Читать книгу: «Депутат чаклар бар иде / И мы были депутатами», страница 9

Шрифт:

Бюджет акчасы бервакытта да җитмәячәк

(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)

Безнең бюджет тирәсендәге шау-шуларыбыз, борчылуларыбыз, дәгъваларыбыз кемнәргәдер гадәти бер сәяси уен гына булып тоеладыр. Әмма без бүген Татарстанның киләсе ел язмышын хәл итәбез. Бюджеттагыларның: укытучылар, врачлар, мәдәният һәм матбугат хезмәткәрләренең тормышлары аз булса да яхшы якка үзгәрерме, әллә юкмы? Укытучылар һәм врачлар эш ташламаслармы, ачлык игълан итмәсләрме? Студентларыбыз урамга чыкмасмы? Балаларыбыз ачтан интекмәсме? Больницаларда ятучы авырулар дару юклыктан, игътибарсызлыктан үлмәсләрме? Без кабул итәсе бюджет безне әлеге афәтләрдән коткара алырмы?

Башта ук әйтеп куям: быелгы авыр хәлләребезне, акча юклыкны, илдәге кризисны, 17 август алып килгән авырлыкларны да яхшы аңлыйм һәм шул ук вакытта мине дә аңларга тырышырсыз дип ышанам. Чөнки мин быел мәдәният, матбугат өчен аз булса да чыгымнарны арттыруыгызны сораячакмын. Әлбәттә, кайбер иптәшләр, һәрвакыттагыча: «Ул акчаны каян алырга икәнлеген әйт син безгә: кайсы статьядан алып бирик?» – диячәкләр. Дөресен әйтим, белмим мин ул акчаны каян алырга.

Шулай да сүземне иң элек Финанс министрлыгына рәхмәт әйтүдән башлыйсым килә. Хикмәт шунда: кайбер министрлыкларның алдан уйланган «гениаль» планы буенча, безнең матбугатыбыз, татарча чыгучы газета-журналларыбыз тулысынча диярлек, дәүләт нәшриятларыбыз, иҗат союзларыбыз, мәдәнияткә караган бик күп башка оешмаларыбыз бюджеттан бөтенләй төшеп калырга тиеш иде. Бәхеткә диимме, Президент та, Дәүләт Советы Рәисе һәм Премьер-министр да моның белән килешмәделәр, безнең хәлне аңладылар. Нәтиҗәсе: бюджет проектында матбугатка да, мәдәнияткә дә азмы-күпме дотация бүлеп бирелгән. Ләкин ул җан асрарлык кына.

Сүземнең хаклыгын дәлилләү өчен, берничә мисал китерәм. Дәреслекләр чыгаручы «Мәгариф» нәшрияты Министрлар Кабинеты карары белән өч канал буенча финансланырга тиеш иде. Бастырылган дәреслекләр өчен Мәгариф министрлыгы тиешле сумманың әлегә 30 процентын гына түләгән. Мәдәният министрлыгы, китапханәләр фондын тулыландыру өчен, тиешле сумманың бер тиенен дә бирмәгән. Мәгълүмат һәм матбугат министрлыгы да быелгы дотациянең бары тик 42,8 процентын гына бирә алган. Нәтиҗәдә Министрлар Кабинеты карары раслаган сумманың 30 проценты гына нәшриятка барып ирешкән.

Киләсе ел өчен бюджет проектында «Мәгариф» нәшриятына 3,1 миллион сум каралган. Бу акча хезмәт хакы, төрле салымнар түләү өчен һәм чыгарылырга тиешле дәреслекләрнең 15 процентына гына җитәчәк. Әгәр быелгы кебек, сумманың 30 проценты гына бирелсә, типография чыгымнарын, кәгазь бәясенең туктаусыз үсүен исәпкә алсак, гомумән, укучыларыбыз бер дәреслексез утырып калачак.

Рус телендәге дәреслекләр, нигездә, Мәскәүдә басыла. Шунлыктан бу хәл иң элек татар мәктәпләренә, татар балаларына китереп сугачак. Сүз уңаеннан әйтеп китим, Татарстан китап нәшриятының да хәле нәкъ «Мәгариф»неке шикелле. Әгәр мәгарифебезгә, мәдәниятебезгә, матбугатыбызга мөнәсәбәт уңай якка үзгәрмәсә, татар балалары бервакытта да тиешле дәрәҗәдә татарча тәрбия ала алмаячак, үзе теләгән китапның татарчасын укый алмаячак, үз туган телен бервакытта да тиешле күләмдә белмәячәк, татар теле бервакытта да дәүләт теле булмаячак. Татар теле һәм әдәбиятын гына татарча укып, бөтен мәгълүматны фәкать рус теле аша гына алса, русча кино, русча телевизион тапшырулар гына караса, безнең балаларда бервакытта да татар рухы булмаячак. Руслашу элеккеге кебек үк дәвам итәчәк. Бөтен изге теләкләребез, олы максатларыбыз сүздә генә калачак.

