Читать книгу: «Բժիշկին գիրքէն փրցուած էջեր», страница 9
Տէլիրիում թրէմէնս
ՏԷԼԻՐԻՈՒՄ ԹՐԷՄԷՆՍ
Ծեծուած շան մը պէս կը դողդղար։
Երկու կողմէն, երկու հուժկու պահակներ զայն առաջ կը մղէին։ Ու ան սարսափահար ու աղաչաւոր աչերն ինծի ուղղած, ոտքերուն բոլոր ուժովը կ՚ընդդիմանար, սպանդանոց տարուող անասունի մը պէս։
– Մի՛ վախնար, մի՛ վախնար, – ըսի քաղցրօրէն, – այստեղ հիւանդանոց մըն է, ես այս տեղին բժիշկն եմ։
– Պիտի մեռցնեն զիս, պիտի մեռցնեն զիս, Տոքթէօ՛ր, պիտի մեռցնեն զիս…։
– Ինչո՞ւ, ի՞նչ կայ։
– Չեմ գիտեր, չեմ գիտե՜ր, ես ոչ մէկուն չարութիւն ըրած մարդ չեմ։ Ահա տասը օրէ ի վեր զիս կը տանջեն։ Բայց, հաւատացէ՜ք ինծի, Տոքթէօ՛ր, կ՚աղաչեմ, հաւատացէք ինծի, ես պարկեշտ մարդ եմ, ես չէի մեռցնողը, ան ինքնիրենը մեռաւ։
– Ան ո՞վ է։
– Մայրի՛կս, ալեւոր մայրիկս, ան ինքնիրեն մեռաւ…։ Միւսներն ալ ես չմեռցուցի, Տոքթէօ՛ր, միւսներն ալ։
– Բայց միւսները որո՞նք են։
– Զաւակնե՛րս, զաւակնե՛րս…։
Ու ձայնը աւելի պզտիկցուց։
Ակռաները աւելի սեղմուեցան, կճրտացին, սոսկալի՜, սոսկալի՜։
Վիզը ծռած էր, գլուխը թեքած, դէմքին մէկ կողմը ճմռթկած, կծկտած, կզակները ուժգնօրէն կղպուած։
– Ասկէ երեք օր առաջ էր, Տոքթէօ՛ր, շաբաթ գիշեր մը անկողնիս մէջ աչերս չի կրցայ գոցել։ Պատուհանիս առաջքը մինչեւ լոյս փսփսացին։ Նախ երկու հոգի էին, յետոյ այդ երկուքը երեք եղան, չորս եղան, տասը եղան…։ Աչքովս տեսած բաները կը պատմեմ, Տոքթէօ՛ր…։
– Ու կը լսէի՞ր ալ։
– Անշո՛ւշտ, անշո՛ւշտ։ Նախ փսփսուքներ միայն կ՚իմանայի, խժլտուքներ, սուլոցներ։ Բայց վերջը յստակ ֊յստակ լսեցի ամէն բան. «Իր մայրիկը խեղդեր է», կ ՚ըսէր իրենցմէ մէկը։ – «Հարկա՛ւ, հարկա՛ւ», կ ՚ըսէին միւսները, «Իր զաւակներն ալ ինք մեռցուցեր է։ Սանդուխ մը բերէք, պատուհանէն ներս մտնելու է… չուան մը, դանակ մը, զգուշութի՜ւն, զգուշութի՜ւն…»։ Սարսափահար դուռս բացի, դաշտերուն մէջ վազեցի, վազեցի, վազեցի, ու անձրեւին տակ տեղ մը գետին ինկայ, քնացայ։ Միւս առտու երբ ելայ՝ կզակս կղպուած էր…։
Ձայնը ճիգով դուրս կու գար ակռաներուն ճեղքէն։ Խօսքերը կը քակուէին, կը տարտղնէին դուրս ելլելու համար։
Դէմքին վրայ կապոյտ ու սեւ ուռեցքներ կը ցցուէին, անհամար հարուածներու սարսափելի դրոշմները։
Ամբողջ գլուխը փաթթուած էր ճերմակ լաթերու մէջ, որոնց տակէն արիւնը թանձր կաթիլներով կը բխէր, կը տարածուէր, ճակատէն վար կարմիր ճամբաներ կը գծէր։
Ի՜նչ կնճռոտ հանգոյց մըն էր աս։
Ո՛չ, իր պատմածները ճիշդ չէին կրնար ըլլալ, եւ սակայն սուտ ալ չէին անոնք, քանի որ այնքա՜ն տառապանք ու սարսափ կար իր խաւար աչքերուն խորը։
Ու այնքան սարսափ ու տառապանք կար իր խաւար աչքերուն խորը, որ ան չէր նկարագրեր, այլ կ ՚ապրէր իր տառապանքը։
Ան կ ՚ապրէր սարսափելի մղձաւանջի մը մէջ,– բաց աչքով մղձաւանջ մը,– որ շաբաթէ մը ի վեր սկսած ու դեռ չէր աւարտած։
– Շաբաթէ մը ի վեր ականջիս մէջ կը հայհոյեն, կը պոռան, կու լան։ Աչքերս կը վախնամ գոցելու, թարթիչներս հազիւ փակած՝ կարմիր բոցեր ու արեւներ իրարու կը զարնուին։ Պատիս բոլոր խուցերէն փոքրիկ բաներ կը վազվզեն, կը քրքջան, կը դաւադրեն։ Սենեակիս մէջ սեւ, զազրելի միջատներ կան, անկողնիս մէջ կ՚եռուզեռեն, սրունքներէս վեր կը սողան եւ ուսերէս վար կը սահին…։ Անցած գիշեր, գիշեր մը ամբողջ, կոկորդէս վար դիակի մազեր, երկար մազեր կը լեցնէին…։
Կը խօսէր նողկանքով, սարսափելով, խարխափելով։ Իր կղպուած կզակին ետեւէն կը զգայի որ լեզուին ծայրը կը դողդղար։
– Ձեռքերդ բաց, – ըսի։
Հազիւ թէ բացած՝ տեսայ որ մատներն ալ աննշմարելիօրէն դողդղալ սկսան։
Լեզուին ու մատներուն այս թեթեւ դողը հին գինեմոլութեան մը ախտանիշը։
– Ջուր կը խմե՞ս, – հարցուցի։
