирээбитэ барыта манна, бу түгэҥҥэ, бу кылаас иһигэр адьас табыгаһа, дьүөрэтэ суох буолан көһүннэ. Сатаатар уһун өрүүлээх баттаҕа… Ити эрээри Кыыча оччо олуонатык көстөр маанытык таҥныбатахха дылы ээ. Ол да буоллар… Дьэ дьиибэ. Сорох киһини төһө да солкоҕо, сукунаҕа суулаабытыҥ иһин син биир маратык көстөөччү. Оттон Кыыча ханнык да боростуой таҥаһы кэттэҕинэ, ол таҥас тупса түһэр. Кини, холобур, субуотунньукка үлэлииригэр төһө да халыҥ, мара таҥаһы таҥнан кэлбитин иһин син биир мааны таҥаһы кэтэн сылдьар кэриэтэ харахха чуо быраҕыллар буолааччы. Ол кини буруйа үһү дуо?..
– Чэ кэпсээ, – бэрэссэдээтэллээччи көхсүнэн олорон соруйда.
Ити саҥаттан Кыыча хайдах эрэ соһуйан “дьик” гынна. Туох үлүгэр тоҥуй, дьэбир саҥаный? Тыбыс-тымныынан саба биэрэн. Ахсынньы аам-даамыгар балаҕан халҕанын аппатан ылбыкка дылы. Ити Сэмэнчик саҥата ээ. Сэмэнчик Долгунуоп. Кини Кыычалыын биир курска үөрэнэр. Былырыын үөрэҕэр үгүстүк көмөлөһүннэрбитэ. Нуучча тылыгар ордук мөлтөх этэ. Дьиибэрдэҕинэ “Кыычарыыс” диэн ааттыыр идэлээх. Ол бэйэтэ ити…
Кыыча өйүгэр өһүргэнэр санаа кылам гынан иһэн умулунна. “Кыычарыыс”… Ол эйэргэһии, дьээбэргэһии барыта кылааска, үөрэх кэмигэр этэ. Онно студеннар эрэ этилэр. Манна – атын. Манна – ячейка. Манна кини бииргэ үөрэнэр студент эрэ буолбатах. Манна кини туох-ханнык иннинэ комсомолец. Ячейка үөрэнэр кылаас буолбатах, охсуһууга, кыргыһыыга биир санаалаахтар, биир идеялаахтар түмсүбүт сирдэрэ. Манна Сэмэнчик ол-бу быстах санаанан, билсиинэн буолбакка, идеянан, суос-соҕотох үрдүк идеянан эрэ салайтарыахтаах. Инньэ дии санаат, Кыыча бу түгэҥҥэ инники олоҕо, дьылҕата быһаарыллан эрэрин дьэҥкэтик өйдөөн кэллэ. Ол өйдөөбүтүттэн эбии долгуйан, туттардыын, тыллыын-өстүүн бохсуллубут курдук буолла.
– Сааһым уон аҕыһым… 1904 сыллаахха төрөөбүтүм… – кыыс бэйэтин уларыйбыт, кэһиэҕирбит куолаһын, атын киһи саҥатын истэрдии, дьиктиргии иһиттэ. Күөмэйэ бүтэйэ оһон хаалбыкка, онон дорҕоон түөһүттэн нэһиилэ кыбыллан тахсарга дылы. – Тыа оскуолатын бүтэрбитим… дойдубар. Уонна техникумҥа киирбитим… Билигин бу үөрэнэ сылдьабын… Иккис курска…
Уонна, тугу эбии этиэҕин булбакка, хоҥкуйан турда.
– Бүттүҥ дуо? – бэрэссэдээтэл ыйытта.
– Бүтэн…
– Төрдүгүн кэпсээ. Аҕаҥ кимий? Ийэҥ кимий? – ячейка сэкэрэтээрэ Арбаҕааһап, быһыта баттаталаан эрэрдии, саҥарда. – Ханна баалларый? Тугу гыналлар?
