Читать книгу: «Депутат чаклар бар иде / И мы были депутатами», страница 8

Шрифт:

Проблемы учёта исламских и православных традиций в принятии законодательных актов Республики Татарстан

(Выступление на международной научно-практической конференции «Религия в современном обществе: история, проблемы, тенденции»)

Мы живём в светском обществе. Это кого-то устраивает, кого-то нет. Однако от реальной жизни нам не уйти. За десятилетия атеистического режима наш народ понёс значительный морально-нравственный урон. А сегодня в связи с демократизацией общества и разрушением старой идеологической системы роль религии постепенно возрастает. Она оказывает существенное влияние на духовную культуру и общественную жизнь в целом. Исламские, христианские и иные духовно-нравственные системы ценностей начинают активно воздействовать на формирование нового поколения. Восстанавливаются старые мечети, церкви, сооружаются, открываются медресе, духовные школы, училища.

Религия и религиозные организации в Республике Татарстан, как и во всей России, отделены от государства. Это закреплено и в новой Конституции Республики Татарстан. Но это не означает, что государство существует отдельно, а верующие живут сами по себе. Законодательные и исполнительные органы власти учитывают интересы верующих, стараются подойти к вопросам религии объективно, учитывая равенство религий в реальных условиях. Только в последнее время Кабинет Министров передал в оперативное управление Министерства культуры многие памятники архитектуры республиканского значения для последующей передачи их религиозным обществам.

Следует обеспечить нормальные взаимоотношения между исламом и православием в нашей республике. Это основа нормального развития религий в условиях Татарстана. В этом направлении ведётся неустанная работа в Совете по делам религии, в других государственных учреждениях. Пример тому – Указ Президента Республики Татарстан Минтимера Шариповича Шаймиева «О концепции сохранения, развития и использования ансамбля Казанского Кремля» от 13 ноября 1995 года, где речь идёт о сооружении мечети Кул Шариф и реставрации Благовещенского собора. Этот президентский Указ получил резонанс не только в Татарстане, но и за пределами республики, особенно среди татар, живущих далеко от родины. Во исполнение Указа Президента Кабинет Министров Республики Татарстан принял два Постановления: «О концепции сохранения, развития и использования ансамбля Казанского Кремля» (1995) и «Об увековечении памяти юридических и физических лиц, иностранных государств, общественных религиозных организаций, внёсших добровольный вклад в возведение мечети Кул Шариф и реставрацию Благовещенского собора в Казанском Кремле» (1996).

Со своей стороны Государственный Совет Республики Татарстан, а также Комиссия по культуре и национальным вопросам в своих законах, постановлениях косвенно или напрямую затрагивают вопросы, связанные с религией. В Законе «Об охране и использовании культурных и исторических ценностей» упоминаются термины «культовая архитектура», «религиозные организации», «предметы культа» и т. д. А в статье 32 записано: «Памятники культового назначения могут передаваться в пользование религиозных организаций безвозмездно. При использовании религиозными общинами памятников истории и культуры и отдельных помещений, а также связанных с ними территорий и сооружений в хозяйственных целях заключаются охранно-арендные договоры». Это свидетельствует о том, что татарстанское правительство в отношении к культовым зданиям действует строго в соответствии с законодательством.

Постоянная комиссия по культуре и национальным вопросам подготовила к третьему чтению Закон «О культуре», где упоминаются религиозные, культовые и архитектурные памятники. В «Земельном кодексе» Республики Татарстан также говорится о религиозных организациях. Религиозные проблемы отражены и в договорах о дружбе и сотрудничестве между Республикой Татарстан и другими государствами, республиками, областями. В Законе «О праздничных и памятных днях в Республике Татарстан» впервые введена отдельная статья о религиозных праздниках.