– Երբեմն, երբեմն…։
– Տարի՞քդ։
– Տարիքս յիսուն, թերեւս աւելի։
– Վիճա՞կդ։
– Կէս մը ամուսնացած, կէս մը ամուրի։
– Զաւակնե՞ր։
– Վեց զաւակներ ունեցայ, չորսը գերեզմանն են։
– Միւսնե՞րը։
– Միւսները մայրիկն առաւ ու փախաւ։
– Բայց խեղճերը միջոց ունի՞ն ապրելու։
Դէմքը ճմռթկեց, ուսերը թօթուեց։
– Մայրիկնին գեղեցիկ կին է, – ըսաւ։
Բարոյական զգացումի այս աստիճան չգոյութիւնը, եկաւ ա՜լ աւելի հաստատել միտքիս մէջ հին գինեմոլութեան մը ախտանիշը։
Որովհետեւ, ալքոլը միայն մարմինը չէ որ կը փտեցնէ, այլեւ հոգին։
Եւ սակայն, օր մը կու գայ, երբ այդ թունաւորուած, դիակնացած, աղբացած մարմնին մէջ հոգին կ՚արթննայ, կը փոթորկի, կը պոռթկայ, ինքնիրմէն կը նողկայ ու ինքնիրմէն կը սարսափի։
Տէլիրիում Թրէմէնսը, այն սարսափելի դժոխքն է, որ Տանթէի մը հանճարը պիտի չկրնար երեւակայել, եւ որ իւրաքանչիւր գինեմոլ իր տառապանքին համար կը կերտէ։
Բաց աչքով մղձաւանջ մըն է այս, որ ոչ թէ գիշեր մը կը տեւէ, այլ շաբաթ մը կը յաւերժանայ։ Ու տառապանքն այնքան մեծ է, ու հիւանդն այնպէս համոզուած է իր մղձաւանջին իրականութեան, որ նախամեծար կը համարի անմիջապէս մահանալ։ Շատ մը անբացատրելի կարծուած անձնասպանութիւններ՝ ուրիշ պատճառ մը չունին բժիշկներուն համար։
Ու այս մարդուն պարագան անոր համար հետաքրքրական էր, որ ան իր զառանցանքին մէջ իսկ ձերբակալուած էր, առանց իր անձնասպանութիւնն աւարտելու ժամանակ ունենալու… վկայ իր արիւնաթաթախ գլուխը…։
– Երէկ գիշեր փողոցին մէջ քալած ատենս սեւեր հագած մարդ մը տեսայ։ Ես այս մարդը կը ճանչնայի, չեմ գիտեր երբ, չեմ գիտեր ուր, բայց գիտեմ որ թշնամիս էր։ Յետոյ անկիւն մը դառնալուս՝ հատ մըն ալ ելաւ, յետոյ հատ մըն ալ, յետոյ հատ մըն ալ։ Ոմանք առջիս, ոմանք ետիս, ուր երթալս շփոթեցայ։ Ձախ կողմս բաց պարտէզ մը կար, մէջը մտայ, ու մութ տան մը խոհանոցը պահուըտեցայ, կծկտեցայ։ Մութն իջեր էր։ Ասանկ՝ երկար ժամ մը անցաւ։ Յետոյ դուրսէն ձայն մը փրթաւ, կամաց ֊կամաց սողալու պէս խշրտոց մը՝ որ երթալով կը մօտենար։ Սարսափեցայ, լոյս վառեցի, պատուհանին ետեւ երեք դէմք երեւցան, յետոյ նորէն, յետոյ նորէն…։
Ահա ճիշդ այդ միջոցին էր որ խոհանոցին անկիւնէն կացին մը գտնելով, սկսած էր իր գլխուն այնպիսի սոսկալի հարուածներ իջեցնել՝ որ, իր անասնական աղաղակներէն արթննալով, տնեցիները ձերբակալեր ու հիւանդանոց առաջնորդեր էին զինք։
Հիւանդանոց առաջնորդեր էին, որպէսզի խնամէինք, դարմանէինք ու ազատ արձակէինք այդ հոգւով ու մարմնով թունաւորուած մարմինը։
Ազատ արձակէինք, որպէսզի նորէն խմէր ու նորէն շնար, ու ախտաւորներու նոր սերունդ մըն ալ հասցնէր…։
Տխո՜ւր արհեստ, տխո՜ւր պարտականութիւն…։
Այդ գիշեր երկար ատեն տանջուեցայ խորհելով այն բոլոր աղէտներուն վրայ, որ այս մարդը ազատօրէն պիտի կրնար գործել։
Մինչդեռ… մինչդեռ նոյն գիշերն իսկ՝ մղձաւանջի նոպայի մը մէջ ան ինքզինքը մեռցուցեր էր։
Հետեւեալ օրը, դիազննութեան սեղանին վրայ փռած էինք արդէն դիակը, քանի որ մեր դարմանատունը մեռնող անոքիկ հիւանդները մեզի կը պատկանէին։ Նեղ սղոց մը՝ պզտիկ ճռճռոցով երկուքի կը կտրէր իր գանկը մեզի ցոյց տալու համար ուղեղին ախտաբանութիւնը։
Բայց ահա դուռը կամաց մը բացուեցաւ։ Պատառատուն մայր մը, երկու տղայ…։
Գինովին նախկին կինն էր, որ իր էրիկին այցելելու եկեր էր հիւանդանոց, ու դուռէ դուռ զարնուելով՝ մինչեւ դիազննութեան սրահն էր հասեր…։
Քար կտրեցաւ։ Հառաչ մը չկրցաւ հանել կուրծքէն։
Իսկոյն դուռը երեսին գոցեցինք։ Ու սղոցին երկու ծայրէն բռնած՝ երկու բժիշկ, իրարու երես նայեցանք ոճրագործներու պէս։
Ու դեռ ականջիս մէջ է, թէ ինչպէս, դուրսէն, դրան ճեղքէն, գինովին տղաքները կը ճղային.