Тагын бер мисал. Киләсе ел бюджетына мәдәнияткә дигән акча быелгыдан берничә процентка булса да артыграк салынды дип, Финанс министрлыгындагы иптәшләр безне ышандырырга тырышалар. Шул ук вакытта, үзләренең фаразлары буенча, бер ел эчендәге инфляция 127 процент каралган. Димәк, мәдәнияткә бирелгән акча быелгы белән чагыштырганда 72 процент кына килеп чыга. Икенчедән, быелгы бюджетның мәдәнияткә дигән өлеше 47 процентка гына үтәлгән. Ул, әлбәттә, киләсе елда да шулай ук булачак. Шушыларның барысын да исәпкә алганда, безнең милли мәдәниятебезгә бирелгән акча быелгының яртысы гына булып чыга түгелме соң? Һәрхәлдә, бу, безнең мәдәниятебезне бетерер өчен, махсус эшләнәдер дип уйламыйм. Юклыктандыр, булмаганлыктандыр. Әмма ничек кенә булмасын, бу – мәдәниятебезне хәерчелеккә хөкем итү белән бер. Бу хакта хөкүмәтнең фикерен ишетәсе килә. Чөнки әлеге акчага мәдәният тә, матбугат та яши алмаячак. Ул чакта нишләргә: кайсы театрны, кайсы газета-журналны ябарга? Русчасынмы, әллә татарчасынмы? Мондый сорауларны йөзләп бирергә булыр иде.

Соңгы вакытта Президентыбыз Минтимер Шәрипович Шәймиев тә, Дәүләт Советы Рәисе Фәрит Хәйруллович Мөхәммәтшин да артистлар, язучылар, композиторлар, журналистлар белән берничә тапкыр очрашу уздырдылар. Сөйләшүләр вакытында иҗат кешеләренең авыр матди хәлләрен яхшырту турында да сүз булды. Иҗади әсәрләр өчен акча түләү проблемасына кагылып, Президент киләсе ел бюджетын караганда моны искә алу кирәклеген дә әйткән иде.

Гонорар мәсьәләсе, – гомумән, хәл ителмәгән, аерым сөйләшәсе бер проблема. Авторлык хокукы турындагы закон бездә әле бөтенләй диярлек эшләми. Дөресрәге, ул эшли генә башлады. Авторлар үзләренең хезмәтләре өчен тиеннәр генә ала. Радиодан, телевидениедән башкарылган әсәрләр өчен бер тиен дә килми. Ләкин гел болай дәвам итә алмаячак. Инде Татарстан радиосын судка бирү очраклары да бар. Әгәр һәр автор үзенең башкарылган әсәрләре өчен гонорар дәгъвалый башласа, радио-телевидение банкротлыкка чыгачак. Чөнки бюджетта ул бөтенләй диярлек каралмаган. Аннары шунысын да онытырга ярамый: профессиональ композиторларның, рәссамнарның, язучыларның күпчелеге фәкать гонорар исәбенә генә көн күрә. Ул – аларның хезмәт хакы, бердәнбер яшәү чыганагы. Андыйлар күп, алар – талантлылар, алар – безнең милли байлыгыбыз. Алар контракт белән зур чыгымнар тотып читтән китерелмәгәннәр. Алар, сезон беткәч тә, яңадан китеп барырга җыенмыйлар. Алар үзебезнеке. Аларның кадерен белергә кирәк. Шуңа күрә мин иҗат кешеләренең хезмәт хакларын һәм гонорарларын киләсе ел бюджетының тулы күләмдә финансланырга тиешле якланучан агымдагы чыгымнар исемлегенә кертергә тәкъдим итәм.

Күптән түгел Татарстан журналистларының чираттагы съезды булып узды. Анда Журналистлар берлеген, башка иҗат берлекләре белән беррәттән, республика бюджетына кертү мөмкинлеге турында да сүз булды. Меңгә якын журналистны берләштергән зур иҗат берлегенең эшен оештыру өчен, 250 мең сум бюджет акчасын кызганмабыз, дип уйлыйм.