Государственный Совет Республики Татарстан подготовил проект закона «О внесении изменений и дополнений в Закон Республики Татарстан «О праздничных и памятных днях в Республике Татарстан». В проекте к праздничным нерабочим дням отнесены и Ураза-байрам – священный мусульманский праздник, и Рождество Христово – православный праздник.

Работа ведётся и по проекту закона Республики Татарстан «О свободе совести и религиозных объединениях». В нём учтены многие принципиальные положения, касающиеся вопросов свободы совести и религиозных организаций. Это, главным образом, закреплённые в конституциях Республики Татарстан и Российской Федерации свобода совести, приоритет прав личности, основополагающие принципы отделения религии и религиозных организаций от государства, их равенство перед законом, светский характер образования в государственных муниципальных образовательных учреждениях.

Принятие российского закона снимет некоторые противоречия и в нашем законе. До принятия республиканского закона должны быть преодолены разногласия между разработчиками и народными депутатами.

Одной из самых серьёзных проблем является деятельность иностранных религиозных миссий на территории Татарстана и во всей России. Миссионерами ведётся не только пропаганда чуждых для нашего общества религиозных убеждений, но и зафиксированы факты нарушения прав человека, когда в свои организации они вовлекают несовершеннолетних без согласия на то родителей, пытаются проповедовать в школах. На заседании комиссии, а затем на сессии обсуждался блок проблем по строительству мечети Кул Шариф. Во исполнение постановления Госсовета Институт истории провёл научно-практическую конференцию, на которой рассматривались вопросы, связанные с проектированием мечети.

Однако пока ещё недостаточно активно ведётся изучение процессов религиозного возрождения, воздействия религии на сознание человека, вследствие чего практически отсутствуют научно обоснованные рекомендации для разработки и реализации проектов и решений, связанных с религиозными проблемами. В связи с этим в комиссию обратилась группа известных учёных. На заседании комиссии, куда были приглашены религиозные и общественные деятели, принято постановление, в котором содержится рекомендация Казанскому университету открыть специальность «Религиоведение» с соответствующей кафедрой для подготовки специалистов по проблемам истории и теории религии. Этот вопрос, к сожалению, до сих пор остаётся открытым.

В Государственный Совет часто обращаются верующие, да и депутаты сами поднимают вопросы, касающиеся многогранной жизни верующих: об открытии медресе, о строительстве мечети, церкви, о преподавании в общеобразовательных школах истории ислама или христианства. Высказываются мнения об открытии кафедры мусульманской педагогики в пединститутах и училищах. Поставлен и вопрос о создании мусульманских воинских частей из мусульман-призывников, о символике Российской армии. Ряд общественных и религиозных деятелей нашей республики высказывает озабоченность тем, что определённую опасность для сохранения нормальных отношений и сотрудничества представляет рост политического и идеологического влияния Русской Православной Церкви. Это проявляется в увеличении числа и продолжительности религиозных передач, в чтении проповедей на телеканалах. Передачи же об исламе показывают только по большим праздникам, что унижает достоинство мусульман. Не надо забывать, что несмотря на особую роль православия в истории Российского государства, оно является всё же одной из многих равноправных перед законом конфессий. Именно перед законом. Государственные власти Татарстана это прекрасно понимают и стремятся к тому, чтобы в республике были гарантированы равноправные условия для развития всех конфессий, и прежде всего ислама и православия.

2 октября 1998

Татар теле дәүләт теле булырмы?

(«Татарстан Республикасында телләрнең торышы: бүгенгесе һәм киләчәге» дигән фәнни-гамәли конференциядә ясаган чыгыш)

Соңгы елларда «Татарстан Республикасы халыклары телләре турында»гы Законны тормышка ашыру юнәлешендә бик күп эшләр эшләнде, татар теле дөньясында кардиналь үзгәрешләр барлыкка килде. Бу читтән генә күзәтеп торучыларга яисә акыл өйрәтергә яратучы иптәшләргә алай да тоелмыйдыр. Ләкин фактларны беркая да яшерә алмыйсың. Алар бар, алар күп. Аларның күбесе турында бүген секция утырышында да сөйләнде, пленар утырышта да әйтелер дип уйлыйм.

