Читать книгу: «Киһи биирдэ олорор», страница 5
– Баш-ша-быык-тар! Шуолас-тар! Бэйи, кэпсэтиллиэ!
Оо, кини билигин, сатанара буоллар, сутурук курдук японскай гранатанан ити түннүгү төһө үлүгэр үөрүүнэн тоҕо быраҕыа этэй!
Валерий сирэйин хоту харбыалаһан иһэрин уулусса төрдүгэр, дьахтар манастыырын чугаһыгар, тиийэн баран эрэ өйдөөтө. Уоһун иһигэр ботугураан үөҕүстэ. Кини военкомат үлэһитэ киһиэхэ сылдьыахтаах. Кини Дьокуускайга кэлиэн аҕай иннинэ ол киһи сулууспатын сорудаҕынан ханна эрэ барбыт этэ. Бүгүн Испирдиэҥкэ кинини кэлбит, көрдүм диэтэ дии. Кэлбит буоллаҕына, хайаан да көрсүөххэ наада. Түргэнник. Ол киһиттэн элбэх тутулуктаах.
Тииттээхэптэргэ киирэн табыллыбатаҕа Валерий санаатын түһэрбэтэ, куттаабата, киниэхэ чугуйар, төннөр, саараҥныыр быһыыны үөскэппэтэ. Хата ордук өсөһүннэрдэ, харса-хабыра суох оҥордо. Кини ол байыаннайын кытта уопсай тылы булуох тустаах. Булгуччу! Атын суол суох. Ону ситистэҕинэ ол-бу Тииттээхэптэр сөбүлүүллэрэ-сөбүлээбэттэрэ диэн улахан суолтата суох. Кинилэри кэлин, арыый кыаҕырдахха, хайдах баҕарар турку сыҥааҕыныы иэҕиэххэ сөп. Билигин өрө көрөн өгдөрөҥнөспүттэрэ хойут, санаа хоту өрө-таҥнары тутар саҕана, хата бэлэм сылтах буолуоҕа.
Аргыылап төннөн таас Реальнай аттынан туораан, казначейство дьиэтин чугаһыгар кэлэн тохтоото. Ахсынньы анысханнаах тымныыта обургу аан туманынан оргуйан, бэл иннигэр ууммут илииҥ көстүбэт үлүгэрэ буолан үчүгэй. Дьон көрүөхтэрэ, билиэхтэрэ диэн куттал суох.
Валерий түннүктэрэ ыстаабан сабыылаах, сарайыгар түспүт хаарга самнары баттаппыкка дылы намыһах дьиэни кэтээн, иһиллээн турда. Туох да саҥа-иҥэ биллибэт. Кини наадалаах киһитэ манна хос куортамнаһан олорор буолуохтаах. Олбуор кэлииккэтин анньан көрдө. Сабыылаах. Иккитэ-үстэ күүскэ тэбиэлээтэ. Ыт үрэн маргыйда. Тимир сыап кылырҕаата.
– Кимиэхэ наадалааххыный? – сотору олбуор иһиттэн эмээхсин дьахтар саҥата нууччалыы ыйытта.
– Военкомат үлэһитэ Соболевка.
Эмээхсин кэлииккэтин аста.
– Ыалдьыттаах дуо?
– Суох быһыылаах. Суох, суох. Баһаалыста.
Кэҥэс куукунаҕа баар буоллулар. Аһаҕас билиитэ аана сып-сылааһынан илгийбэхтиир. Куукунаны оһох уота эрэ сырдаппыт. Билиитэ аанын чугаһыттан атына барыта хараҥа.
– Эраст Константинович, эйиэхэ, – диэт, эмээхсин уҥа диэки хараҥаҕа киирэн сүтэн хаалла.
Хаҥас диэки халҕан тыаһаата. Аан сырдыгын сүрдээх кэтит сарын бүөлүү турда.
– Дорообо, Эраст Константинович, мин штабтан, – диэтэ Валерий иһиллэрдик доргуччу.
– До… рообо… Ханнык…
Валерий, киһитин ситэ саҥардыбакка, ойоҕоһунан кыһарыйан, иһирдьэ атыллаата. Анарааҥҥыта, дьиибэргээн, аанын тутааҕын туппутунан киниэхэ эргилиннэ. Валерий кини дьүһүнүн удумаҕалатан билэрэ. Лаампа сырдыгар кыһайан көрөн баран: “Кини… миэхэ үкчү ойуулаан кэпсээбиттэр эбит”, – дии санаата. Үрдүк, искэл, сонтоҕор муруннаах, чөҥөрүттүбүт харахтаах, ньылаарыччы тарааммыт убаҕас баттахтаах төрөл нуучча киһитэ. Хаһалаах быһыылаах. Маҥан ырбаахытын таһынан иэннэриктэммит.
– Табаарыс, эн… – дьиэлээх киһи сөбүлээбэтэҕин биллэриэхтии саҥаран эрдэҕинэ, Валерий кулгааҕар сыста түстэ:
– Үтүө киэһэ, тойон штабс-капитан.
Анарааҥҥыта сүр сылбырҕатык эргиллэ биэрэн халҕаны ыга тарта, ыалдьытын үрдүгэр саба нөрүллэн туран суостаахтык сибигинэйэн бардьыгынаата:
– Кимҥиний?
– Эн доҕоруҥ буолабын, тойон штабс-капитан.
– Манна ханнык да штабс-капитан суох. Манна Облвоенком отделын начальнига баар. Аадырыскын алҕаһаабыккын, табаарыс.
– Мин алҕаһааччым суох, тойон штабс-капитан.
– Штабс-капитан манна суох диибин дии… – дьиэлээх киһи быыппаһынна. – Киһилии тылы өйдөөбөт буоллаххына, өйдөтөр сири начаас булларыам – ЧК-ны! Онно көрдөөбүккүн ылыаҥ – симилиэс буулдьаны!..
– Аргыый тиэриллэҥнээ!.. Чэ эн доҕоруҥ буолумуум даҕаны. Эн доҕотторуҥ доҕордоробун. Оччоҕо син биир эн доҕоруҥ буолан тахсабын буолбат дуо?