Без – күпмилләтле республика. Бездә руслар, чувашлар, марилар, яһүдләр, немецлар, әрмәннәр, азәрбайҗаннар һәм башка бик күп милләтләрнең үз оешмалары бар. Аларның барысын да Милли-мәдәни җәмгыятьләр ассоциациясе (АНКО) берләштерә. Алар киләсе елда яңа бинага – Халыклар дуслыгы йортына күчәргә җыеналар. Шулай ук Татарстан халыкларының II съезды көтелә. Ягъни чыгымнар күп соралачак. Шушыларны исәпкә алып, мин АНКОга тагын 250 мең сум өстәргә кирәк дип исәплим. Бу – безнең сәясәтебез, республикада яшәүче башка халыкларның мәнфәгатьләрен кайгыртучы әлеге җитди оешмага ярдәм итү – изге бурычыбыз.

Чыгышымның ахырында тагын бер сүз әйтәсем килә. Без, бюджет кабул иткәндә, мәдәнияткә, матбугатка ничек тә ярдәм итәргә тырышабыз. Ләкин бүленгән акчаның ничек тотылганын тикшермибез. Бүтән парламентларда, мәсәлән, комиссияләрдә тикшерми торып, бирелгән акчаның бер тиене дә тотылмый. Бу – безнең зур кимчелегебез. Шуңа күрә азмы-күпме бирелгән акча да тиешле урынына барып җитми. Үземнең күзәтүләремнән чыгып кына да шуны әйтә алам: министрлыкларга караган оешма җитәкчеләренең шактые бюджет акчасына бик рәхәт яши. Ел саен «служебный» машина алыштыру дисеңме, яңа мебель, евроремонт, кесә телефоннары, чит илләргә йөрү дисеңме… Югыйсә ревизияләр үткәрелә, финанс өлкәсендә тәртипсезлекләр ачыла. Ләкин, ни гаҗәп, бер чара да күрелми. Бюджет акчасын туздыручыларны, ни өчендер, күрмәмешкә салышабыз. Әгәр һәр тиенебезне санарга өйрәнмәсәк, бюджет акчасы бервакытта да җитмәячәк.

Декабрь, 1998

Ачылыр!

(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)

Без торган саен бер хакыйкатькә ныграк ышана барабыз: үз университеты булмаган халык олы халык, интеллектуаль халык түгел. Андый халык белән дөнья җәмәгатьчелеге бервакытта да санлашмаган, андый халыкка һәрвакыт эчтән генә көлемсерәп, кызганып, мескен итеп караган. Без дә, күпме генә үзебезне бөек халык дип санасак та, үткәннәребез белән күпме генә мактанышсак та, алгы рәтләргә һичкайчан чыга алмаячакбыз, дөньяның бөек халыклары белән бер дәрәҗәдә сөйләшә алмаячакбыз. Россиядәге 170 милләтнең гади бер вәкиле генә булып калачакбыз. Мин үзебезнең халыкны кимсетергә уйламыйм. Ләкин аны тагын да гыйлемлерәк, тагын да зыялырак, тагын да эшлеклерәк итеп күрәсем килә, мин аның дөнья халыклары арасында үзенең лаеклы урынын алуын телим, һәм, иманым камил, ул шулай булачак та! Әмма бүгенге хәлебез һич кенә дә мактанырлык түгел.

Без, ни өчендер, күп сөйлибез, аз эшлибез, озак уйлыйбыз, акрын кыймылдыйбыз. Әмма вакыт бара, еллар уза, еллар гына түгел, гасыр узып бара, балаларыбыз үсә. Ә татар милли университеты һаман юк. Бу юнәлештә бөтенләй эшләмибез дип әйтеп булмый. Дәүләт Советында карарлар кабул итәбез, Министрлар Кабинеты шөгыльләнә, комиссияләр төзелә, концепцияләр языла, төрле-төрле вариантлар барлыкка килә, матбугат, радио-телевидение шаулый. Җәмәгатьчелек тәртибендә төрле милли гуманитар вузлар, мәсәлән, татар милли университеты, социаль-икътисади институт, татар милли гуманитар университеты кебек уку йортлары ачылып-ябылып тора. Шуларга ышанып, менә дигән егет-кызларыбыз акча түли-түли укырга керә. Башка вузларда укытучы галимнәр шул «самозванный» вузларда ректорлар, профессорлар, деканнар, академиклар булып беттеләр. Җитәкчеләре, үзара сугышып, талашып, судлашып, адәм мәсхәрәсенә әйләнделәр, һәм без барыбыз да читтән генә күзәтеп, кул чабып тордык. Милли университет идеясенең бәясен төшереп бетерә яздык. Бердәнбер юаныч: милли университет сылтавы белән Татар дәүләт гуманитар институты ачтык. Бәхетебезгә, ул кыска гына вакыт эчендә җитди вузларның берсенә әверелде.