– Հայրի՜կ, հայրի՜կ, քեզի նարինջ բերինք, հայրի՜կ…։
Բերա, 1914
Վեցերորդ զգայարանք
ՎԵՑԵՐՈՐԴ ԶԳԱՅԱՐԱՆՔ
Հանդիպած առաջին աշակերտին հարցուր, թէ որո՞նք են մարդկային զգայարանքները։ Առանց տարիքի խտրութեան նո՛յն պատասխանը պիտի ընդունիս։
– Տեսանելիք, հոտոտելիք, ճաշակելիք, լսելիք, շօշափելիք…։
Եւ սակայն ամէն մարդ գիտէ թէ ուրիշ զգայարանք մ ՚ալ կայ, վեցերորդը, այն որուն մասին չի խօսուիր եւ որ աշխարհ կը կենսաւորէ։
Դպրոցները կը լռեն. իր անունը անպատշաճ է։ Ազատօրէն կարենալ խօսելու համար՝ իր պաշտօնին յարմար անուն մը տանք, ու համարձակօրէն կոչենք զայն սիրելիք։
Բոլոր ճաշակելիքներէն ու հոտոտելիքներէն աւելի կարեւոր է ան։ Իրմէ՛ կախում ունի որ երջանիկ կամ թշուառ, առողջ կամ տխեղծ մարդկութիւն մը ծնի։
Կեանքի բոլոր հարցերուն մէջ ամէնէն առաջինն է սեռական հարցը։ Բնագէտներն ու ընկերաբանները կը համաձայնին կրկնելու թէ է՛ն դժուար խնդիրն է ան։
Բայց ի՞նչ կ ՚ընենք մենք, ընտանիքի հայրերս։
Կը թողունք որ տղան ինքնիրենը լուծէ այդ կնճռոտ հանգոյցը։ Ու մեր կողմէ կը բաւականանանք միայն իր մէջ ներմուծելով զզուանքի ու ամօթխածութեան գաղափարը։ Սեռային տգիտութիւնը իբրեւ անհրաժեշտութիւն եւ իբրեւ սրբութիւն կը նկատենք։
Սակայն օր մը պիտի գայ – անխուսափելի՜ օրը – երբ մեր չըսածը փողոցին տղաքները պիտի ըսեն, ու որքա՜ն յոռի կերպով…։
Վա՜յ այն ատեն այդ տղուն։
Ծնողքին դաւադիր լռութիւնը, ընկերներուն ոճրապարտ մեղսակցութիւնը, արգիլուած բան մը ընելու գիտակցութիւնը իրար միանալով՝ երէկուան հրեշտակը այսօրուան իժին պիտի վերածեն։
Չեմ համարձակիր նկարագրելու թէ այնպիսի տարիքի մը մէջ երբ պատանիին ջղային դրութիւնը դեռ հազիւ կազմակերպուելու վրայ եղող նուրբ – ամենանո՛ւրբ – դրութիւն մըն է, ի՜նչ ահաւոր աւերներ կը գործեն այդ անվերջ ու անանուն ցնցումները։
Սակայն վտանգը միայն մարմնական չէ, այլ հոգեկան։ Ո՛չ թէ միայն իրենց ֆիզիքական առողջութիւնը կը խաթարեն անոնք, այլ նաեւ իրենց բարոյական առողջութիւնը, իրենց նկարագիրը, իրենց զուարթութիւնը, իրենց սրբութիւնը։
Այսպէս, երիտասարդ մը որ դպրոցէն կ՚ելլէ, վարդ մըն է որ իր բոյրը կորսնցուցած է, եւ որուն բոլոր թերթերը փրթած են։ Եթէ դեռ միակ թերթ մը ունի, ան ալ առաջին ցնծուհին պիտի փրցնէ, այնպէս որ փշալից կոթ մը միայն պիտի մնայ իր ապագայ կնոջ ձեռքը…։
Որովհետեւ,– ինչո՞ւ չէ – այդ տգէտ պատանին, որ ո՛չ մէկ առողջապահիկ կանխազգուշութիւնով չզինեցինք, վաղը, սիրելու խաբկանքով, համբոյրի մը փոխարէն պիտի ստանայ ախտերուն է՛ն սարսափելին, եւ դարմանուելու խաբկանքով՝ կրկնօրէն պիտի զոհուի այն տիտղոսաւոր շառլաթան ներուն որ բժշկութիւնը պոռնկացուցին…։
Ահա թէ ի՛նչպէս՝ ամօթի եւ մեղքի պատրուակով՝ թոյնի աղբիւր մը կը դարձնենք այն զգայարանքը, որ ամէնէն իրական երջանկութեան գործիքն է՝ Բնութեան կողմէ մեզի նուիրուած։
Զգուշութի՜ւն։ Չստորնացնենք, չխաթարենք, չբթացնենք զայն, սեռական զգայարանքը։