– Кимнээҕий ол… мин доҕотторум?
– Пепеляев генерал туһунан истибитиҥ ини? Кини…
– Шантажист… Провокатор… – дьиэлээх киһи килбэчигэс тирии тобуктаах галифетын сиэбиттэн күтүр бэйэлээх, бар түүлээх сутуруктарын сулбурута тардыталаата.
– Чөт! Молчать!..
Ити тыллар сибигинэйэн эрээри, киһини соһутар, самнарар сүр дьарымталаахтык, сытыы кылыһынан быһыта баттаан кэбиһэрдии эрчимнээхтик этилиннилэр. Дьиэлээх киһи ах баран, били сутуруктарын өттүгэр сыһыары туттуталаан чынайа түспүтүн өйдөөбөккө да хаалла.
– Быһахта аҕал!
Дьиэлээх киһи остуол дьааһыгыттан бүлгү тутуу быһаҕы ыла охсон биэрдэ. Валерий сонун тэллэҕин муннугун көтүрдэ, онтон биэтэскэ сыһыары тигиллибит маҥан таҥаһы көтүрү тардан уунна:
– Аах!
Соболев таҥаһы тэниччи туппутунан кыраһыын лаампа диэки төҥкөйдө. “Эра! – диэн суруллубут онно чэрэниилэнэн. – Көһүт. Тиийиэхпит. Хайдах көрсөрү маны тиэрдэр киһи этиэ. Кини тыла – бирикээс. Август Р.” “Эра… Эра… Бэйи… Август… Ах даа!.. Кини. Чахчы кини! Кини туруору буукубалаах буочара. Полковник Рейнгардт”. Балтараа сыл устата элбэхтэ өлөр-тиллэр быһылааныгар бииргэ түбэһиспит киһитэ. Пермь куораты Пепеляев сэриилэрэ ылалларыгар, Кыһыл Армияҕа сулууспалыы сылдьан, иккиэн бииргэ түҥнэри эргийбиттэрэ. “Эра…” Соболевы итинник кини эрэ ааттыыра. Ону кыыс оҕоҕо дылы ааттыыгын диэн бастаан өһүргэнэ истэрэ. Кэлин үөрэнэн хаалбыта. Кинилэр Красноярскайга арахсыбыттара. Соболев онно, тифкэ ыалдьан, госпитальга хаалбыта. Үтүөрэн баран буруйун билиммит, сэбиэскэй былааһы ылыммыт военспец быһыытынан бу кырыыстаах тымныылаах сир уһуга дойдуга түҥкэлийэн кэлбитэ. “Хайа хайалыын тиксиспэт, киһи киһилиин булсар диэн мээнэҕэ эппэттэр эбит. Мин манна баарбын полковник хантан биллэҕэй? Ол эрээри билиминэлэр. Хата манна, Якутскайга, туох буоларын курдаттыы көрө-истэ сылдьаллар ини. Биир киһилэрэ бу тиийэн кэллэ дии. Ыыппыт агеннара өссө манан эрэ бүппэтэҕэ чахчы. Рейнгардт элбэхтэ кэһэйбит киитэрэй түөкүн. Кини түөрэккэй суолга киирэн биэриэ суохтаах этэ. Пепеляев похода чахчы кыайыынан бүтүөҕүн биллэҕэ дуу? Быстах, албын мэҥиэни хабыан сатаммат…”
Ахсааннаах чыпчылҕан иһигэр Соболев төбөтүгэр араас санаа булумахтаста. Кини, уһата-тэнитэ барбакка, сип-сибилигин иккиттэн биирин быһаарына охсоро наада этэ. Урукку штабс-капитан бассабыыктары, кинилэр диктатураларын ис сүрэҕиттэн абааһы көрөрө. Сэбиэскэй былаас суулларын туһугар кини олоҕуттан уратытын барытын биэрэрин даҕаны кэрэйиэ суох этэ. Ити туһугар кини кыргыһыыга даҕаны киирсэргэ бэлэмэ. Ол эрээри бу кыргыһыы кыайыынан түмүктэниэҕин бигэтик билэр буоллаҕына. Кыһыллар кыайтараллара чахчы буоллаҕына. Оттон туга-ханныга биллибэт суолга… Кини ааспыт өттүгэр элбэхтэ кэһэйдэ. Дьолго, кэһэйдэ эрэ. Аҕыс-сэттэ сыл устата сэриигэ сылдьан, Соболев тиһэҕэр тиийэн саамай кылаабынайа тыыннаах ордор эбит диэн санааҕа кэллэ. Ити да гыннар үрдүк өрөгөйгө, албан аакка тиксэр суолтан туора туран хаалар эмиэ да кыһыылаах буолуохха дылы. Итиэннэ сүгүн туора туруоруохтара суоҕа баар. “Күүрээннээх күннэргэ туора турбутуҥ”, – диэн ол кыайбыт-хоппут дьон эйигин биир буулдьа аһылыга оҥордохторуна даҕаны көҥүлэ.