Татар милли университеты нинди булырга тиеш соң? Кызганычка каршы, бу сорауга беркемнең дә төгәл генә җавап бирә алганы юк. Һәркем үзенчә сукалый. Минем кулга берничә концепция эләкте, ләкин алар бик декларатив төстә генә язылган. Берәүләр «бөтен фәннәр дә татарча укытылса, шул милли университет була» дип уйлый. Юк, әлбәттә! Безгә ул исем өчен генә, «менә безнең дә үз университетыбыз бар» дияр өчен генә кирәкми. Безнең максатыбыз да үз кабыгына бикләнгән, татарча гына сабак алган, татарча гына җырлап биюче, татар концертларына, татар театрына гына йөри торган, үз татарлыгыннан ерак китә алмаган татарларны гына тәрбияләү түгел. Киресенчә, татар рухында тәрбияләнгән, татар, рус, инглиз, француз яисә немец телендә лекцияләр тыңлаучы, дөнья күләмендә фикер йөртә алырлык яңа буын тәрбияләү. Кайберәүләр фикеренчә, университет гуманитар гына булмаска тиеш. Алар, һичшиксез, хаклы! Бу хакта инде күп сөйләнде. Әмма без, гуманитар дигәч, укытучылар гына әзерләү дип күз алдына китерәбез һәм гуманитариягә кагылган бик күп юнәлешләрне онытабыз. Телевидение, радио, кино хезмәткәрләре әзерләмибез. Нәшрият эшләре, реклама, әдәби иҗат белән, редакторлык эше белән шөгыльләнүче, әдәби тәрҗемә белән һөнәри дәрәҗәдә эшләрлек юристлар, политологлар, дипломатлар, международниклар, экономистлар, финансистлар, чиновниклар турында әйтеп тә тормыйм. Әлеге кадрларга без бүген үк мохтаҗ.

Икенче вариант та булырга мөмкин. Мин биредә бөтентатар милли университетын күз алдында тотам. Мәскәүдә аның бик әйбәт үрнәге бар. Бөтен дөньядан килеп укый торган П. Лумумба исемендәге Халыклар дуслыгы университеты. Университетны без Татарстан гражданнары өчен оештырабыз, әмма читтәге милләттәшләребезне дә үз канатыбыз астына алырга тиешбез. Алар безгә карап тора. Татарның бөтен интеллектуаль көче шушында тупланырлык булсын!

Әлбәттә, университет кадәр университет – дистә еллар дәвамында формалаша торган организм. Шуңа күрә безгә бүген нигез булса да салып куярга кирәк. Быел бер группа, бер факультет, аннары акрынлап үсәр, ныгыр. Алдагы елларда гына әле, бәлки, аның массакүләм төстә кадрлар әзерләве мәҗбүри дә түгелдер. Гадәти, традицион кадрлар әзерләүче югары дәрәҗәдәге вузлар бездә болай да җитәрлек. Алар традицион кадрлар белән республиканы тулысынча тәэмин итеп торалар.

Нәрсәдән башларга соң? Миңа калса, булачак университетка башта ректор билгеләп куярга кирәк. Иң элек башка күренекле университетларның эш тәҗрибәсен өйрәнсен, оештырсын, бинасын тапсын, кадрлар тупласын, дөресрәге, сайлап алсын. Ил күләмендә, дөнья күләмендә танылган, лекцияләренә бөтен Казан йөрерлек галимнәр кирәк. Танышлык, блат белән урнашкан кешеләр кирәкми. Университетны Гарвард яисә Кембридж университеты дип атасаң да, галимнәре нинди, шәкертләре шундый булачак. Ә Казан университеты ачылган чагында «Казанский Императорский Университет» дип аталганын барыбыз да белә. Безнең дә ачылачак университетыбызның исеме – җисеменә, җисеме исеменә туры килерлек булсын иде. Университет, чыннан да, ачылыр, тырышуыбыз юкка булмас һәм Татарстанның киләсе чакырылыш парламенты бу мәсьәләгә башкача кире кайтмас дип ышанам.