Կենդանական աշխարհին մէջ քանի՜ քանիներ կան որ մի՛այն այդ զգայարանքով ու միա՛յն այդ զգայարանքին համար կ՚ապրին։
Ո՜վ չի ճանչնար Էֆէմէր թիթեռնիկը, այն շնորհալի թիթեռնիկը որ ամառ գիշերներ կու գայ ձեր լապտերին շուրջ բացխփելու իր թեթեւ թեւերը։ Ան կ ՚ապրի ամէնէն կարճատեւ ու ամէնէն գեղեցիկ կեանքով որ կարելի ըլլայ երեւակայել։ Ճաշակելիք չունի, չի կրնար ուտել, քանի մը ժամէն պիտի մեռնի. բայց պիտի մեռնի ամէնէն բնական, ամէնէն իտէալ մահով, առանց ծերանալու, առա՛նց հիւանդանալու, առա՛նց ցաւելու…։ Երջանի՜կ թիթեռնիկ. սնունդի պէտք չունի, որովհետեւ ստամոքս չունի. կեանքի հոգ չունի, որովհետեւ իր օրերը համրուած են։ Իր միակ զբաղումը սէրն է. ան պիտի բարձրանայ եթերին մէջ, իրեն պէս Վաղամեռիկ թիթեռնիկ մ ՚ալ պիտի գտնայ։ Ու պիտի սիրէ, ու պիտի մեռնի իրեն նուիրուելով…։ Ան պիտի իրականացնէ բանաստեղծին երազը. «Ծնիլ, սիրել, մեռնիլ…»։
Իրեն համար չէ Շամֆօսին սէրը, այն սէրը որ «երկու մաշկերու հպումն է» եւ որ այլասերած մարդկութիւն մը միայն կրնար հնարել։
Հազար դարերու քաղաքակրթութիւնով մը Բնութենէն հեռացած մարդկային սրտին մէջ անգամ՝ տեսէք թէ ինչպիսի ճոխ ծաղիկներով կը պճնուի ան.–
«Էն թշուառ ուղեղին մէջ թողէք որ սէրը քսանչորս ժամ աշխատի, ու ահա թէ ինչ պիտի գտնէք հոն,– կ ՚ըսէ Սթանտալ,– ձմեռնային տերեւաթափ ճիւղ մը կը նետեն Սալցպուրկի աղահանքի մը մէջ, եւ երբ քանի մը ամիս յետոյ զայն դուրս կը քաշեն, այնպիսի պսպղուն բիւրեղներով ծածկուած է, ադամանդներու այնպիսի անհունութիւն մը պճնած է ամենափոքր ոստերն անգամ, որ անկարելի է ճանչնալ նախկին ճիւղը…»։
«Երեւակայութի՜ւն» պիտի ըսէք։ Ազատ թողէք երկու սիրահարները որ Բնութեան ձայնին հետեւին, ու պիտի տեսնէք թէ ի՜նչ գեղեցիկ իրականութիւն է այդ երեւակայութիւն կարծուածը։
Հոգւոյն եւ մարմնին այնքան սեղմ ու փոխադարձ ազդեցութիւնը մարդկային ուրիշ ոչ մէկ գործունէութեան ատեն կարելի է տեսնել։
Միսին մէջ այնպէս մը կը փոթորկի հոգին՝ որ ոսկորներուն ամէնէն անշարժ բջիջներն անգամ վայրկեան մը իրենց ապրիլը կը զգան։
Արուն ու էգը, սէրն ու սեռը, մարմինն ու հոգին իրար խառնուելով՝ միանգամայն Տիեզերքին ու Աստուծոյն կը խառնուին։
Մարդկային ո՛չ մէկ զգայարանք, կենդանական ո՛չ մէկ գործողութիւն, բնագիտական ո՛չ մէկ երեւոյթ այնքան խորհրդաւոր է։
Այդ գերագոյն վայրկեանին, է՛ն սեւ մարդը արշալոյսներ հրդեհելու ընդունակ հրաշէկ հոգի մը կ ՚ըլլայ։ Է՛ն ստոր մարդը կը հաւաքէ ինչ որ կայ իր մէջ լաւագոյն՝ կուսական կաղապարի մը մէջ նետելու համար զանոնք։
– Վայրկենական ցնցո՜ւմ մը… – կ ՚ըսէ Մարք Օրէլ։
Բայց այդ մէկ ցնցումը անհունները կը դողացնէ ու յաւիտեանները կը բեղմնաւորէ…։
Այսպէս է սէրը. մաքուր, առողջ, բնական սէրը։
Իմաստութի՞ւն թէ յիմարութիւն. չեմ գիտեր։ Կը զգամ միայն որ մարդկային ամենաբարձր արտայայտութիւնն է ան։ Անո՛վ է որ Աստուած մեր մէջ կը յայտնուի. Աստուած սէր է։
Պատրաստենք մեր զաւակները այդ մեծ օրուան համար։ Ու սորվեցնենք իրենց Վերածնունդի առաջին օրէնքը.