– Аҕам, ийэм дойдуларыгар олороллор…
– Баайдар дуо? – ким эрэ быһа түһэн ыйытта.
– Баайдар…
Ити тыл толору уулаах хоруу буомун эмискэ төлө баттаабыт кэриэтэ буолла. Тоҥуйдук ньимийэн олорбут кылаас ол-бу өттүттэн харса-хабыра суох ыйытыылар кутуллан бардылар:
– Хамначчыттаахтар дуо?
– Хамначчыттаахтар этэ…
– Аҕаҥ кинээстээбитэ дуо?
– Кинээстээбит үһү…
– Убайыҥ ханнаный?
– Быһаас Артемьевка холбоспут үһү…
– Үрүҥ бандьыыкка дуо?
– Бандьыыкка…
– Ону тоҕо кистиигиний?
– Кистээбэппин…
– Ыйыттахха нэһиилэ этэр уонна “кистээбэт” үһү!
– Хомсомуолга албыннаан киирээри гынаҕын дуо?
– Табаарыстар, – диэбитинэн Чыычаахап, бэрэссэдээтэл тыл биэрэрин тулуйан кэтэспэккэ, ойон турда. – Аргыылаба төрдүн кистээн эрэр дуо? Кистээбэт. Кини ким-туох аҕалааҕын-ийэлээҕин биһиги бары билэбит эбээт. Дьэ уонна хайдах кистиэҕэй?
– Билбэппит буоллар, кистиэ этэ дуу?
– Кистиир кыаҕа суоҕуттан этэр дуо?
– Кыһалҕаттан дуо?
– Ол син биир кистээбит тэҥэ!
– Эһиги миигин сыыһа өйдүүгүт. Аргыылаба төрдүн кистиир санаата суох диэн этэбин мин, – Томмот быһаара сатаата. – Онон кинини хомсомуолга албыннаан киирэ сатыыр диэн этэр сыыһа.
– Албакаат көһүннэ дии! – эҕэлээх куолас тыл кыбытта.
– Мин “албакаат” буолбатахпын. Мэктиэлээччи киһибин. Мин санаабар…
– Эн, онон-манан тумуннарбакка, быһаччы эт, – кылаас ортотуттан хара бараан модороон сирэйдээх уол паартатын лаҥкынаппытынан сулбу ыстанан турда. – Аргыылаба аҕата баай, тойон дуу, суох дуу? Сэбиэскэй былаас хаан өстөөҕө дуу, суох дуу?
– Аргыылап – баай, тойон, кинээс. Сэбиэскэй былаас өстөөҕө. Мин ону мөккүһэн эрэбин дуо?..
– Барахсан хата ону мэлдьэспэт эбит дии! – били эҕэлээх куолас эмиэ быһа түстэ.
– Эн миигин “барахсаннаама!” Миигинэн тииһиҥ кирин ыраастаныма! – Чыычаахап кыыһыран иһэн туттунна, тохтоон кылаас иһин эргиччи көрөн кэбистэ. – Табаарыстар, тоҕо биһиги наар Аргыылап туһунан айдаарабыт? Биһиги бүгүн комсомолга Аргыылап баайы ылар буолбатахпыт эбээт.
– Эн, арааһа, Аргыылап баайы да комсомолга ылыа эбиккин!
– Биһиги бүгүн Аргыылаба Кыыча туһунан кэпсэтиэхтээхпит, – Томмот, репликаҕа хардарбакка, салгыы саҥарда. – Кини сайабылыанньатын дьүүллэһэбит…
– Аргыылап баай кыыһын сайабылыанньатын! Ону умнума!
– Умнубаппын. Ол эрээри Кыыча Аргыылаба кимий? Кини биһигини кытта бииргэ сэбиэскэй техникумҥа үөрэнэр студентка. Кини аҕатыттан-ийэтиттэн төрөөбүт эрэ буруйдаах. Кыыча букатын аныгылыы, сэбиэскэйдии өйдөөх-санаалаах кыыс. Политическай сайдыылаах. Үчүгэйдик үөрэнэр. Өссө үксүбүтүн сабырыйар диэххэ сөп. Общественнай үлэҕэ актыыбынайдык кыттар. Ону ким да мэлдьэһиэ суоҕа…
– Оччоҕо кылаассабай сыһыан диэн наадата суох дуу?