1999

Казан – үзе бер дәүләт

(Казан шәһәр Советы сессиясендә ясаган чыгыш)

Без барыбыз да Казан кешеләре. Без барыбыз да шушы Казанда кайныйбыз. Шуңа күрә биредә барысы да уч төбендәге кебек күренеп тора. Яхшысы-начары да, эшләнгәне-эшләнмәгәне дә, матуры-ямьсезе дә, төзеге-җимереге дә бердәй күренә. Ерак провинциядәге авылларны, районнарны без күреп тә бетермәскә мөмкин, андагы эшләргә объектив бәя дә бирә алмавыбыз бар. Әмма Казан ул көзге кебек. Биредә инде бернәрсәне дә яшерә алмыйсың.

Дөресен әйтергә кирәк, Казан соңгы вакытта шактый нык үзгәрде. Әйбәт якка үзгәрде. Тагын да дөресрәк итеп әйтсәк, үзгәрә башлады. Казандагы мәдәни тормыш та җанлана төште. Акча юк дип күпме генә зарлансак та, мәдәни чараларның сыйфатлары күзгә күренеп яхшыра, төрлеләнә, халык арасында аларның популярлыгы үсә. Биредә «Казан» милли мәдәният үзәген аерым телгә алып китәсем килә. Чөнки Ринат Закиров җитәкләгән бу үзәк Казанның татар мәдәни тормышында кискен борылыш ясады, бик күп принципиаль яңалыклар алып килде. Сынлы сәнгать күргәзмәләрен оештыруда, музей эшләрен җанландыруда, татар эстрадасын күтәрүдә, массакүләм мәдәни чаралар уздыруда бу үзәкнең роле әйтеп бетергесез зур. Андагы хезмәткәрләр кызыклы, заманча идеяләр белән яшиләр. Аларга ярдәмне кызганмаска кирәк. Алар – Казандагы мәдәни сәясәтне булдыручылар һәм тормышка ашыручылар. Казанда татар сәнгате, чыннан да, күпмедер дәрәҗәдә күтәрелеш чорын кичерә. Мәдәни Казан бүген Россиянең бер гади провинциясе түгел, ә чын мәгънәсендә Санкт-Петербург кебек шәһәрләр белән ярышырлык культура үзәгенә әверелеп бара. Без торган саен ныграк Европа культурасына якынаябыз. Дөресрәге, бүгенге рус культурасы, Европа культурасы безгә үзе килә. Бу бигрәк тә музыка һәм театр сәнгатендә сизелә. Казан үзе дә тышкы кыяфәте белән, әгәр мәчетләрне исәпкә алмасак, европалашып бара шикелле. Кызганычка каршы, Казан әле татар шәһәре булудан бик ерак тора. Бу бик күп факторларга бәйләнгән… Ул – махсус сөйләшүне таләп итә торган тема. Бауман урамын гына алып карасак та, шул ук әйбер күзгә ташлана. Миллилекнең эзе дә юк анда хәзер. Элек, әйтик, менә дигән «Татар ашлары йорты» бар иде. Милли горурлыгыбыз иде ул. Киләчәктә анда, чын булса, корея ризыклары рестораны эшли башлаячак. Кореялыларның нәрсәләр ашаганын без инде яхшы беләбез. Бака, елан кебегрәк ризыклар… Үзеннән-үзе «җаны теләгән елан ите ашаган» дигән татар мәкале искә төшә. Ә элек бит анда Казанның, татарның бөек кулинары, аш-су остасы Юныс Әхмәтҗанов эшләде. Министрлар Кабинетының махсус карары белән элекке «Татар ашлары йорты» бинасына Юныс Әхмәтҗановка мемориаль такта куелырга тиеш. Әгәр, чыннан да, корея ресторанына әйләнеп, аңа әлеге такта куелса, Юныс абыйның рухы рәнҗемәс микән? Хәер, аны әле куярга җыенучы да юк шикелле. Иң матур бер урамга Юныс Әхмәтҗанов исемен бирү турында да уйлаучы юк әлегә. Гомумән алганда, Казан урамнарына татарның күренекле шәхесләренең исемнәрен бирү бик авырлык белән бара. Казанны әле һаман революционерлар, большевиклар басып алган килеш. Шундый ук революционер Бауманга кире әйләнеп кайтсак, ул урамның күрке, – әлбәттә, Матбугат йорты. Анда 30 нчы еллардан бирле китап нәшрияты, Язучылар берлеге, газета-журналларыбыз, Тукай клубы урнашкан иде. Анда дистә еллар дәвамында рухи тормышыбыз кайнап торды. Ул – милли культурабыз һәйкәле, татар халкының рухи дөньясында зур роль уйнаган урын. Соңгы вакытларда аны байларга сатып җибәрү турында сүзләр йөри башлады. Әгәр ул хак булса, Бауман урамындагы татарга мөнәсәбәте булган бердәнбер бина юкка чыгачак дигән сүз. Безнең бу өлкәдә бердәнбер юанычыбыз, – мөгаен, «Иске татар бистәсе» тарихи-мәдәни тыюлык оешудыр. Күптән түгел бу хакта зур сөйләшү булды. Бәлки, чыннан да, ул бистәдә татарның рухын саклап калып булыр?