“Хайыахха? – Соболев харааччы мунан багдаллан турда. – Бу азиаты сибилигин үүрэн таһаардахха? Ол-бу кутталлаах сибээскэ киирсибэтэххэ? Оччоҕо бу дьиккэриҥ тута дьонугар биллэриэ. Оччоҕо кыһылларга букатыннаахтык эргийбиккэр тахсар, кэлин били кытаанах иэстэбилгэ түбэһэҕин. Кэбис… Рейнгардт, ыһыыт атамаана, бука, билэн холбостоҕо. Пепеляев хайаан да кыайарын эрэнэн. Оччоҕо билигин аккаастаан кэбиһэр хайдах да сатаммат. Оо, хайыах муҥуй?.. Сатана дьэбириэйэ умнубатах соруон”. Кини санаабатаҕа буоллар, Соболев, билиҥҥитин курдук, ылы-чып олорон бу айдааннаах күннэри аһарыа этэ. Уонна, Пепеляевтаах куораты ыллахтарына дьэ кинилэргэ холбоһуо этэ. Ону баара… “Хайыахханый? Чэ билигин сөбүлэммитэ буолуохха. Соччо куттала суох бытархай сорудахтарын толоруохха да сөп. “Кини тыла – бирикээс”, – диэбит дии. Бу азиат тылын. Олус кыаллыбат суолу этэр үһүө? Эттэҕинэ да ылыныллыа суоҕа. Чэ бэйи, хайдаҕа-туга көстөн иһээ ини… “Доҕоруҥ буолабын”. Доҕор курдук көрсөрбөр тиийэбин. Инньэ диэн хайыахпыный? Атын хайыыр даҕаны кыаҕым суох…”
Валерий дьиэлээх киһини кэтээн көрө турда. Кырдьыгы кистээбэккэ эттэххэ, Соболев бастаан ЧК-ны эҥин ахтыбытыгар кини улаханнык дьиксиммитэ. Киһи иһин эриэнин туох билиэ баарай. Полковник Рейнгардт суругун биэрэригэр: “Ол-бу буолан куйбаҥнаары гыннаҕына, дьаҕырыйа түһээр. Кини куттамсах. Уонна кыһылларга ис сүрэҕиттэн ылынан үлэлээбэтэ биллэр. Кыһалҕаттан сылдьара буолуо. Онон кини чааһыгар саарбаҕалаама”, – диэбитэ да, ону бигэтик эрэнэр күчүмэҕэй этэ. Бу сылларга киһи санаата араастаан уларыйыан сөп. Соболев даҕаны чахчы кыһыл диэки эргийиэҕин тоҕо сатамматый? Итинник саарбахтыы саныы туран, киһитэ били бастаан кыыһырбыта, быыппастыбыта улам симэлийэн, сирэйэ улам марбастан, ньэлгэйэн, сымнаан барбытын көрөн, Валерий көхсө кэҥии түстэ.
– Тойон штабс-капитан, ыалдьытыҥ сыгынньахтанарын көҥүллүөҥ дуу?
– Баһаалыста. Прошу… Тоһоҕо ити баар. Итиэннэ миигин, ради бога, Эраст Константинович диэ, – Соболев истиэнэни ыйан хараҕынан имнэннэ уонна ыалдьытыгар олоппоһу сыҕарытан биэрдэ, бэйэтэ ороҥҥо олордо.
Валерий илиитин ууммутунан кэллэ:
– Чэ, Эраст Константинович, билигин дорооболоһордуу дорооболоһуох.
Илии тутустулар.
– Кими кытта билсэр чиэстэнним? – Соболев илиитин араарбакка олорон ыйытта.
– Такыров… Петр Петрович.
– Дорообо, табаарыс Такыров.
Валерий киһитэ илиитин кытаанахтык ыга туппутугар букатын холкутаата. Бу чахчы бэйэ киһитин илиитэ.
– Чэ сөп. Онуоха-маныаха диэри “табаарыстар” да буолуох. Күүтэрбит даҕаны ахсааннаах хонук хаалла.
– Август Яковлевич… онно дуо? – Соболев быһаарыыта суох аан диэки садьыс гынна.
– Полковник Рейнгардт генерал Пепеляев дружинатын бастаан иһэр батальонун командира. Саха сирин коммунистартан босхолуур үрдүк чиэс аан бастаан киниэхэ тиксиэҕэ.
Соболев ойон турда:
– Төрүт умнан олоробун. Кыратык закускалыах. Көрсүспүччэ.
Валерий кинини илиититтэн тардан төттөрү олорто.
– Кэбис, мин манна өр буолуом суоҕа. Түүҥҥү патруллар тахсыахтарын иннинэ түспүт сирбэр тиийдэхпинэ сатанар. Ити суруккун аахтыҥ дии?
Соболев тоҥхос гынна.
– Итэҕэйдиҥ?
– Даа.
– Өйдөөтүҥ?
– Өйдөөн.
– Оччоҕо сибилигин таһааран оһоххо бырах.
Соболев саҥата суох куукунаҕа таҕыста.
Валерий аан быыһынан көрөн турда.
– Сурукка этиллибитин курдук, мин тылым эйиэхэ – бирикээс, – диэтэ Валерий эмиэ утарыта олорбуттарыгар. – Ол мин бирикээһим буолбатах. Полковник Рейнгардт да бирикээһэ буолбатах. Сибиир добровольческай дружинатын командующайа генерал-лейтенант Пепеляев бирикээһэ. Мин ону тиэрдээччибин эрэ. Онон байыаннай киһи бэйэҥ бэркэ билэриҥ буолуо: бирикээс дьүүллэһиллибэт, бирикээс толоруллуохтаах.
“Азиат!.. Дикарь!.. Иһит эрэ бу хаптаҕай мурун тылын-өһүн! Хайдах сэнэбиллээхтик, баламаттык кэпсэтэрий миигин, дворянины, ыраахтааҕы офицерын кытары!” – диэн Соболев иһигэр кыынньан кэллэ. Ол эрээри, онтун биллэрбэккэ, сөбүлэһэр быһыынан тоҥхоҥнуу олордо. Бу азиат, бэйэтэ этэрин курдук, связист, генерал Пепеляев бирикээһин тиэрдээччи эрэ. Почтанан кэлэр сурук кэмбиэрин кэриэтэ. Сурук ис хоһооно хайдах да буолбутун иһин кэмбиэргэ кыыһыра сылдьыаҥ дуо? Син ол курдук.
– Билэбин…
– Мин эйиэхэ бирикээһи тиэрдиэм иннинэ биир суолу быһаарыах тустаахпын. Генерал Анатолий Николаевич Пепеляев даҕаны, полковник Август Яковлевич Рейнгардт даҕаны эйигин үрүҥ армия идеалларыгар бигэ бэриниилээх, советскай былааска хаан өстөөх киһинэн, быһата, бэйэлэрин киһилэринэн ааҕаллар, – Валерий киһитин хараҕын утары көрдө. – Оннук дуо?
– Оннук.