– “Баайдар оҕолоро, баһаалыста, кэлэн киириҥ” диэн буоллаҕа дии!..
– Мин итинник эппэппин. Ол гынан баран…
– Чэ сөп. Чыычаахап, олор, санааҕын сөбүн эттиҥ. Өйдөөтүбүт, – бэрэссэдээтэллээччи Томмоту тохтотон кэбистэ. – Өссө ким тыл этэр?
– Миэхэ ыйытыы баар, – кылаас аанын диэкиттэн хатан чаҥкынас саҥа чаҕаарыйда.
– Ыйыт, Томтооһоп.
Чаҥкынас саҥа иччитэ, киччэччи кыргыллыбыт төп-төкүнүк төбөлөөх, намыһах лыксыгыр уол, туран бирээдьинэ курдаах ыстаанын өрүтэ тардынна.
– Аргыылаба, эн аҕалаах ийэҕин, убайгын эмиэ контралар диэтилэр. Ону эн бэйэҥ эмиэ мэлдьэспэккин. Оттон контралары биһиги хайыах тустаахпытый? – уол тыастаахтык өрө сыҥсыйан кэбистэ. – Биһиги кинилэри сир сирэйиттэн имири сотуох тустаахпыт. Бука барыларын! Биири да ордорбокко!
– Саамай сөп!
– Чахчы!
– Аргыылаба, арай эйигин контра аҕаҕын ыт диэтиннэр, – Томтооһоп иннин диэки нөрүс гынна. – Оччоҕо хайыаҥ этэй?
– Билбэппин… – Кыыча, хараҕын муостаттан араарбакка туран, ботугураата.
– Сөөп. Оттон ийэҕин? Арай ийэҕин ыт диэтиннэр?
– Суох! – кыыс күүскэ илгистэн кэбистэ. – Суох!
– Сө-өп! – уол эмиэ ыстаанын өрө тардынна. – Миэхэ дьэҥкэ. Бүттүм.
Чочумча кылаас иһигэр эмиэ уу чуумпу буолан ылла.
– Уонна ыйытыы баар дуо? – диэтэ бэрэссэдээтэллээччи, олорбохтуу түһэн баран. – Суох? Оччоҕо ким тыл этэр?
– Мин ситэри этиим эрэ… – Чыычаахап эмиэ турда. – Эһиги, бука баһаалыста, Аргыылаба Кыыча туһунан дьүүллэһиҥ. Кини аҕатын туһа туспа…
– Биһиги да кини туһунан буолбакка, ким туһунан дьүүллэһэбитий? – сөбүлээбэтэх саҥа иһилиннэ. – Эн тускунан дуо? Эн тускунан да дьүүллэһиэххэ баара.
– Манна ити Томтооһоп “аҕаҕын ытыаҥ этэ дуо?”, “ийэҕин ытыаҥ этэ дуо?” диэн ыйытыыта, мин санаабар, олус… туох…
– Сыыһа дуо?
– Олус… туох… быһаччы… дуу… – Чыычаахап, сөптөөх тылы булбакка, мух-мах буолла.