Рус теле турында шуны гына әйтер идем. Ул гасырлар дәвамында дәүләт теле булып килде. Без моңа күнегеп беттек, шулай булырга тиеш дип яшәдек. Рус теле – бөек тел. Ул безнең яклауларга мохтаҗ да түгел. Монда фәкать рус теленең чисталыгы, аның киләчәге өчен генә борчылырга мөмкин. Ә инде дәүләт теле буларак, татарлар да рус теленнән башка әлегә беркая да китә алмый. Республикабызда яшәүче чуваш, мари, удмурт, мордва һ.б. халыклар да үзләрен әйбәт хис итәләрдер дигән ышанычыбыз бар. Аларның күпчелеге үз ана телләрендә белем ала, үз телләрендә теләгәнчә сөйләшәдер. Уку-укыту мәсьәләсе, хәтта мин әйтер идем, күрше республикалардагыга караганда да яхшырак куелган. Әмма бу бөтен проблемалар да хәл ителгән дигән сүз түгел. Игътибар барыбер җитеп бетми. Кайбер район газеталарын, Чишмә радиотапшыруын һәм «Сувар» республика газетасын исәпкә алмаганда, әлеге халыклар мәгълүматны, нигездә, рус һәм татар телләрендә генә алырга мәҗбүр. Ә инде мәдәният һәм сәнгать мәсьәләсенә килгәндә, чувашлар, марилар, удмуртлар профессиональ коллективлардан бөтенләй мәхрүм, рухи һәм милли мохтаҗлыкларын алар фәкать фольклор, үзешчән сәнгать дәрәҗәсендә генә канәгатьләндерә алалар. Татарстан телевидениесе, күп тапкырлар мөрәҗәгать итүгә дә карамастан, бу өлкәдә әлегә битарафлык күрсәтә. Үзебезнең нәшриятларда яисә Мәгариф министрлыгы заказлары нигезендә күрше республикаларның үзәгендә Татарстан турында, аның халыклары, әдәбият-сәнгате турында чувашча, марича, удмуртча һәм башка телләрдә өстәмә әдәбият чыгарып булыр иде. Ватандашларыбызда Татарстанга карата патриотизм хисләре, дуслык, туганлык хисләре тәрбияләү, аларга һәртөрле ярдәм күрсәтү – безнең изге бурычыбыз. Әгәр күрше республикалардагы, күрше өлкәләрдәге татарларга әйбәт мөнәсәбәт булсын дисәк, без үзебездә яшәүче тугандаш халыкларның үз телләрен, гореф-гадәтләрен дә саклап калырга тиешбез. Шул чагында гына Россиядән дә, башкалардан да шуны ук таләп итә алабыз.

Инде иң авырткан җиребезгә – татар телебезгә күчәм. Чөнки барыбызны да борчыган бер сорау бар. Ул авыр сорау, халкыбызның язмышы белән турыдан-туры бәйле сорау. «Татар теле Татарстанда дәүләт телеме? Әгәр булмаса, кайчан да булса берәр вакыт дәүләт теле була алырмы?» Мин бүген бу сорауның беренче өлешенә генә төгәл җавап бирә алам: фактта ул – дәүләт теле, чынбарлыкта исә татар халкының бер өлеше сөйләшә торган гади бер тел генә. Шуңа да карамастан без татар телен дәүләт теле дәрәҗәсенә күтәрергә тырышабыз. Бу, әлбәттә, законлы нигездә, махсус законнар, указлар, карарлар аша хәл ителергә тиеш. Бу җәһәттән курыкмыйча әйтә алам, Дәүләт Советы эзлекле эш алып бара. Монда, билгеле, безнең даими комиссиянең дә роле аз түгелдер дип уйлыйм. Сүзем дәлиллерәк булсын өчен, без башкарган эшләрнең кайберләрен исегезгә төшереп узам.