– Мин эйигин тиһэҕэр тиийэ итэҕэйиэхпин сөп буоллаҕа дии?
– Ол эн бэйэҥ дьыалаҥ! – Соболев өһүргэнэн, көмүлүөктэн уот ыстанарын курдук, ойон турда, икки илиитин галифетын сиэбигэр батары баттаан, хос иһигэр төттөрү-таары хаамыталаата. Онтон Аргыылап иннигэр саба нөрүйэн туран, мөлтөх актер сценаҕа саҥарарыныы бобуллаҥнаата: – Эн… дворянины, офицеры кытта кэпсэтэргин умнума!
– Олор, Эраст Константинович, – диэтэ Валерий аргыый эрээри, кытаанахтык, модьуйардык. – Билигин ол-бу аайыттан сылтанан өһүргэнэн ыстаҥалаһар кэм буолбатах.
Киһитэ алҕас тылластым диэн буруйдаммыт, чаҕыйа быһыытыйбыт чинчитэ биллибитэ буоллар, Соболев эбии өһүргэнэн тиргиллиэх этэ. Оттон билигин кини ити кыйахаммытыттан төрүт кыһаллыбатах тымныы, дьэбир саҥаттан айахха бэрдэрдэ, кыыһырбыт уоҕа хайдах эрэ эмискэ мөлтөөн, өс киирбэх оронугар төттөрү бүк түстэ.
– Дворянины, офицеры кытта кэпсэтэрбин билэбин. Билбэтим буоллар, манна кэлиэм суох этэ. Ону тэҥэ… – Валерий киһитэ халты көрөн эрэр хараҕын тоһуйан батары көрдө. – Ону тэҥэ большевистскай облвоенкомат отделын начальнигын кытта кэпсэтэрбин эмиэ билэбин.
– Мин…
– Иһит! Мин эйиэхэ тиһэҕэр тиийэ эрэнэрим сөбүн дуу, сыыһатын дуу чопчутук билэрим наада. Ону миигиттэн бэйэм тириим харысхала эрэйэр буолбатах: соҕотох мин биитэр миигин кытта иккиэйэх-үһүөйэх киһи өлөрө суолтата суох. Ону миигиттэн дьыала туһа, биһиги уопсай охсуһуубут туһа эрэйэр. Өһүргэнэн тэлэкэчийиэх иннинэ итини өйдүөххэ наада.
– Чэ сөп. Бырастыы гын, – Соболев аргыый хардарда.
– Эйиэхэ кыра да саарбахтыыр санаа суох буоллаҕа дии?
– С-суох…
– Эн бэйэҥ дьылҕаҕын, олоххун бүтүннүүтүн генерал Пепеляев дьаһалыгар биэрэр буоллаҕыҥ дии?
– Даа!
– Үчүгэй. Билсиһиибит олус уһаатар да, барыта дьэҥкэрдэ диэххэ сөп. Эраст Константинович, бэйэҥ да билэриҥ буолуо: Пепеляев командующайдаах Сибиир добровольческай дружината бу күннэргэ Дьокуускайы туһулаан иһэр. Дружина 800 киһилээх. Олортон үксүлэрэ старшай офицердар: генерал Вишневскэй, генерал Ракитин, полковниктар Андерс, Леонов, Рейнгардт, Сайфуллин, Вандышев, Иванов, Самойлов, Шнапперман, Сивко… Чэ, быһата, полковник үөһэ полковник, майор үөһэ майор. Итилэртэн үгүстэрин эн билэр буолуохтааххын. Дружинаҕа олохтоох үрүҥнэр этэрээттэрэ холбостулар.
– Билэбин. Кыһыллар агентуралара куһаҕана суохтук үлэлиир.
– Хомойуох иһин, оннук. Ол эрээри онтукалара да кинилэри быыһыыра биллибэт. Саха сиригэр сэбиэскэй былаас самнара ахсааннаах хонук хаалла.
– Кыһылларга эмиэ көмө күүс соҕурууттан кэлэ турар.
– Буоллун. Илинтэн иһэр күүһү утары туох даҕаны туруулаһыан сатаммат. Генерал Пепеляев ыраахтан силистээх. Кини кэннигэр Америка, Англия уонна Япония тураллар. Бу үс ааттаах баай государство көмөтө тохтоло суох күүһүрэн иһиэҕэ. Дьокуускай дьиҥинэн Пепеляев большевизмы утары крестовай походугар бастакы пуун эрэ. Кини бүтэһик сыала – Сибиири уҥуордаан Москва Кремлигэр киирии. Чэ итини барытын эн бэйэҥ да өйдүүгүн. Эйигин агитациялыы сатыыр наадата суох.
– Таҥара биэрдин!.. – Соболев үөһэ тыынна, кириэстэнэн сапсынна.
– Таҥара бэлэм кыайыыны аҕалан биэриэ суоҕа. Барыта бэйэбититтэн тутулуктаах, Эраст Константинович. Эн, мин, биһиги бары туох-баар кыахпытынан бүтүннүүтүнэн ити улуу кыайыыны ситиһэргэ көмөлөһүөхтээхпит.
– Оннук-оннук.
– Дьэ билигин мин этэрбин үчүгэйдик өйдөөн иһит. Ол генерал Пепеляев эйиэхэ сирэй бирикээһэ. Бастакынан, эн кыһыллар Пепеляевы утары операцияларын былаанын куоппуйатын булуох тустааххын.
– Хайдах?! Командующай штаба военкоматтан туспа…
– Хайдаҕа – эн дьыалаҥ. Онуоха мин орооспоппун. Булан миэхэ тиксэриэхтээххин. Оччоҕо Пепеляев кыһыллар хас хардыыларын өтө көрө олоруоҕа. Байыаннай киһи бэйэҥ да өйдүүр инигин, ити былаан Пепеляев илиитигэр хайа кыалларынан эрдэ тиийэ охсуохтааҕын?