Әлбәттә, культура өлкәсендә күп эшләнә. Сынчы Бакый Урманче музее ачылды. Белүемчә, Илдар Зариповның шундый ук музей-студиясе ачылырга җыена. Рәссамнар өчен иң куанычлысы: әле күптән түгел генә Министрлар Кабинеты карары белән остаханәләргә күптән көтелгән льготалар бирелде. Рәссамнарга кагылгач, шуны да әйтми булмый: безгә Казан художество училищесын үзенең тарихи бинасына кайтаруны, һичшиксез, тизләтергә кирәк. Шул чакта Казанда художество академиясе ачу турында да сүз йөртә башларга мөмкин булыр иде.

Безне борчыган проблемалар, билгеле, күп. Мәсәлән, Казан китап чыгару, китап бастыру, китап тарату өлкәсендә бервакытта да ныклап шөгыльләнмәде, фәкать республика оешмаларына гына ышанып ятты. Хәзер дә шул ук хәл дәвам итә. Минем Казандагы бик күп китапханәләрдә булганым бар. Татарча китаплар юк дәрәҗәсендә. Бу мәсьәләдә Казан башка шәһәрләрдән бик күпкә калыша. Музейларның, китапханәләрнең, музыка уку йортларының яртысыннан күбрәгенә капиталь ремонт кирәк. Аларның күбесе авария хәлендә. Балаларыбыз шөгыльләнә торган урыннар да кими. Хәзер гади халык баласы художество һәм музыка мәктәпләрендә укый алмый. Аларда киләчәктә бай балалары гына укый алачак. Ни өчен дисәң, укыган өчен түләү дә, ата-аналарның ризасызлыгы да көннән-көн арта бара. Ата-аналар Дәүләт Советы комиссиясенә дә берничә тапкыр мөрәҗәгать белән чыктылар. Гомумән, комиссиягә Казаннан төрле сораулар, мөрәҗәгатьләр белән килүчеләр җитәрлек. Бигрәк тә төзелеп бетмәгән һәм озак елларга сузылган культура объектлары проблемасын хәл итәргә кирәк. Мәсәлән, узган елда шундый ундүрт культура объектының икесе генә вакытында төзелеп эксплуатациягә тапшырылуы бу проблеманың, чыннан да, бик җитди булуы турында сөйли.

Мине бигрәк тә татар теленең Казан шәһәрендә гамәлгә керү-кермәве борчый. Сез инде, коллегалар, бик җитди, шул ук вакытта шактый бәхәсләр дә тудырган Программа да кабул иткән идегез. Әгәр дә ул, чыннан да, эшләсә, татар теле чын мәгънәсендә Казан эчендә дәүләт теле булачак. Әмма эшләрме ул Программа? Менә монысы инде зур сорау. Дөрес, быелгы бюджетның, ишетүемчә, 1 проценты телләр турындагы Законны тормышка ашыру өчен тотылачак. Әгәр бу үтәлсә, гениально булачак. Ләкин ул мең төрле сәбәп табылып үтәлмәскә дә мөмкин, һәрхәлдә, без әлегә ул бюджет үтәлер дип ышаныйк. Мине куандырган тагын бер әйбер булды. Ул да булса Милләт эшләре буенча хакимият каршында аерым бүлек төзелү. Без, сессияләрдә күпме күтәреп тә, республика күләмендә шундый структура төзи алмадык. Ә сез булдырдыгыз! Ул үз вазифаларын үтәр, кәгазьгә күмелеп калмас дип ышанам.

Гомумән, шуны онытмасак иде: Казан ул – үзе бер дәүләт, үзе бер республика. Теләсә, ул барысын да эшли ала. Әгәр Казанда культурага игътибар зур икән, әдәбият-сәнгатьнең дәрәҗәсе югары икән, Татарстанның, гомумән, татар халкының да культурасы югары булачак. Әгәр Казанда татар теле дәүләт теле булып өлгерә икән, Казан чиновниклары, дәүләт хезмәткәрләре татарча сөйләшә башлый икән, Казан мэриясендә эш кәгазьләре татарча да языла башлый икән, телләр турындагы Закон тулысынча үтәләчәк. Ни генә булмасын, Казан йә гаепле, йә үрнәк була. Без барыбыз да Казанны күзәтәбез, Казаннан көтәбез. Казанның тарихи, милли һәм мәдәни миссиясе шундый.