Иң элек Татарстан суверенлыгы турындагы Декларациягә күз салыйк. Анда: «Татарстан ССРда татар һәм рус телләренең дәүләт телләре сыйфатында үзара тигез хокук белән кулланылышы, башка милләтләр телләренең сакланышы һәм үсеше гарантияләнә», – дип, акка кара белән язылган. Димәк, бу – безнең тоткан мәсләгебез, сәясәтебез. Инде Татарстан Конституциясенә мөрәҗәгать итик. 4 нче статьяда болай язылган: «Татарстан Республикасында дәүләт телләре – тигез хокуклы татар һәм рус телләре». Ике телнең дә тулы хокуклы дәүләт телләре булуы 20 нче, 108 нче һәм 147 нче статьяларда да ачык итеп әйтелгән. 149 нчы статьяны тулысынча укып китәм: «Татарстан Республикасында суд эшләре татар һәм рус телләрендә яки шул урында яшәүче күпчелек халык телендә алып барыла. Суд эшендә катнашкан һәм суд эше бара торган телне белмәгән кешеләргә тәрҗемәче ярдәмендә эшнең барлык материаллары белән танышу, судта катнашу һәм анда туган телендә чыгыш ясау хокукы тәэмин ителә». Менә бу бик ачык итеп язылган, гади кешегә дә аңлашылып тора торган статья бездә ничек үтәлә икән? Хөкем органнарында ничә тәрҗемәче эшли икән? Минем биредә тагын бик күп сораулар куясым килә. Иң мөһиме, бу сорауларга уңай җаваплар аласым килә. Без әле бу конференциядә боларның барысын да колачлый алмадык. Шулай да киләсендә чират җитәр дип уйлыйм.

Башка законнарда да, мәсәлән, мәгариф турындагы Законда, мәдәни һәм тарихи хәзинәләрне саклау һәм файдалану турындагы Законда, мәдәният һәм китапханәләр турындагы законнарда да телгә кагылышлы статьяларны шактый табарга мөмкин. Болары әле – турыдан-туры мәдәнияткә, рухи тормышыбызга кагылышлы законнар. Ә менә кулланучыларның хокукларын яклау турындагы Законда да телгә кагылышлы статьяларның булуы – куанычлы хәл. Монысы инде – безнең өчен олы яңалык саналырга хаклы вакыйга. Чыннан да, бүгенге көндә тел белгечләренең, филологларның, язучы, шагыйрьләрнең яисә татар журналистларының тел өчен көрәшеп, батыр булып йөрүләре (мин монда, билгеле, үземне дә кертәм) бик беркатлы булып күренә. Чөнки алар үз эшләрен эшлиләр, хәләл вазифаларын башкаралар. Бу эшкә министрлар, завод яисә башка учреждение җитәкчеләре тотынсын иде. Әйтик, хокук саклау, сәламәтлек саклау, сәүдә, социаль яклау оешмалары… Ул чагында бу, чыннан да, батырлык, кыюлык саналырга хаклы булыр иде. Бу җәһәттән мин Кулланучыларның хокукларын яклау дәүләт комитетының эшчәнлеген ассызыклап китәр идем. Менә алар, татар телен дәүләт теле итү өчен, чын мәгънәсендә ихлас күңелдән эшлиләр. Ләкин, кызганычка каршы диимме, аларны да аңламаучылар бар. Шул ук дәүләт эшендә эшләүчеләр. Әйтик, кулланучылар өчен ике телдә мәгълүмат бирү турындагы үз карарын Министрлар Кабинеты үзе үк үзгәртергә мәҗбүр булды. Сәүдәгәрләрнең, ягъни мәсәлән, акчалы иптәшләрнең басымы астында, билгеле. Дөресен әйтим, без бу хакта белә идек, ләкин безнең сүзгә колак салмадылар. Шуңа күрә дә без әле бу мәсьәләгә кире кайтырга, яңартылган карарның дөрес түгеллеген дәлилләргә, комиссия утырышында тикшерергә җыенабыз.