– Өйдөөн да… – Соболев үөһэ тыынна. – Суох… суох…
– Сөп. Аны иккиһэ. Кыһыллар этэрээттэрин иһигэр бэйэ дьоннорунан агитацияны күүһүрдэн, ол этэрээттэр Пепеляев диэки эргийэллэрин ситиһиэххэ наада. Маныаха туттуллар прокламацияны, ыҥырыыны мин эйиэхэ сотору тиксэриэҕим.
– Дьэ саарбах…
– Эрдэттэн саараама. Үсүһэ – Пепеляев Якутскайга кимэн киирэр кэмигэр куорат иһигэр өрө турууну тэрийэн байыаннай штабы, ревкому, обкому, телеграбы ылыталыахха наада.
– Даа… Ити барыта тылынан эттэххэ эрэ дөбөҥ, – Соболев бириэйдэммэтэх сэҥийэтин имэрийбэхтээтэ.
– Ким да дөбөҥнүк ситиһиллиэ диэбэт. Ол эрээри кыһалыннахха кыайтарыан сөп.
– Итини барытын ким тэрийэр?
– Эн!
– Мин?! – Соболев өрө көрө түстэ. – Билэллэр дуо кинилэр мин киммин? Мин кыахпын? Мин баара-суоҕа облвоенкомат рядовой үлэһитэбин. Ону даҕаны соччо итэҕэлэ суох, кэтэбилгэ сылдьар үлэһитэбин. Мин волшебник буолбатахпын. Сааратыахпын сатаммат.
– Эраст Константинович, эн кимҥин бэрт үчүгэйдик билэллэр. Билэллэр уонна эрэнэллэр эн өйгөр, сатабылгар, хорсун быһыыгар. Итиэннэ соҕотох буолуоҥ суоҕа. Мин эйигин сотору сорох наадалаах дьону кытта билиһиннэриэм. Аан бастакы соругуҥ – кыһыллар операцияларын былаана. Ол былааннара хайыы-үйэ оҥоһуллубут буолуохтаах. Аҕыйах хонугунан онтукалара мин илиибэр тиксиэ диэн эрэнэбин.
– Суох… суох… Ону мин хантан ылыахпыный?.. Хайдах… Бэйэҥ даҕаны санаа… – Соболев Валерий диэки ааттаһардыы көрдө. – Хайдах… санаан көр…
– Мин буолбатах, эн саныахтааххын, – Валерий дьэбирдик хардарда. – Чэ ити курдук. Мин хойутаатым.
Ыалдьыт таҥынна.
– Эраст Константинович, атаарыаҥ дуу: ыккыт үрүгэнэ бэрт этэ.
– Ах даа… даа…
Таһырдьа таҕыстылар.
– Өссө биирдэ санатабын, Эраст Константинович, – диэтэ Валерий кэлииккэ халҕанын тутааҕын тутан туран. – Бирикээс дьүүллэһиллибэт, бирикээс толоруллар.
– Даа… Даа…
– Аҕыйах хонугунан билсиэм. Ол кэлиибэр былаан эн илиигэр баар буолуохтаах.
– Хайдах?! Иһит эрэ…
– Көрсүөххэ диэри.
Халҕан “лап” гынна.
“Сыраан… Дырысааҥкы… Уонна өссө офицер ааттаах ээ! – диэн сэнии, сиргэнэ саныы-саныы, Валерий туман быыһынан соҕуруу диэки түстэ. – Воля диэн мэлийбит күтүрэ быһыылаах. Дагдайбытын аанньа далай акаары баҕайы дуу, баатыгарын. Эппиппин толотторо иликпинэ сүгүн олордуом суоҕа. Сөпкүн көрөрүм буолуо. Былааны баҕас буллаттаран тэйэр инибин. Ол кэриэтин баһыҥ бардын. Туттахтарына, баҕар, тыллаа даҕаны. Такыровы көрдөөн такырыйа сүүрдүннэр!..”
Соболев буоллаҕына, сабыллыбыт халҕаны аһан, туман үөһүгэр ыалдьытын көхсүн көрөн хаалла. Эрчимнээх атах дьулурҕатык кыычыргыы турда. “Сылдьара эчи хоодуотун. Куттаммата итиччэ үлүгэр дуу?” – диэн кини дьиктиргээтэ. Онтон устунан этин сааһыгар курас тымныы кутулларга дылы гынна: “Бэйи эрэ, арай… Арай ЧК соруйан ыыппыт буоллун… Провокация буоллун… Оччоҕо…” Соболев сонун уолугун саба туттан иһэн били маҥан таҥас лоскуйун өйдүү түстэ: “Арба, Рейнгардт суруга этэ. Чахчы киниэнэ. Ол баҕас чуолкай. Саарбаҕа суох. Оо, оннук эрэ буоллун…”
Эраст Константинович дьиэҕэ киирдэ. Билиитэ аанын өҥөс гынна, маҥан таҥаһын тобоҕун булуохтуу. Онуоха оһох күлүнэн бүрүллэн эрэр чохторо, элэктиирдии, кытарбахтыы чипчилиҥнэстилэр. Соболев, чугуун хаппаҕы саба тэбэн баран, хоһугар ааста.
6
Дьокуускайга 1922 сыл бүтэһик нэдиэлэтэ уонна 1923 сыл бастакы хонуктара үрдүк күүрээн үөһүгэр аастылар. Бу икки дьыл кирбиитигэр Саха сирин историятыгар сүҥкэн суолталаах баараҕай түмсүүлэр буоллулар: Россия Коммунистическай (большевиктар) партиятын Саха уобаластааҕы маҥнайгы конференцията уонна Саха АССР Советтарын маҥнайгы учредительнай съеһэ.
Комсомол обкома педагогическай техникум комсомолецтарын партийнай конференцияны уонна Советтар съезтэрин тэрийэн ыытар тэрилтэлэр дьаһалларыгар биэрдэ. Томмот Чыычаахап конференция кэмигэр партия обкомун дьыалаларын управляющайыгар ол-бу быстах сорудахха сырытта. Манна көрдө кини хотугу тыйыс кыраай чулуу коммунистарын, урут ааттарын эрэ истэн ытыктыыр дьонун илэ бэйэлэрин. Манна көрдө кини саха дьадаҥытын баайдары утары охсуһууга туруорбут ревкомовецтары, Гражданскай сэрии уотун ортотунан ааспыт аатырбыт кыһыл бартыһааннары. Күн-дьыл, быһыы-майгы делегаттар туттар быһыыларыгар, таҥнар таҥастарыгар да биллэр. Үгүстэр байыаннай гимнастеркалары таһынан батарантаастаах курдаахтар, бэстилиэттээхтэр.