– Ол аата сыыһа ыйыттаҕа дии? – диэн ыйыппытынан Томмоттуун кэккэлэһэ олорбут, үгүстүк сууйуллан туртайбыт эргэ гимнастерканы кэтит санныгар тиирэ кэппит, модьу-таҕа көрүҥнээх уол, Филипп Лопатин, хаппаҕы арыйарын умнан, паартатын өрө көтөхпүтүнэн ойон турда. – Оттон, мин санаабар, олус сөптөөх ыйытыы. Уот харахха түбэһэр ыйытыы. Билиҥҥи тыҥааһыннаах кэмҥэ итинник быһаччы эрэ ыйытыллыах тустаах. Уонна онуоха туох да эгилитэ-бугулута суох эмиэ быһаччы эппиэт бэриллиэхтээх. Онтон атын буолуон сатаммат. Ону биһигиттэн быһыы-майгы модьуйар. Бэйэҕит да санаан көрүҥ: өрөспүүбүлүкэбитигэр күчүмэҕэй күннэр кэлэн эрэллэр. Бэппэлээйэп кыньараал үрүҥ сэриилэрэ илинтэн ааҥнаан иһэллэр. Аны аҕыйах хонугунан биһиги илиибитигэр саа тутан кыргыһа барарбыт кэлиэҕэ. Бэйэм чааһым хайыы-үйэ сайабылыанньа биэрэн турабын. Ити барыта кистэл буолбатах. Бары билэр суолбут. Дьэ маннык кытаанах кэмҥэ “сэбиэскэй былаас өстөөҕүн ытыаҥ дуо?” диэн ыйытар тоҕо сатаныа суоҕун сөбүй? Итиэннэ өстөөхтөр биһиги хаарыаннаах дьоммут хааннарын халыта турар кэмнэригэр “мин контраны ытыам суоҕа” дии турар киһини хайдах хомсомуолга ылыахха сөбүй? Мин санаабар, бу Аргыылабаны хомсомуолга ылыахха дуу, суох дуу диэн дьүүллэһиигэ мөккүөр баар буолуон да сатаммат. Хамначчыттар, дьадаҥылар хара көлөһүннэрин супту уулаабыт баай-тойон ыаматын, бандьыыт балтын хомсомуолга саа тэбиитин саҕа да сиргэ адьас чугаһатыа суохтаахпыт. Букатын!.. Оттон бу Чыычаахабы баай кыыһыгар өйүн сүүйтэрбитин, кылаассабай сэргэҕин сүтэрбитин иһин кытаанах эппиэккэ тардарга этэбин!
Лопатин сутуругунан далайан салгыны туора соппутунан “лах” гына олордо.
Кылаас иһэ, ыҥырыа уйатыныы, күйгүөрэ түстэ:
– Саамай сөп!
– Билиип уот харахха эттэ!
– Үгүс кэпсэтии наадата суох!
– Куоластыаҕыҥ!
– Табаарыстар, кыратык истэ түһүҥ…
Чыычаахап тугу эрэ быһаараары гыммытын ситэ саҥардыбатылар:
– Истибиппит! Түксү!..
– Куоластыаҕыҥ! Бэрэссэдээтэл!..
– Куоластыаххыт иннинэ, оҕолоор, – Чыычаахап куолаһыгар көрдөһөр, ааттаһар быһыы билиннэ. – Оҕолоор…
– Манна оҕолор суохтар! Манна хомсомуолустар!
– Баай кыыһын албакаата!
– Түксү! Олор!
– Бэрэссэдээтэл, мунньаххын салай!
– Куоластыыбыт! – бэрэссэдээтэллээччи күйгүөнү саба ордоотоото. – Аргыылаба Кыычаны хомсомуол чилиэнигэр хандьыдаатынан ылыахха диэччилэр илиигитин уунуҥ.
Им-ньим буолла: биир да илии ибир гыммата. Бэл Чыычаахап, олорорун, куоластыырын умнан, дөйбүт курдук, хамсаабакка хоройон турда.
– Суох, – бэрэссэдээтэллээччи саҥата иһилиннэ.
– Ба…ар! – Чыычаахап илиитин ууммутунан олоҕор төттөрү түстэ.
– Биир куолас. Аны Аргыылабаны ылымыахха диэччилэр илиигитин уунуҥ.
Чыычаахап хараҕын кырыытынан тула илиилэр адаарыспыттарын көрдө.
– Түһэриҥ. Туттуммут? Суох. Биир киһиттэн уратылар бары утары куоластаатылар. Онон Аргыылаба сайабылыанньатын аккаастыыбыт.