Без, әлбәттә, контрольлек вазифаларыбызны да онытмыйбыз, телләр турындагы Законның, шулай ук Татарстан халыкларының телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Дәүләт программасының үтәлешен һәрвакыт күз уңында тотабыз.

Бу мәсьәлә Дәүләт Советы сессияләрендә берничә тапкыр тикшерелде. Республикада китап чыгаруның торышына, Татарстан радио-телевидениесе проблемаларына багышланган парламент тыңлаулары, татар теленең терминологиясе мәсьәләләренә багышланган фәнни-практик конференция уздыру да әлеге Закон белән Программаның үтәлешен тикшерү максатыннан чыгып эшләнде. Аннары безнең даими комиссия күчмә утырышлар уздыруны практикага кертте. Соңгы елларда Чаллы, Бөгелмә, Алабуга шәһәрләрендә, Спас һәм Питрәч районнарында шундый күчмә утырышлар уздырылды, кискен проблемалар тикшерелде. Комиссия эшчәнлегенең мондый формасы бермә-бер нәтиҗәлерәктер дип уйлыйм. Беренчедән, районнан килгән справканы укып утыруга яисә тыңлауга караганда, эшләнгән яки эшләнмәгән эшләрне үз күзләрең белән күрү бөтенләй башка эффект бирә. Икенчедән, моның кечкенә бер хәйләсе дә бар. Комиссия утырышы буласын районда, шәһәрдә ярты ел алдан белеп торалар. Комиссия килүгә, алар теләсәләр-теләмәсәләр дә әзерләнергә мәҗбүр булалар.

Аннары шунысын да әйтеп китим. Без әлеге утырышларның кайберләрен Министрлар Кабинеты каршындагы телләр турындагы Законны гамәлгә кую комитеты, Тел, әдәбият һәм сәнгать институты, Татар конгрессы башкарма комитеты белән, шулай ук Дәүләт Советының башка комиссияләре белән берлектә дә уздырабыз. Ни дисәң дә, барыбыз да бер үк эш белән шөгыльләнәбез, бер-беребезне тулыландырабыз, үзара киңәш-табыш итешеп, үзара аңлашып эшлибез.

Тагын бер карар турында әйтеп китәсем килә. Узган ел Дәүләт Советы «Татарстан Республикасы законнарының татар һәм рус телләрендәге текстлары тәңгәллеген билгеләү буенча Дәүләт Советы комиссиясе турында» махсус Карар кабул итте, Дәүләт Советы Рәисе урынбасары Ренат Харисов җитәкчелегендә комиссия составы расланды. Хәзер барлык законнар да шушы комиссия аша уза. Әлегә законнарның фәкать рус телендә генә язылуын исәпкә алып оештырылган бу зарури комиссия күчеш чорында вакытлыча гына бер күренеш булыр дип уйлыйм. Һәм кайчан да булса берәр вакыт законнарны татарча да язарбыз әле дигән ышанычта калам.