Конференция аһылыннаҕын сарсыныгар “Автономная Якутия” хаһыакка Саха сирин хомуньуустара РК(б)П Киин Комитетыгар ыыппыт эҕэрдэ тэлэгирээмэлэрэ бэчээттэннэ: “Москва РКП КК. Саха уобаластааҕы маҥнайгы партконференция үлэтин саҕалаан туран, Киин Комитекка – компартия кылаабынай штабыгар, кини сирдьитигэр Лениҥҥэ итии эҕэрдэни ыытар. Компартия түмүллүбүт өйө-санаата уонна дьулуура конференция үлэтигэр бигэтик этиллиэхтэрэ. Коммунизм кыһыл знамята автономнай республика территориятыгар бүтүннүүтүгэр тулхадыйбаттык өрө тэлибириэҕэ. Конференция президиума. Дьокуускай к. Ахсынньы 24 к. 1922 с.”. Хаһыат күнтэн күн ахсын конференция үлэтин сиһилии сырдатан истэ. РК(б)П Саха уобаластааҕы бюротун политическай отчуотун, “Автономнай Саха сирэ уонна РКП соруктара”, “Национальнай боппуруос туһунан”, “РК(б)П Саха сиригэр хаһаайыстыбаннай политикатын соруктарын туһунан”, “Саха сиригэр ыччаттар союзтарын соруктарын туһунан”, кооперация, профсоюз тустарынан дакылааттары, конференция уураахтарын ис хоһооннорун сиһилии бэчээттээтэ. Конференция ааспыт кэми түмүктээн, партия обкомун бюротун уопсай политическай линиятын уонна практическай үлэтин сөптөөҕүнэн аахта итиэннэ инники үлэ хайдах барыахтааҕын эркээйилээн биэрдэ. Билиҥҥи кэм биир саамай сүрүн, тирээн турар соругунан илинтэн ааҥнаан иһэр Пепеляев армиятын урусхаллааһын буолар диэн конференция тоһоҕолоон эттэ.
Уобаластааҕы партийнай конференцияны тилэх баттаһан Бүтүн Саха сирин Советтарын маҥнайгы учредительнай съеһэ муһунна. Уһуга-муҥура биллибэт киэҥ уорҕалаах кыраай бары өттүттэн: хоту, соҕуруу, илин, арҕаа улуустартан – сааһын-үйэтин тухары хараҥа батталга умса тэпсиллибит, саҥардыы өйө уһуктан, хараҕа аһыллан, саҥа олох сардаҥалаах күнүн диэки дьулуспут норуот бастыҥ дьонноро түмүстүлэр. Манна кэллилэр биллиилээх хомуньуустары, ревкомовецтары, сэбиэскэй активистары, интеллигенция бастыҥ дьоннорун кытта бииргэ баай хабалатыттан субу аҕай мүччү туттаран, харахтарын саҥардыы өрө көрөн эрэр хамначчыттар, тойот-хотун холоҥсолоох хотонуттан субу аҕай хостонон тахсыбыт, өссө да хоргус-килбик батараак дьахталлар. Манна кэллилэр араас омуктар бэрэстэбиитэллэрэ – сахалар уонна нууччалар, эбээннэр уонна украинецтар, эбэҥкилэр уонна латыштар. Байыаннай кители кытта эргэ түрүкүө ырбаахы, бинсээги кытта дүгдэгэр түнэ сон манна кэккэлэстэ.
Чыычаахап съезд секретариатын илии-атах үлэтигэр көмөлөстө. Кини съезд трибунатыттан Саха сирин кыратын-кыамматын тапталлаах дьонноро: партия обкомун секретара Максим Аммосов, Ревком бэрэссэдээтэлэ Платон Ойуунускай, кыһыл сэриилэр командующайдара Карл Байкалов революционнай охсуһуу уотунан төлөннүрбүт, өйү-санааны өрүкүтэр, куту-сүрү долгутар имэҥнээх этиилэрин иһиттэ. Ити дьону саҥаттан саҥа араатардар: Өлүөхүмэ уонна Бүлүү, Лена уонна Амма ыыталаабыт делегаттара – солбуйдулар. Кинилэр уостарынан “киһибин эбээт!” диэн аан бастаан киэн тутта санаабыт, сүһүөҕэр турбут, көхсүн көннөрүммүт, түөһүн муҥунан көй салгыны эҕирийэ тыыммыт көҥүл киһи этиҥ ньиргиэринии дуорааннаахтык саҥарда. Кыһыл таҥас сабыылаах трибунаттан чаҕыллар араатардарга, саала иһиттэн дуорайар эҕэрдэлэргэ саха норуота автономияны ылбытыттан муҥура суох үөрүүтэ, бу үрдүк үөрүүнү бэлэхтээбиттэрин иһин Коммунистическай партияҕа, Россия пролетариатыгар төлөннөөх махтала этилиннилэр.
Съезд Платон Ойуунускай бэрэссэдээтэллээх Саха Киин Ситэриилээх Комитетын, Исидор Барахов бэрэссэдээтэллээх Народнай Комиссардар Советтарын тэрийдэ.