1999

Алга карап яшик!

(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)

«Шартнамә безгә нәрсә бирде соң?» дигән риторик сорауны еш ишетергә туры килә. Андый чакта мин һәрвакыт: «Шартнамә Татарстанга иң элек иминлек, тынычлык, стабильлек алып килде», – дип җавап кайтарам. Ә бу безгә бик тә кирәк иде, чөнки 1990–1994 еллардагы киеренке, үтә дә катлаулы, вакыт-вакыт кыл өстендә генә торган чорларны барыбыз да хәтерли.

Мөстәкыйльлек турында Декларация кабул ителде, үзебезнең Президентыбыз сайланды, Референдум уздырылды, Татарстанның үз Конституциясе кабул ителде. Баш очында милли Флагыбыз җилферди, Гимныбыз яңгырый башлады, дәүләт учреждениеләрен үз Гербыбыз белән бизи башладык. Суверенлыкның барлык атрибутлары да диярлек булдырылды. Фәкать Россия белән мөнәсәбәтләребез генә ачык килеш калды. Россия белән уртак тел таба алмасак, шушы елларда яулап алган казанышларыбыз, дәүләтчелегебезгә таба атлаган беренче адымнарыбыз да юкка чыгарга мөмкин иде.

Сөйләшүләр озак һәм авыр барды. Әмма Татарстан шушы сөйләшүләр процессында үзен акыллы сәясәт алып бара алырлык, өлгергән мөстәкыйль республика булуын күрсәтте. Бездә Россия белән генә түгел, башка илләр белән дә дипломатик сөйләшүләр алып барырлык төпле акыллы сәясәтчеләр, юристлар, экономистлар, дәүләт эшлеклеләре барлыгын, алар китергән дәлилләрнең теоретик һәм практик яктан да ныклы нигезләнгән булуын Мәскәү танырга мәҗбүр булды.

Шартнамә халкыбызның, гомумән, Татарстанның абруен тагын да ныграк күтәрде. Без халкыбыз алдында да, Россия алдында да, шулай ук дөнья җәмәгатьчелеге алдында да йөзебезне югалтмадык, киресенчә, күтәрдек кенә. Әлбәттә, беренче булу җиңел түгел, суверенлыкка, федерализмга юл ярып бару һәркемнең дә кулыннан да килми. Авыр чакларда, хәлиткеч моментларда ярдәм кулы сузарга теләүчеләр күренмәсә дә, Татарстанга ышыкланып баручылар, безне кабатлаучылар, хәтта беренчелеккә дәгъва итүчеләр дә Россиядә җитәрлек. Әмма без шунысына да канәгать. Безнең хаклыгыбызны раслаучы фактлар гына алар.

Шартнамә безгә, билгеле, иминлек кенә алып килмәде, үзебезчә яшәргә, үзебез теләгәнчә аралашырга, дөнья аренасына чыгарга зур мөмкинлекләр дә бирде. Дөрес, без еш зарланабыз, бер-беребезне тәнкыйтьлибез, тегесе җитми, монысы юк, дибез, һәм дөрес әйтәбез. Әмма монда Шартнамәнең гаебе дә юк. Әгәр мәдәниятебезгә, әдәбият-сәнгатебезгә игътибар җитми икән, ул фәкать культурасызлыгыбыздан. Әгәр дәүләт милкен уңга-сулга таратабыз, оятсызларча урлыйбыз икән, ул фәкать комсызлыгыбыздан. Әгәр кайсыдыр министрлыкта яисә районда эш бармый икән, ул да фәкать үзебезнең булдыксызлыгыбыздан. Безгә хәзер, элекке кебек, Мәскәүдән әйбәт кадрлар китереп бирмәсләр, Мәскәүдән килеп эшкә өйрәтмәсләр. Суверенлыкны үз теләгебез белән яулап алдык. Шартнамәгә үз теләгебез белән кул куйдык. Хәзер күбесе үзебездән тора.