Гомумән алганда, Дәүләт Советы карарларын бездә үтәргә тырышалар, югары мөнбәрдән әйтелгән сүзләребезгә колак салалар. Шулай булуга да карамастан башкарма хакимиятнең Дәүләт Советы карарларына битарафлык күрсәткән очраклар да юк түгел. Сүземне дәлилләр өчен, бер генә мисал китерәм. Дәүләт Советының әле узган елның май аенда ук чыгарылган бер карарында бик эшлекле тәкъдимнәр бар иде. Әмма аларның фәкать берсе генә үтәлде. Латин графикасына күчү турындагы закон проекты шушы көннәрдә Дәүләт Советына килеп керде. Калганнары турында ләм-мим. Ләкин, безгә калса, биредә үти алмаслык принципиаль мәсьәләләр юк. Мәсәлән, без күптән инде «Тел службасы» булдыру турында сүз алып барабыз. Дүрт-биш кешелек штат таба алмыйбыз. Акча юк, дибез, һәм, ни гаҗәп, бу фикер «Вечерняя Казань» газетасында чыккан бер мәкаләдәге юллар белән бик тә тәңгәл килә: «Кто же спорит: возрождать татарский язык надо. Но реализацию закона о двуязычии в полном объёме можно отложить до лучших времён…» Бу юллар турыдан-туры телләр турындагы Законга мораторий игълан итәргә чакыру түгелме? Гомумән, мин бер әйбергә игътибар иткәнем бар. Татар телен дәүләт теле итү процессы искиткеч авырлык белән бара. Телебезне яңадан мәктәпләргә кайтару, вузларга кертә башлау, психологик киртәләрне җимерү җиңел булмады. Рус телле халыкларны, Декларация кабул иткәндә, референдум уздырганда, Татарстанның мөстәкыйльлеге яисә аның халыкара субъект булуы түгел, ә татар теленең дәүләт теле булуы куркытты. Иртәгәдән безне татарча сөйләштерә башларлар дип шикләнделәр… Хәзер инде барыбыз да тынычландык, суындык… Һәм, миңа калса, икетеллелеккә күчүнең әзерлек этабы төгәлләнеп килә. Әгәр бер урында таптанасыбыз килмәсә, моннан соң безгә сәяси яктан да, фәнни һәм практик яктан да югарырак баскычка күтәрелергә кирәк булачак. Бу эш, әлбәттә, җиңел булмаячак. Киресенчә, хәлләр шактый катлауланачак. Латинга күчүнең үз авырлыклары булачак, икътисади кризис кире яктан тәэсир итәчәк. Таләпләр зуррак булган саен, каршылыклар да көчлерәк булуы мөмкин. Нишләргә соң? Бүгенге конференция шушы сорауга җавап бирергә тиештер, мөгаен. Дәүләт Советы үз чиратында бу проблеманы һәрвакыт контрольдә тотачак. Безнең алдагы бурычыбыз – латин графикасына кайту турындагы законны кабул итү. «Телләр турындагы Законны бозган өчен административ җаваплылык» турында Закон да әзерләнә. Шулай ук комиссия инициативасы белән Татарстан Республикасы географик атамалары турында берничә закон проекты эшләнә.

Без моңа кадәр «республикада тел сәясәте юк» дигән фикердә яшәдек. Бу, чыннан да, шулай иде. Мин бер төркем галимнәр тарафыннан язылган «Татарстан Республикасының телләр сәясәте концепциясе» белән танышып чыктым. Дөресрәге, ул әле – проект кына. Әйтер идем, яңа хезмәт, җитди хезмәт, бик тә вакытлы һәм мөһим, кыю хезмәт. Сезгә ошармы ул, юкмы, белмим. Ләкин аны, һичшиксез, кабул итәргә кирәк. Әгәр Министрлар Кабинеты Дәүләт программасына төзәтмәләр белән бергә шушы концепция проектын да тәкъдим итсә, без аны Дәүләт Советында бергә карап, бергә кабул да итә алган булыр идек. Һәрхәлдә, бу чакырылыш депутатлары аны кабул итәргә тиеш.

17 ноябрь, 1998

Мәче койрыгына кыңгырауны кем тагар?

(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)

Карала торган мәсьәләләрнең һәммәсе дә гаять дәрәҗәдә катлаулы, җитди һәм шуңа күрә дә бәхәсләр уята торган. Без әле карый торган Татарстан Республикасы гражданлыгы турындагы закон проектында күптән көтелгән, күптән эшләнгән, әле сессиягә кадәр үк матбугат битләрендә, кулуарларда шау-шу кузгаткан закон. Ни өчен дисәң, ул сәясәткә дә, социаль хәлебезгә, экономикабызга да, гомумән, республикабыз язмышына турыдан-туры кагыла. Гражданлык турындагы Закон турыдан-туры Җир кодексы белән дә, дәүләт хезмәте Законы белән дә бәйләнгән.