Чыычаахап, умса туттан олорон, сүүһүн аннынан уоран Кыычаны кылап гына көрдө. Кыыс остуол аттыгар маарыҥҥытыныы муостаны одуулаан хамнаабакка турар. Уларыйбыта диэн арай туох эрэ көстүбэт ыарахан сүгэһэргэ баттатан арыый көхсө нүксүйбүккэ, намтаабыкка дылы буолбут.
Томмот сулбу ойон туран кыыска тиийэн туох эрэ диэн уоскутары, чэпчэтэри, көмөлөһөрү этиэн баҕарда да, турара кэлси дуо, паартатыгар умса түһэн олордо. Кыыча сөпкө сэрэйбит эбит. Аккаастыахтара диэн этэ сатаабыта ээ. Ону кини дэлби хаайан сайабылыанньа бэрдэртэрбитэ. Техникумҥа учууталлар да, оҕолор да Кыычаны сирбэт этилэр. Өссө сөбүлүүллэрэ диэххэ сөп. Үөрэҕэр үгүстэргэ холобур буолара. Кини кимиэхэ баҕарар хаһан баҕарар туох кыайарынан, сатыырынан барытынан үөрүүнэн көмөлөһөрө. Барыларын доҕордоро, дьүөгэлэрэ этэ. Онон Томмот төһө да баай аҕалааҕын-ийэлээҕин иһин кыыһы комсомолга ылыахтара дии саныыра. Төрөппүттэргиттэн арах диэн модьуйуохтарын сөп этэ. Ол туһа туспа. Бу курдук хабырдык аккаастыылларын, суох, Томмот маны күүппэтэҕэ.
Чыычаахап табаарыстарыныын урут биир да боппуруоска маннык улаханнык арахсыһа илигэ. Кинилэр мэлдьитин биирдик саныыр, биирдик өйдүүр этилэр. Билигин бу тула олорор доҕотторо бары киниттэн ыраатан хаалбыкка дылылар. Кинини атыҥыраабыт, тоҥуй харахтарынан кэлэйбиттии көрөллөр. Кинилэр иккэрдилэригэр дириҥ аппа үөскээбит курдук. Кыычаны комсомол кэккэтигэр тарда сатаан, кинини көмүскэһэн, Томмот сыыста, доҕотторун, комсомол ячейкатын иннигэр улахан алҕаһы оҥордо буолуо дуо? Кини, табаарыстара этэллэрин курдук, баай кыыһыгар өйүн сүүйтэрдэ дуо? Суох, суох, суох! Кырдьык, кырдьаҕас Аргыылаптар – контралар, өстөөхтөр. Уол Аргыылап эмиэ контра, бандьыыт, өстөөх. Кинилэри сир сирэйиттэн имири сотуохха наада диир сөп. Кинилэри бу олорор оҕолор – баай батталын эттэринэн-хааннарынан билэн улааппыт, үйэлэрин тухары үптээхтэргэ өһү-сааһы иҥэриммит дьадаҥылар оҕолоро – абааһы көрөллөрө эмиэ саамай сөп. Оттон Кыычаны? Кыычаны туох иһин абааһы көрөллөр? Тоҕо кинини, бэйэҕэ тардыбакка, өстөөхтөрбүт диэки үтэйэллэр?..
– Аргыылаба, таҕыс. Хомсомуол мунньаҕар хомсомуол чилиэннэрэ, хандьыдааттара эрэ сылдьар бырааптаахтар, – диэтэ бэрэссэдээтэллээччи, кыыс диэки көрбөккө эрэ, кылаас иһин диэки хайыһан олорон.
Кыыча көхсө эбии нүксүйдэ, төбөтө өссө аллара түстэ.
– Аргыылаба, күүтэбит. Түргэнник, – сэкэрэтээр Арбаҕааһап тиэтэйэн быһыта баттаата.