Առողջ սէր, առողջ սեռ։
Բանկալթի, 1914
Չմեռնելու համար
ՉՄԵՌՆԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ
1904֊ի ձմեռն էր, սաստիկ ձմեռ մը։
Սարի մը կողէն տքալով լեռնաբարձ շոգեկառք մը կը բարձրանար, դագաղի պէս յամրընթաց։
Այդ փոքրիկ շոգեկառքը ամէնէն տխուրն է, որ կը ճանչնամ աշխարհիս երեսին։
«Հոնկէ ելլողը վար չ՚իջնար» կ՚ըսեն…։
Հոն երգ չկայ, ծիծաղ չկայ. հոն խօսք չկայ, հապճեպ չկայ։
Փոքրիկ պատուհաններէ վտիտ գլուխներ կը նային դուրս. ապակիէ աչերով անկենդան, համակերպ ու միակերպ նայուածքներ։ Ահաւոր ու հանդարտ դէմքեր բոլորն ալ, աշխարհին դէմ դառնացած, մահէն աւերուած երիտասարդներու։
Հիւծախտաւորներ են անոնք որ այս փոքրիկ շոգեկառքը տքալով ու դողալով ամէն օր ու ամէն ժամ, երկրագունտին չորս ծայրերէն Լէյզէնի գագաթը կը նետէ։
Դուրսը, ճամբուն երկայնքին, սպիտակ ու սարսափելի վիհեր կան. անհուններ ու անդունդներ որ համապարփակ ձիւնին տակ կ՚ալեկոծուին։
Բայց ահա շոգեկառքին մէջ մահուան խժլտուք մը փրթաւ. բոլոր հիւանդագին աչերը մէկ կողմ դարձան սարսափահար։ Անկիւն մը վտիտ երիտասարդ մը, կը տենդէր, կը դողար, կը խղդուէր, կը հազար։
Պատառ֊պատառ թոքերը կը փրթէին։ Գլուխը շտապով պատուհանէն դուրս կախեց։
Թուքը ձիւնը կարմրցո՜ւց, կարմրցո՜ւց…։
Ուսկէ՞ կու գար, ո՞վ էր։
Փարիզէն կու գար, Հայ էր։ Թէ մեռնէր իսկ, մէկը չկար զինքը ճանչցող։
Քիչ յետոյ, կայարանէն մինչեւ բուժարան, ձիւնին մէջէն արիւնը դարձեալ գծեց իր կարմիր ճամբան։
Լեռնամբարձին տխուր բազմութենէն վերջ, հիմա աւելի տխուր մենութիւնն էր, Սանաթորիումի նեղ սենեակ մը, այն մերկ ու ճերմակ սենեակներէն որոնք հարիւրներով քովէ քով ու վրայէ վրայ կը շարուին, եւ որոնց իւրաքանչիւրին մէջ մենաւոր հիւանդ մը կը տքայ։
Դուրսը ահագին եւ անծայրածիր ծով մ ՚է լեռներու, խելքի ֊մտքի չսղմուող բարձրութիւններու, որոնք խաւար քաոսներէն յանկարծ կ՚ոստնուն, ճեփ ֊ճերմակ ալիքներու պէս արեւուն տակ կը փրփրին ու կը պսպղան, ամպերուն ու երկինքին կը խառնուին, կը տատանին ու կ՚օրօրուին, գերագոյն ալեկոծումի մը մէջ յանկարծ սառած անդրհեղեղեան ովկէանի մը պէս։
Բայց դուրսը նայո՞ղը ով…։
Ներսը, հականեխուած չորս մերկ պատեր, անկողին մը, հիւանդ մը։ Սնարին վերեւ, ճերմակ թուղթի մը վրայ անուն մը, անդունդ մը… Ատոմ Եարճանեան։
Հեռո՜ւն, շա՜տ հեռուն, ծերունի հայր մը, դողդոջուն մայր մը, ու քոյրիկներ թռչուններու պէս ճըլվլուն։
Աւելի հեռուն, արիւնի տակ մշուշի մը մէջ, հայրենի լեռները, մայրենի երդիքները, ահեղավազ Եփրատը։
Ու այս բոլորին վրայ ու բոլորին շուրջ, սահմանագլուխի շղթաները, կապարէ դուռները, ու ամբողջ Համիտեան սարսափը…։
Մահամերձ պանդուխտը ակնթարթի մը մէջ վերապրեցաւ այս ամէնը։ Ու իր քրտնաթոր անկողնին վրայ կծկտած, մահուան թոթուըտուքներուն մէջէն իր մեղքը վերջին անգամ մ ՚ալ սաւառնեց դէպի հեռաւո՜ր, հեռաւո՜ր տունը մայրենի։
– Աւա՜ղ, ապարանքի մը պէս մեծ էիր ու շքեղ,
Ու ես, երդիքներուդ սպիտակ կատարէն
Աստղածորան գիշերներու լոյսին հետ
Վարէն ահեղավազ Եփրատին կ՚ունկնդրէի։
................
– Բայց ո՞վ պիտի բերէ, ո՞վ պիտի բերէ, ըսէ՛,
Քու սրբազան մոխիրէդ ափ մը մոխիր,
Մահուան օրը, իմ տրտում դագաղիս մէջ
Հայրենիքս երգողի իմ աճիւնիս խառնելու…։
Սակայն տենդը կը բարձրանար, կը բարձրանար։ Շրթները կը դեղնէին, կը բարակնային, կը փրփրէին։
– Մտիկ ըրէք, ակռաներս մահագուժօրէն կը կրճտին…
Ա՜լ իր բարբառը զառանցանք մ ՚էր ու իր ջերմը՝ մահաջերմ։
– Վերջալոյսի ու մահաջերմի այս ժամուն
Ագռաւներու եղերաւոր երամներ մեռելակերպ…։
Ու գերեզմաններ, ու գանկեր, ու զանգակներ որ կը ղօղանջեն, ու պատանքներ առագաստներու պէս բաց, ու փոթորիկ, ու կտցահարում, ու անտառներ ոտքի, ու դեղին հողի անձրեւում…
– Ու նորէն երազներու ուխտուած մարմնի վրան
Արիւնով թրջուած պատանքներու խոնաւութիւնը կը զգամ…
Ու բազուկներ որ ատենով յաղթանակներու արեգակին գալարուեցան,
Այսօր ջախջախուած սրտիս սէրերուն վրայ կը խաչաձեւուին…։
Պէտք էր ամբողջովին յիշատակել իր անըմբռնելի, անկապակից ու ահաւոր այն էջը որ Յիշատակ կը կոչուի եւ որ 40 աստիճան ջերմութեան մէջ յղացուած է։ Առանց այս բժշկական բացատրութեան, դժուարին պիտի ըլլար ըմբռնել այդ արիւնի, նոճիի, արշալոյսի ու փոթորկի առեղծուածը։ Միակ վճիտ բան մը կայ հոն, որ լճակի մը զուլալ ջուրերուն զովութիւնը կը բերէ այդ մահաջերմին մէջ ուր մահն արգիլուած է.