Озакламый сайлаулар кампаниясе башланачак. Качаклар мәсьәләсе, аларны эшкә урнаштыру проблемалары, Татарстан егетләренең Россия армиясендә хезмәт итүләре тәртибе, чит илләрдән килеп эшләүчеләр, кибетләр, супермаркетлар ачучылар – боларның берсен дә гражданлык турындагы Законнан башка берничек тә хәл итеп булмаячак. Дөресен әйтергә кирәк, бу Закон моннан берничә ел элек үк кабул ителергә тиеш иде. Кызганычка каршы, без аны һаман сузып килдек, «эт – эткә, эт – койрыкка» дигән шикелле, кемдер язганны, кемдер китереп биргәнне көттек. Милли хәрәкәт вәкилләре дә «юк», «кирәк» дип кычкырудан ары китә алмадылар. Галимнәребез, сәясәтчеләребез дә бу зур, четерекле эшкә тотынырга курыкты. Үзебезнең арадан да закон язарга атлыгып торучыларыбыз табылмады. Югыйсә барыбыз да бик милләт җанлы булгач, барыбыз да аның кирәклеген дә белгәч, әлеге законның берничә варианты Дәүләт Советының өстәлендә күптән инде ятарга тиеш иде. Әмма без тыныч кына аны Александр Сергеевич Пушкин язар әле дип көтеп утырдык. Барыбыз да рәхәтне, комфортны, тынычлыкны яратабыз. Бу җәһәттән бер мәзәк искә төшә: тычканнар сессиягә җыелганнар, көн тәртибендә бер генә мәсьәлә – явыз песидән ничек котылырга? Җыелыш бик озак барган, төрле тәкъдимнәр әйтелгән, ләкин аларның берсе дә кабул ителмәгән. Бик озак бәхәсләшкәннән соң, катгый бер тәкъдимгә тукталганнар: песинең койрыгына кыңгырау тагарга кирәк! Барысы да хуплаганнар бу тәкъдимне, кул күтәрергә җыенганнар. Шунда тыйнак кына бер тычкан сүз алган: «Бу тәкъдимне мин дә хуплыйм, бу, – чыннан да, явыз песидән котылуның бер чарасы. Песи койрыгына кыңгырау таксак, без аның килгәнен әллә кайдан ук ишетеп торачакбыз, ул күренүгә, барыбыз да качышып бетәчәкбез. Тик минем кечкенә бер соравым бар: песи койрыгына кыңгырауны кайсыбыз тага соң?» Тычканнар тынып калган, мәзәк тә шуның белән беткән… Менә шушы песинең койрыгына кыңгырау тагарга йөрәге җиткән Рәшит Гаязович Вәгыйзовка бүген рәхмәт әйтергә, аның бу хезмәтен хупларга һәм аны беренче укылышта, һичшиксез, кабул итәргә кирәк. Дөрес, закон проекты әле бөтен яктан да эшләнеп бетмәгән. Бу хакта әйтелде. Андый идеаль закон проектларын безнең әле, гомумән, күргәнебез юк. Бу хакта Хокук идарәсенең бәяләмәсендә дә әйтелгән, аңа өстәп тә әйттеләр һәм әйтәчәкләр. Ләкин ул кимчелекләр – икенче укылышка әзерләнгәндә төзәтеп була торган кимчелекләр. Матбугатта күтәрелгән кайбер бәхәсле моментларны да, бүген кузгатылган мәсьәләләрне дә бергәләшеп, киңәшеп, уңай якка чишәргә мөмкин булыр дип уйлыйм. Безнең комиссия әгъзалары да икенче укылышта үзләренең шактый гына төзәтмәләрен, тәкъдимнәрен кертергә җыеналар.