Кыыча, чыпчаххайынан быһа бэрдэрбиттии, ходьох гынна. “Туох-ханнык буолла?” – диэн өйдүү сатаабыттыы, кылаас иһин эргиччи көрдө. Онтон биллэ-биллибэт уобуллаҕастаах сэҥийэтин өрө аста. Ол курдук, үрдүк моойдоох төбөтүн хантаччы соҕус быраҕан, имигэс сиһин кыратык да хамнаппакка көбүс-көнөтүк туттан, паартатыгар кэлэн суумкатын харбаан ылла уонна маҥан таба тыһа этэрбэһэ кылбаҥныы дугулдьуйан тахсан барда.
– Кынталдьыйан, кинээс кыыһа диэх курдук! – кэннигэр хатыылаах саҥа эҕэлии хаалла.
Кыыча олбуор таһыгар тахсан аҕыйахта хардыылаатын кытта кырса тыһа бэргэһэлээх төбөтө улам санньыйан барда. Кини күөмэйигэр субу үтэн кэлбит хаһыыны хаайан тииһин ыксары ыстаабытынан хараҥа уулусса тротуарынан иннин диэки сүүрдэ. Өр сүүрдэ. “Аны Томмот батыһан тахсыа. Аһыныа… Киниэхэ эрэ көстүбэтэх киһи…” – диэн этэ кини бастааҥҥы санаата. Техникумтан ыраатан баран муннук эргийиитигэр быһаҕас титирик соппулуокка быардыы түстэ уонна сирэйин сарыы үтүлүгүнэн саба туттан сытан тохтоло суох ытаата.
“Кинилэр тоҕо миигин киэр астылар? Тоҕо үүрдүлэр? Мин кинилэри кытта бииргэ үөрэнэбин, бииргэ сылдьабын, бииргэ үлэлэһэбин буолбат дуо? Кинилэрдиин бииргэ үөрсэбин, бииргэ хомойсобун буолбат дуо? Уонна тоҕо миигин итэҕэйбэттэр? Тоҕо миигин сыстыганнаах ыарыылаах кэриэтэ туора көрөллөр? Хара да өлүүгэ ыалдьыбыт киһини итинник туора анньаллара биллибэт, – диэн санаалар кыыс өйүгэр бучумахтастылар. – Оо, мин тоҕо Аргыылап баайтан төрөөбүт муҥмунуй? Тоҕо кини хамначчытыттан төрөөбөтөҕүм буолуой!..”
Кыыча өр ытаата. Кэнникинэн мунньахха этиллибит хас хатыылаах тылы санаан, аҕала-аҕала ытаата. Хараҕын уута бараныыта көхсө кэҥии быһыытыйда. Тымныы салгыны дириҥник эҕирийтэлээн, уһуутаталаата.
Киэһэ ырааппыт быһыылаах. Хара ылтаһын курдук халлааҥҥа аата-ахса биллибэт үгүс сулус чыпчылыҥнаһа бачымахтаспыт.
Кыыча сонугар хаар сыстыбытын тэбэннэ, үтүлүгүн тииҥ билэтинэн сирэйин-хараҕын сотунна. Ол турдаҕына тротуар чигдитигэр чэпчэки атахтар сыбдыгырастылар.
– …Онтон хайаатыгыт? Дьэ, дьэ, – кыыс саҥата тиэтэттэ. – Кэпсээриий!
– Онтон кини миигин уураан ылла. Субу самантан. Түөһүттэн анньыбыта буолабын уонна бэйэм аны биирдэ уураатар дии саныыбын, – диэтэ атын кыыс. – Уой!.. Киһи!..
Кыыча муннук кэтэҕэр сыста түстэ. Ол курдук кирийэн турда. “Дьоллоохтор, кинилэри ким да туора анньыбат. Хата бэйэлэрэ анньыбыта буолаллар…”
Кыыс муннугуттан тахсаары гынан эрдэҕинэ эмиэ атахтар хоочугурастылар.