– Օ՜հ, բաժա՜կ մը ջուր, բաժա՜կ մը ջուր, բաժա՜կ մը ջուր,
Իմ յիշատակիս եւ հողի հայրենական աղբիւրներէն,
Վասնզի մահը ուսերուն վրայ է այս իրիկուն…։
Պէտք էր ամբողջովին յիշատակել տառապանքի ու մահապարտի այն կարմիր հատորը որ Հոգեվարքի եւ Յոյսի Ջահեր կը կոչուի եւ որ արիւնի մէջ յղացուեցաւ։
Ահա թէ ի՛նչպիսի յուսահատական վիճակի մէջ էր հիւանդը, երբ օր մը վրայ հասաւ Մինաս Չերազէ լակոնական թուղթ մը թէ «Դիւցազնօրէնը գրողը երիտասարդ չի մեռնիր…»։
Ո՛չ, Դիւցազնօրէնը գրողը երիտասարդ պիտի չմեռնէր։ Ան պիտի ծառանար ահաւոր հիւանդութեան դէմ, ան պիտի սրբէր իր ճակտին գիրը, ան պիտի պայքարէր Մահուան հետ։
«Մարդը ստեղծուած է պայքարելու, ու կինը՝ ռազմիկը մխիթարելու համար», կը գրէ Նիցչէ։
Ահաւասիկ նաեւ կին մը՝ ռազմիկը մխիթարելու համար։ Թոշնած ծակղեփո՜ւնջ մը՝ որ Կովկասեան անծանօթ գեղուհի մը կը ղրկէր մահահոտ բանաստեղծին…։
Ուրեմն ողջ աշխարհը դեռ ամբողջովին չէր լքած զինքը։ Ուրեմն դեռ վա՜րը, կապո՜յտ հեռուները, տարտամ ձորերու մէջ կո՜յս մը կար որ արշալոյսին ցօղաթուրմ ծաղիկները կը հաւաքէր իր տենդահար ճակտին համար։
Հիւանդն իր դողդոջ շրթներուն դրաւ զանոնք։ Իր հպարտ սիրտը դեռ չէր ճանչցած Սէրը։ Տարտամ խոնաւութիւն մը իր աչերը լայնցուց, լացուց…։
Յետոյ, արդէն իսկ զայրացած իր սրտին այս տկարութեան վրայ, միտքը սաւառնեց դէպի հոն, հեռուն, Կովկասը, ուր դարաւոր ու ալեւոր գեղուհի մը կը յօշոտէին, Մայր Հայաստանը…։
Ո՛չ, հայրենիքի այսպիսի մէկ ճգնաժամային վայրկեանին, ան պիտի չմեռնէ՛ր, ան պիտի չյուսահատէր, ան պիտի ապրէր, պիտի մռնչէր, պիտի երգէր, պիտի բոցավառէր ռազմիկներու հոգին։ Հսկաներու ճակատամարտին մէջ ան իր գրչին ծանրութիւնը պիտի նետէր՝ արիւնէն խենթեցած սուսերի մը պէս…
«Զա՛րկ, Կովկաս…»
Այս տարօրէն հիւանդը՝ իր հոգեվարքի անկողնին մէջէն՝ ուժի ահագին գանձեր պիտի գտնէր ամբողջ ցեղ մը գօտեպնդելու համար.