Автономия тэриллиитинэн республика үлэһиттэрин айхаллаан туран, съезд кинилэр туох баар күүстэрин сэбиэскэй олоҕу бөҕөргөтөргө туһулуулларыгар, оттон субу тирээн турар кэмҥэ үрүҥ генерал Пепеляев авантюратын үнтү сынньарга түмсэллэригэр ыҥырда. Съезд аһыллыаҕыттан сабыллыар диэри хас күнэ барыта норуот бүттүүнүн улахан бырааһынньыга буолан ааста. Маннык сүҥкэн өрө көтөҕүллүүнү, маннык үрдүк өрөгөйү Дьокуускай өссө көрө илигэ…
– Көрдөһүүгүн ылынарга быһаардыбыт. Бу аадырыска тиий…
Томмот Чыычаахап, итиэннэ туох диэн этэллэрин истэ барбакка, арбаҕар баттахтаах комсомол куораттааҕы комитетын секретара уол илиититтэн кэмбиэри сулбу тардан ылаат, көрүдүөргэ ыстанна. Аны төттөрү көрдөөн туруохтара диэбиттии, кумааҕытын хоонньун сиэбигэр тимирчи баттаата уонна түргэн үлүгэрдик кирилиэһинэн таҥнары сүүрэн түһэн таһырдьа тахсан, Улахан уулуссанан тэбиннэ. Хаамыы-сүүрүү иккэрдинэн элэгэлдьийэн иһэн: “Син ситистим ээ!” – диэн күлэн кэбистэ. Пепеляевы утары сэриигэ барыахтаах этэрээттэр тэриллэр сахсааннара биллиэҕиттэн кини хайаан да кыһыл сэриигэ байыаһынан киирэргэ быһаарыммыта. Саха сирин сэбилэниилээх күүстэрин командующайын штабыгар, военкомакка, ЧОН-ҥа, атын да этэрээттэр командованиеларыгар барыларыгар сылдьыталаабыта. Олор бары: “Комсомолец эбиккин, комсомол горкомуттан направлениета аҕал”, – диэн ылбатахтара. Обкомол, горкомол буоллахтарына комсомолецтары мобилизациялыыр туһунан дьаһал суох, онон үөрэммитиҥ курдук үөрэн, наада кэллэҕинэ биллэриэхпит диэн төттөрү утаараллара.
Бүгүн, төрдүс сырыытыгар, дьэ ситистэ ээ! Томмот бу сырыыга горкомол секретара уоллуун маннык тыҥааһыннаах кэмҥэ наһаа наҕылын, үөһээ сууттары кытта үчүгэйдик быһаарсыбатын туһунан кимиилээх соҕустук, этиһэ да былаастаан кэпсэтэр санаалааҕа. Онтуката баара хата кини дьылҕатын хайыы-үйэ быһааран, кумааҕытын суруйа охсон бэлэмнээн олорор эбит. “Урут элбэхтэ мөҥүттүбүтүм, ордук-хоһу саҥарбытым эрээри, ити секретарым үчүгэй баҕайы уол ээ! – диэн Томмот кинини хайгыы санаата. – Пепеляев урусхалланыар диэри, техникум, быраһаай! Кыһыл байыас Томмот Чыычаахап эйиэхэ кыргыһыы хонуутуттан төлөннөөх эҕэрдэтин ыытар!”
Чыычаахап Саха сирин сэбилэниилээх күүстэрин командующайын штабын дьиэтигэр киирдэ. Харабыл илиитин чанчыгар күөрэс гыннарда.
– Табаарыс, пропуск? Кимиэхэ кэллиҥ?
Томмот сиэбиттэн били кэмбиэри ылан биэрдэ.
– Ханнык хоско эбитэ буолла, – диэн ботугураата.
Харабыл, ыстыыктаах саалаах аҕамсыйбыт кыһыл армеец, кэмбиэр аадырыһын, лаампа уотугар кыҥастаһа-кыҥастаһа, аахта уонна төттөрү уунна:
– Табаарыс, манна буолбатах, атын сиргэ аадырыстаах.
– Хайда-ах?!
– ГПУ-га, – кыһыл армеец уулусса диэки сапсыйда.
– Куппууга? – Томмот кэмбиэри сулбу тардан ылан аахта: “ГПУ-га, 5 ѕ-дээх хоско, таб. Ойуровка”.
– Даа. Кыһыл ыччат уулуссатыгар, – кыһыл армеец илиитэ эмиэ күөрэс гынна.
Томмот кэмбиэрин ытыһыгар баччыктаабытынан саҥата суох таһырдьа салбыҥнаата. Таһырдьа тахсан, соһуйбутун омунугар, тоҥорун даҕаны билбэккэ, сонун нэлэккэйдэммитэ нэлэккэйдэммитинэн дөйөн турда.
“Кэбис, сибилигин горкомолга төннүөххэ уонна, секретарь уол остуолун сутурҕалаан баран, бу суругун сирэйигэр быһа быраҕан биэриэххэ. Кыргыһа тахсарга тылламмыт киһини куппууга ыыталлар. Мин ол куппууга туох сыһыаннаахпыный? Итиэннэ өссө: “Көрдөһүүгүн ылынныбыт”, – диир. Куппууга көрдөспүппэр дылы. Ол иһин сатана уола сүрдээх албын сирэйдээх ээ. Бэйэм даҕаны ханна, кимиэхэ, тоҕо тиийэрбин үчүгэйдик ыйыталаспакка, ыстаҥалаан түһэммин…” Ити курдук кыыһыра санаан аҕыйахта хардыылаатын кытта Томмот өйүгэр хаһан эрэ истибит икки тыла кылам гына түстэ: “ГПУ дивизиона”. Арба даҕаны! Буолаары буолан өссө кыһыл сэриилэр саамай күөн туттар этэрээттэрэ сурахтааҕа. Онно, бука, бастыҥтан бастыҥ, чулууттан чулуу дьону сүүмэрдииллэрэ чахчы. Секретарь уол миигин онно сөптөөх диэн ыыппыта буолаарай? Кырдьык, оннук буолуо. Уонна миигин, сэриигэ көрдөһөр киһини, тоҕо куппууга атаарыаҕай? Пепеляевы утары сэриигэ хата ким-хайа иннинэ куппуу дивизиона тахсыаҕа. Маҥнайгы уоттаах хапсыһыыга кини киириэҕэ. Ону баара секретарь уол барахсаны мөҕө сылдьабын. Чэ бэйэм даҕаны өрө-таҥнары буккулламмын тойон бөҕөбүн…”
ГПУ икки мэндиэмэннээх таас дьиэтигэр Томмот биир тыынынан кэриэтэ тэбэн тиийдэ. Биэс нүөмэрдээх хоһун өҥөс гынан көрбүтэ: ким да суох. Ааны аппатан укпут төбөтүн төттөрү ылан эрдэҕинэ кэннигэр табахтан, тымныыттан бүппүт хардьыгынас саҥа иһилиннэ:
– Эн миэхэ наадалааххын дуо, табаарыс?