Әлбәттә, бу әле Шартнамә дә, килешүләр дә идеаль дигән сүз түгел. Татарстанның хокукларын исәпкә алмаган статьялар да җитәрлек аларда. Мәсәлән, Татарстан егетләренең Россия армиясендә хезмәт итүләренең бүгенге хәле. Әгәр үз вакытында үз позициябездә ныграк торган булсак, безнең улларыбыз Чечня сугышында катнашмаган булырлар иде, йөзләгән газиз балаларыбызның кара табутлары Татарстанга кайтмас иде. Биредә Мәскәүдәге кара йөрәкле генераллар гына, Мәскәү җитәкчеләре генә гаепле түгел, билгеле.

Ә гомумән алганда, Шартнамә һәм килешүләр бүгенге көндә әйбәт кенә эшләсә дә, Россия белән Татарстан арасында каршылыклар да, проблемалар да бар һәм моннан соң да булачак. Әйтик, ике Конституция дә әлегә кадәр тәңгәлләштерелмәгән. Озакламый гражданлык турындагы законыбызны кабул итәчәкбез һ. б. Шуңа күрә, һичшиксез, Шартнамәнең үтәлешен күзәтүче, ике арадагы мөнәсәбәтләрне җайга салып баручы даими бер комиссия булырга тиеш. Тора-бара ул федерализм проблемалары белән шөгыльләнүче, прогнозлар ясаучы, социологик тикшеренүләр уздыручы, килеп туган һәм килеп туарга мөмкин хәлләрне алдан күреп эшләүче җитди бер институт булырга да мөмкин. Моны нәкъ менә Шартнамәнең үзенә таянып та төзергә булыр иде. 7 нче статьяда: «Шушы Шартнамәне тормышка ашыру максатларында, Россия Федерациясенең дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан Республикасының дәүләт хакимияте органнары өстәмә килешүләр төзи, тигез шартларда уртак структуралар, комиссияләр оештыра алалар», – диелгән. Форсаттан файдаланып, тагын бер статьяга мөрәҗәгать итәсем килә. Сүз 8 нче статья турында бара. Анда: «Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнарының һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнарының Казан шәһәрендә һәм Мәскәү шәһәрендә вәкаләтле вәкиллекләре бар», – диелгән. Белүебезчә, Мәскәүдә безнең, чыннан да, вәкаләтле вәкиллегебез бар. Һәм бик әйбәт эшли. Ә Казанда Россиянең шундый ук вәкаләтле вәкиллеге барлыгын минем, мәсәлән, ишеткәнем юк. Бәлки, ул кирәкмидер дә. Дипломатик нечкәлекләрне, бәлки, белеп тә бетермимдер. Әмма ничек кенә булмасын, Шартнамә үтәлергә тиеш. Сүз уңаеннан тагын шуны да әйтим: Шартнамә безгә бик күп илләрдә, республикаларда да үзебезнең вәкаләтле вәкиллекләребезне булдырырга мөмкинлек бирде. Шулай да Казан белән Уфа шәһәрләрендә әлегә кадәр Татарстан белән Башкортстанның вәкаләтле вәкиллекләре булмау һич тә аңлашылып бетми. Бу бит иң элек Татарстанның үзенә кирәк. Анда безнең миллион ярым милләттәшебез яши. Шуңа күрә инициатива да безнең яктан булырга тиеш. Әгәр дә вәкиллекләр булган булса, соңгы вакытта килеп туган ике арадагы кайбер аңлашылмаучанлыклар килеп тә чыкмаган булыр иде.

Сүземне кыскартып шуны әйтмәкче булам: без бүген, шушы Шартнамәгә таянып та, мөстәкыйльлегебезне шактый алга җибәрә алабыз. Бу хакта соңгы вакытта вакытлы матбугатта да, конференция көннәрендә дә сүз күп булды. Миңа бигрәк тә күренекле галим, Шартнамәне кабул итүдә турыдан-туры катнашкан Любовь Фёдоровна Болтенкованың бер фикере тәэсир итте. Ул – Казан кешесе дә, татар кешесе дә түгел, Мәскәү кешесе. Ул болай диде: «Шартнамә бик әйбәт, әмма Татарстан хәзер бу Шартнамәгә генә сыймый инде. Яңа адымнар турында да уйларга кирәк сезгә». Әйдәгез, без әлегә шушы Шартнамәгә таянып яшик, әгәр инде чын мәгънәсендә суверен дәүләт булып яшисебез килә икән, алгарак та карап яшик. Әгәр мәскәүлеләр үзләре Татарстанны Россия федерализмының локомотивы дип атыйлар икән, без аны акларга тиеш. Бер урында аз гына таптана башласак та, безне башкаларның узып китүе бар.