«Զա՛րկ, Կովկաս…»
Շնչատութենէ հեծող այս երիտասարդը՝ իր հիւանդ կուրծքէն ռազմաշունչ փոթորիկներ պիտի յառնէր Ալպեաններու գագաթէն մինչեւ Արարատի ստորոտը…
«Զա՛րկ, Կովկաս…»
Ու կամքի տարօրինակ ուժով մը՝ բժիշկներու պատուէրին անսալու համար՝ այդ ջղուտ ու անհանդարտ երիտասարդը, ամբողջ երկու տարի, ամէ՛ն օր, ամէ՛ն ցերեկէ վերջ, երկար ֊երկար ժամերով, բաց օդին մէջ փռեց, անշարժացուց, քարացուց իր վտիտ մարմինը, արեւուն տակ անմահութեան համար հասունցող մոմիայի մը պէս…։
Հնազանդ տղու մը նման առտու ֊իրիկուն կանոնաւորապէս չափեց իր ջերմութիւնը։ Միայն թէ ամէն անգամ որ չափազանց բարձր էր ջերմաչափը, իսկոյն կը ցնցէր ու կ ՚իջեցնէր զայն, ոտքերը ուժգին ֊ուժգին գետին զարնելով, ու « պիտի ապրի՛մ, պիտի ապրի՛մ» պոռալով…։
Ու շաբաթն անգամ մը, երբ իր ծանրութիւնը չափելու համար կը մօտենար ճակատագրական նժարին, չէր մոռնար կանխաւ քանի մը գիրք պահելու իր գրպաններուն մէջ, անոնց կշիռովը ինքզինք ու իր բժիշկը խաբելու համար…։
Կարելի՞ է սակայն Մահը խաբել…։
Ո՜վ դուք որ այսպէս կը խորհիք, յուսահատներ ու պարտուածներ, ձեզի՛ համար են այս տողերը։
Այդ տարիէն ի վեր տասը երկար տարիներ բոլորուեցան։ Օր մը Լէմանի ափերուն վրայ նստած էի։ Սպիտակ շոգենաւ մը լճափին մօտեցաւ՝ իր առջեւէն կարապները թռցնելով։ Խուռներամ բազմութեան մէջէն յանկարծ մէկը անջատուելով ինծի վազեց, եղբօր մը, մտերիմի մը պէս։ Ու գրկուեցանք ու համբուրուեցանք՝ առանց որ կարենայի ճանչնալ զինքը։
– Չե՞ս յիշեր, – ըսաւ, – ես երբեմնի հոգեվարքն եմ…։
– Սիամանթօ՞…։
Ու կը խօսէր, ու կը խնդար ու կը կատակէր։ Կը նկարագրէր Կովկասն ու Ամերիկան, Փարիզն ու Պերլինը, Արարատն ու Նիակարան։
Ես զմայլա՜ծ կը դիտէի իր հզօր հասակն ու պայծառ դէմքը։ Ու զո՜ւր կը ջանայի յիշել այն չարչրկուած ու ծամածուռ դիմագծութիւնը որ Հոգեվարքի եւ Յոյսի Ջահերուն կողքը կը զարդարէ, եւ որ հեղինակին նկարն էր՝ դեռ հազիւ տասը տարի առաջ…։
Բանկալթի, 1914
Ապրելու կամքը
ԱՊՐԵԼՈՒ ԿԱՄՔԸ
1694 Փետրուար 20֊ ին ծնաւ – աւելի վիժեցաւ քան թէ ծնաւ – մանուկ մը որ երեւութապէս մեռած էր։ Ո՛չ կը տեսնէր, ո՛չ կը ճչար, ո՛չ կը շարժէր, ո՛չ կը շնչէր։
Քանի՞ վայրկեան, քանի՞ ժամ, քանի՞ օր պիտի ապրի… ամբողջ դար մը։
Ու հակառակ իր անվերջ հիւանդութիւններուն՝ մտային ա՛յնպիսի գործունէութիւն մը ցոյց պիտի տայ, որուն նմանը պատմութիւնը չէր արձանագրած դեռ։
Ո՛չ միայն դար մը պիտի ապրի, այլ այդ դարը իր սեփակա՛ն դարը պիտի ըլլայ, Վօլթէրի դարը…։ Որովհետեւ այդ հանճարեղ վիժուկը Վօլթէր ինքն էր։
Կատարեալ կմախք մը։ Իր ժամանակին ամէնէն նիհար, ամէնէն հիւանդ, ամէնէն տգեղ մարդը։
Ու երեւակայել որ երեսուն տարեկան ծաղիկ հասակին, ծաղկի համաճարակ մը եթէ բոլորովին չմեռցուց զինքը, գոնէ վրայէն վերցուց գեղեցկութեան յետին նշոյլը։
Ո՞ւր երթամ որ զիս ընդունին,
Երբ դէմքիս վրայ ահեղ ախտին
Կնիքն ունիմ սոսկատեսիլ,
Կարելի՞ է սիրոյ խորհիլ…։
Իր մտերմական նամակագրութիւնը բժշկական մանրամասն օրագիր մըն է, ուր Հիփոքրաթ իսկ պիտի շուարէր ախտերու ա՛յսքան այլազան ցուցադրումի մը առջեւ։ Բայց հիւանդը ոչինչ կը փոխէր իր անխարդախ զուարթութենէն.
– Երկու տարի երկու աչերս երկու պալար էին, – կ՚ըսէ, – թարթիչներս ալ երկու պարան էին կարմիր ու սպիտակ…։
Աչացաւին փոխն ի փոխ յաջորդեցին կոկորդացաւը, ձայնարգելութիւնը, խլութիւնը։ Լինդերը կը փտտէին, ակռաները կը թափէին բերնին մէջ։ Յօդացաւ մը ընդհատաբար անկողին կը գամէր, կը հիւծէր, կը սպառէր զայն։ Բայց Վօլթէր՝ միշտ ժպտուն՝
– Քոսոտներուն է՛ն նիհարն եմ… – կը գրէր։
Յօդացաւէն աւելի՛ ցաւագին ախտ մը երեսունինը տարի սարսափելի կերպով տանջեց զայն՝ միզարգելութիւնը։ Այնպէս որ իւրաքանչիւր անգամ ստիպուած էին զինքը լողցնելու, արիւնելու։ Իսկ ասոր յաջորդեց շատ աւելի վտանգաւոր ախտ մը, սպիտակամիզութիւնը.