Томмот эргиллэ биэрдэ. Эргэ барааҥка сону санныгар иилэ быраҕыммыт, хара бараан уҥуох сирэйдээх, нүксүгүр соҕус аҕамсыйбыт хатыҥыр киһи хаҥас илиитигэр хас да лиис кумааҕыны, уҥатыгар буруолуу сылдьар хамсаны тутан турар эбит.
– Ойуурапка кэллим.
– Ойуурап диэн мин. Киир.
Томмот, иһирдьэ атыллаан иһэн, хос иһин эргиччи көрөн ылла. Олбуор диэки тахсар соҕотох түннүктээх барык-сарык кыараҕас хос. Онон-манан кэрдиистии кыһыллыбыт сирэйдээх, аҥаар өттүгэр тумбочкалаах, чочуллубут атахтардаах сүрдээх улахан эргэ остуол хос аҥаарын былдьаабыт. Ол үрдүгэр тааһа тордоҕурбут кыраһыын лаампа. Уҥуор-маҥаар икки олоппос.
Ойуурап олорбутугар олоппоһо, “айыкка-бы-ын!” диирдии, хаачыгыраата.
– Олор. Кэпсээ, – диэтэ кини уонна, хамсатын чубуугун айаҕар батары биэрээт, били тутан киирбит кумааҕыларыгар умса түстэ. Тыыннахха күөмэйи кычыгылатар чаркааскай табаҕын буруолатан бурҕаҥната-бурҕаҥната, уоһун аргыый ибирдэтэн, өр аахта. Аахпытын сөбүлээбэтэ быһыылаах. “Эс!” – диэн ботугураат, олоппоһугар чинэс гынна уонна эмиэ Томмоту көрө биэрдэ. – Хайа, доҕоор, кэпсээриий!
Томмот кэмбиэрин уунна. Ойуурап кыракый лоскуй кумааҕыны ылан ааҕан баран остуолга уурда, үрдүгэр ытыһынан “лап” гына оҕуста:
– Бай, доҕоор, бэйэбит киһибит эбиккин дии! Чыычаахап диэн буоллаҕыҥ? Хомсомуоллар ыыттылар дуо? Эрэннэрбиттэрин толорор дьон буоллулар. Обкомуолу кытта кэпсэтиилээх этибит. Сө-өп. Үөрэнэҕин дуу?
– Үөрэнэбин. Учуутал техникумугар.
– Бэйэҥ, бадаҕа, арҕаа диэкигин дии?
– Арҕаа Хаҥаласпын.
Ойуурап, кэпсиир-кэпсэтэр иккэрдинэн сэлэһэн, өссө да элбэҕи ыйытта. Кини, төһө да билбэтэх курдук ыйыталастар, мин туспунан уруккуттан истэр, билэр эбит диэн өйдөөтө Томмот. Итини бэркэ астына, сөбүлүү санаата: “Мэнээк уулуссаттан көтөн түспүт киһи буолбатах эбиппин. Ол иһин даҕаны куппуу сэриитигэр хайдах түбэһиэхчэ киһини ылыахтарай!”
– Үчүгэ-эй! Инньэ гынан биһиэхэ үлэлии кэллиҥ, – Ойуурап олоппоһугар тиэрэ түстэ. – Саамай дьиҥ кырдьыккынан эттэххинэ, хайдаҕый: бэйэҥ сөбүлээн тылланан кэллиҥ дуу биитэр хомсомуоллар моһуйан ыыттылар дуу? Моһуйбут да буоллахтарына, кыбыстыма. Онно киһи кыбыстара суох. Бары баартыйа, хомсомуол саллааттарабыт. Бары баартыйа, хомсомуол дьаһалыгар бас бэринэбит. Ханна бар дииллэр да, онно барабыт. Холобура, миигин бу тэрилтэҕэ бастаан күүстэринэн ыыппыттара. Бараҕын – онон бүтэр. Бартыыйнай дьиссипилиинэ.
Томмот бастаан “үлэлии кэллиҥ” диэн тыллары атыҥырыы иһиттэ: сэриилэһэр чааска киирээри кэлбит киһини “үлэлии кэллиҥ” диирэ хайдах хайдаҕый? Онтон “саллааттарабыт” диэбитин эмиэ да сөбүлүү санаата. Ити курдук, чопчутун өйдөөбөккө, мунан-тэнэн буккуллан хаалла.
– Оччоҕо мин курдук кэлэн олордоҕуҥ, – киһитэ хардарбатын көрөн, Ойуурап быһаарда. – Чэ дьиҥэ хайдах кэлбитиҥ улахан буолбатах. Кылаабынайа – сүрэххиттэн бэринэн үлэлиириҥ. Иһирдьэ киирэн буккуһан, эрэйдэнэн бардаххына, үлэҥ суолтатын өйдүөҥ. Чыкаа-куппуу өрөбөлүүссүйэ куйаҕа уонна батаһа буолар. Билэҕин дуо, ким инньэ диэбитин? Дисэрсиинискэй! – Ойуурап сөмүйэтин өрө аста. – Куйаҕа, батаһа суох кыргыһыаҥ дуо? Суох. Өстөөх өтөрү түһэриттэн хаххаланарыҥ туох да суох буолар, өстөөҕү өһөрөрүҥ туох да суох буолар. Син ол кэриэтэ чыкаата-куппуута суох ханнык да бэйэлээх кыайыылаахтык саҕаламмыт өрөбөлүүссүйэ өр туругуруон сатаммат. Онон, доҕоччуок, куппуу үлэһитэ буолар – үрдүк чиэс уонна улахан итэҕэл!