– Кинилэр баҕас… – эр киһи саҥата тымныы салгыҥҥа хабырыйсардыы кыбдьыгыраата. – Хомсомуол буолан хончоҥноспуттара сөптөрө көстүө… Ыттар… кэрэдэхтэр… ситиһиллиэ…
– Ар… гыый… – дьахтар саҥата сибигинэйдэ.
Күлүктэр субу тиэтэйэ-саарайа барыгылдьыһан аастылар.
“Ыттар… кэрэдэхтэр… ситиһиллиэ…” Кыыча ити тыллар төһөлөөх үлүгэр кырыктаахтык, өһүөннээхтик этиллибиттэрин бэркиһээтэ. Ити саҥа иччитэ туохтан даҕаны иҥнэн турбата, тугу даҕаны кэрэйбэтэ чахчы. Бу киһи саҥа дорҕооннорун буолбакка, сүрдээх ынырык сүлүһүнү тарҕата сылдьарга айылаах… Ити сүлүһүн комсомоллары, ол иһигэр билигин техникум кылааһыгар хаалбыт оҕолору утары туһуланар ээ. Оо, алдьархайдаах да суол – киһи киһиэхэ итинник өстөнөрө, итинник өһүөннүрэрэ! Итинник өстөөххө эмиэ ситинник эрэ өһүрдэххинэ сатанар. Инньэ гымматаххына, кини эйигин ас оҥорууһук дуо?.. Комсомолец уолаттар тыллара-өстөрө мааҕын Кыыча истэригэр олус да дьэбир, хабыр этэ. Ол эрээри ити билигин истибитигэр холоотоҕуна, букатын атын, букатын сымна эбит…
Дьиэтин диэки хааман иһэн, уһуну-киэҥи эргитэ санаан, Кыыча улам уоскуйан барда. Кырдьыга, кини маннык буолуоҕа диэн уруккуттан дьиксинэрэ. Санаан да көрдөххө, Аргыылап баай кыыһын кинилэр тоҕо ытыстарын үрдүгэр түһэрэн ылыахтаахтар этэй? Үөрэҕэр үчүгэйин, үлэттэн аккаастамматын иһин дуо? Улахан эбит. Этэллэригэр дылы, контралар эмиэ үчүгэйдик үөрэниэхтэрин сөп. Ол тугу да быһаарбат. Оттон үлэни ким барыта үлэлиир. Оччоҕо тоҕо кинини бүк итэҕэйиэхтээхтэрий? Ити биир киһи өһүөннээхтик кыбдьыгыраан ааста дии. Хоонньугар быһаҕы укта сылдьан, ити киһиҥ дьон көрөрүгэр кимнээҕэр минньигэстик мичээрдиирэ, кимнээҕэр революционнайдык араатардаан хаһыытыыра буолуо. “Кэбис, итэҕэйбэттэрэ, арааһа, сөп. Арай Чыычаахап миигин итэҕэйэр… Оо, Томмот, үтүө, көнө сүрэхтээх муҥнаах, эйигин доҕотторуҥ кэһэтэллэрэ буолуо ээ “баай кыыһыгар өйгүн сүүйтэрбитиҥ” иһин. Ол эрээри, Томмот, кэмсинимэ, мин эйигин хаһан да, хаһан да түһэн биэриэм суоҕа. Миигиттэн сылтаан эн сирэй-харах анньыллыаҥ суоҕа. Эн эрэлгин албынныам, эйигин хомотуом суоҕа. Оо, баһыыба, Томмот, итэҕэлиҥ иһин! Эн мин туспунан доҕотторуҥ билэллэриттэн ордугу билбэккин ээ уонна тоҕо итиччэ үлүгэр бигэтик, баар-суох доҕотторгун утары барар гына итэҕэйэриҥ бэрдэй! Хайдах төлүөхпүнүй мин эйиэхэ ити үтүөҕүн? Кэннибэр эн эрэлиҥ суоҕа буоллар, мин хайдах сатаан тыыннаах сылдьыам эбитэй? Оччоҕо бу түүн ордук хараҥа, ордук тымныы буолуох этэ. Оо, махтал!..”