Аннары, беренче укылыштан соң закон проектын халык тикшерүенә чыгарганда да, чыннан да, начар булмас иде. Биредә юристларның, сәясәтчеләрнең, җитәкчеләребезнең акыллы, җитди сүзләре, комментарийлары кирәк булачак. Безнең халык барысын да аңлый, кешечә аңлатып бирергә генә кирәк. Шулай да без һаман да Декларациябезгә сокланып, Шартнамә белән горурланып, сәяси яктан соңгы вакытта бер урындарак таптана башладык булса кирәк. Югыйсә Декларациябезне, яулап алган суверенлыгыбызны без күптән инде яңа законнар белән ныгытырга тиеш идек. Ә без, беренче булып суверенлык яулаган, федерализм төзелешенең алгы сафында барган республика, һич югында, үзебезнең күршеләребездән калышмаска тиеш. Бу җәһәттән Башкортстан Президенты Мортаза Рәхимовның узган ел фәнни-практик конференциядә ясаган чыгышы кичә Минтимер Шәрипович Шәймиев әйткән фикерләр белән тулысынча туры килә: «Гражданство для Республики Башкортостан не внешняя атрибутика, лишь подтверждающий его высокий юридический статус. Это право мы рассматриваем как один из действенных инструментов – защита каждого отдельно взятого человека и всех людей, проживающих на территории Башкортостана. Используя институт гражданства, нам удалось решить многие важные политические и экономические и социальные проблемы». Күршеләребез дә, күрәсез, нәкъ безнеңчә уйлый. Алар инде үзләренең мөстәкыйльлекләрен ныгыту уңаеннан саллы-саллы законнарын да күптән кабул итеп куйганнар. Аннары шуны да онытмыйк: Россиянең аның акылы үзе белән. Анда теләсә кайсы моментта дәүләт перевороты булырга мөмкин, анда теләсә кайчан җиң сызганып социализм һәм коммунизм төзергә яисә, барысын да җимереп, яңадан капитализмга борылырга мөмкиннәр. Анда теләсә кайсы көнне, саклык кассаларындагы акчаларны чүпкә әйләндереп, бөтен халыкны ыштансыз калдырырга мөмкиннәр. Анда теләсә кайсы вакытта үз парламентын тупка тотарга мөмкиннәр. Россиядән барысын да көтәргә була. Шуңа күрә безгә дә әзер булып торырга кирәк. Тагын шунысын онытырга ярамый: безнең ике арадагы Шартнамәнең срогы чыгып бара. Аерым килешүләргә ревизия ясарга дип, Россиянең яшь җитәкчеләренең куллары күптән инде кычытып тора. Яңа килешүләр нинди булыр? Без әле бүгенгеләреннән риза түгел. Ә бит яңаларының боларыннан да начар булуы мөмкин. Россия өчен без әле һаман да гади бер субъект, ул безнең сүзгә колак салмый. Моннан берничә ай элек без Россия паспорты турында сөйләшкән идек. Мөрәҗәгать белән чыктык. Безне башка субъектлар да яклады, әмма, күрәсез, әлегә тавыш-тын юк. Россия хакимияте дәшми. Соңгы сүз итеп шуны әйтәсем килә: Татарстан гражданлыгы турындагы Закон кемдер уйлап чыгарган, кемгәдер кирәк булганга гына язылган һәм бүгенге сессиягә тәкъдим ителгән закон түгел. Ул Татарстан Республикасы Конституциясен тормышка ашырыр өчен кирәк. Димәк, без үз Конституциябезне хөрмәт итәргә, шул Конституциягә таянып яшәргә тиешбез. Конституциябез эшләсен өчен, ул халкыбызга хезмәт итсен өчен, бүгенге көндә әлеге Законның кабул ителүе әйтеп бетергесез дәрәҗәдә әһәмияткә ия.