– Մատիտի պէս ոտքերս՝ տակառի պէս ուռեցան…։
Յետոյ վրայ հասաւ ծերութեան հիւանդութիւնը, պնդերակութիւնը։ Շնչերակները կարծրացան, կիր կապեցին, քարացան. բազկերակն սկսաւ անկանոն կերպով զարնելու, ուղեղի արիւնախռումներ իրար կը յաջորդէին, եւ իբրեւ հետեւանք՝ անդամալուծութիւնը ու լեզուին կապուիլը…
– Երբ մարդ ինծի չափ նիհար է՝ ծիծաղելի է արիւնախռնում ունենալ, բայց ես ունեցայ այդ ծիծաղելիութիւնը…։
Եւ սակայն Վօլթէր այսքանով յուսահատող մարդ մը չէր։ Իր ծերունի ու կմախացած կուրծքին տակ մի՛շտ երիտասարդ կը մնար սիրտը, մի՛շտ խանդավառ, մի՛շտ ժպտուն։ Ահա թէ այդ հիւանդութեան միջոցին ի՞նչ կը գրէր դերասանուհիի մը.
– Եթէ ունենայի քսան տարի, եթէ ունենայի ձեզի արժանի մարմին մը, հարստութիւն մը ու սիրտ մը, բոլորն ալ ձեզի պիտի նուիրէի։ Բայց ամէն բան կորսնցուցի, ու հազի՜ւ թէ աչք մը ունիմ ձեզ տեսնելու, հոգի մը ձեզ հիանալու, ու ձեռք մը ձեզի գրելու համար…։
Եօթանասունութը տարեկանին Վօլթէր դեռ չէր կորսնցուցած իր սրտին երիտասարդութիւնը…։
Բայց իր գլխաւոր հիւանդութիւնը – ա՛յն որ օրօրոցէն մինչեւ դագաղ ամէն օր տանջեց զինքը – ստամոքսի հիւանդութիւնն էր։ Կարելի է ըսել որ միւս բոլոր հիւանդութիւնները միա՛յն իր մարմինը տանջեցին՝ առանց կարենալ իր հոգւոյն հասնելու. իսկ այս վերջինը ուղղակի իր ուղեղին, մտածելակերպին վրայ կ՚ազդէր։
Վօլթէր՝ առանց ստամոքսի հիւանդութեան՝ ուրի՛շ Վօլթէր մը պիտի ըլլար, աւելի՛ լաւատես, աւելի՛ վսեմ, աւելի՛ աստուածային Վօլթէր մը։ Մինչդեռ հիմա որքան ալ բարձրանայ, կը զգաս որ մէկ ոտքը հողին է։ Եթէ մէկ ձեռքով հրեշտակ մ ՚իսկ թռցնէ, գիտես որ միւսովը սատանայ մ ՚է բռնած կռնակին ետեւ…։
Անկարելի է բժիշկ ըլլալ, ու իր ջղուտ ու խայթող, զուարթ ու կծու, անուշ ու դառն լեզուին տակ՝ իսկոյն չգուշակել ստամոքսի լեղիութիւն մը։
Ճաշակեցէք եւ տեսէք սա յատկանշական քառեակը.
Զուարթ եղայ քէներուս մէջ
Ու ախտերու համբերեցի.
Մէկ ոտքս միշտ դագաղին մէջ՝
Միւսով տուի աքացի…։
Հոտուըտացէք նաեւ – չեմ համարձակիր ըսելու ճաշակեցէք – իր Փիլիսոփայական Բառարանէն փրցուած սա պատառը.
– Երբ նախարարէ մը շնորհ մ ՚ունիք խնդրելու, նախ տեղեկացէք թէ իր փորն ազա՞տ է։ Մեր նկարագիրն ու հոգին մեր աղբամանէն կախում ունին…։
Արդէն չէ՞ որ Մօնթէնյը իմաստասէրն ալ այդ առօրեայ կանոնաւոր գործողութեան մէջ կը սահմանէր մարդկային ամէնէ՛ն իրական երջանկութիւնը։
Հարկ կա՞յ ըսելու որ Վօլթէր այդ յետին երջանկութենէն ալ զրկուած էր։
Պղինիոս պատմաբանը կը հաւաստէ թէ Եգիպտացիք Իպիս թռչունէն սորվեցան փորլուացք ընել.– «Իպիս իր մարմնին ներսը կը լուայ կտուցովը ջուր ներարկելով հո՛ն՝ ուրկէ առողջութիւնը կը պահանջէ որ ստամոքսին աւելորդ սնունդները դուրս գան»։
Պղինիոսը չեմ գիտեր, բայց Վօլթէր անմահացուց այդ ժեսթը…։ Երեւակայեցէք որ ամիսը ութը լուծողական կ ՚ընդունէր ու տասներկու փորլուացք։
Երբ Բրուսիոյ թագաւորը Ֆրէտէրիք Մեծ՝ իր հանճարին վրայ զմայլելով՝ զայն իր պալատը պահել ուզեց.
– Խնդրէ ինձմէ ի՛նչ որ կ՚ուզես, – հարցուց։
– Կ՚ուզեմ մինակ անկողին մը, գրեխ մը ու Բրուսիոյ թագաւորը… – պատասխանեց Վօլթէր։
Ու տարիներ յետոյ երբ հայրենիք վերադառնալով, դարձեալ գերմանական ազդու լուծողականներ կը խնդրէր իրմէ.
– Ղրկած դեղահատներս բաւական են ամբողջ Ֆրանսան լուծելու… – կը գրէր Մեծ Թագաւորը։
Այս պայմաններուն մէջ դիւրին է հետեւցնել թէ ի՜նչ տրամադրութեան տակ կ՚աշխատէր.
– Գրած ատենս երկու ձեռքով փորս կը բռնէի, ու յետոյ գրիչս…։
Դժուար չէ նաեւ կռահել որ՝ հակառակ իր յաւիտենական քմծիծաղին՝ իր կեանքը հեռո՜ւ էր վարդագոյն ըլլալէ.
– Ամբողջ կեանքս ես մեռայ… – կը գրէ տեղ մը։
Եւ սակայն իր բոլոր ժամանակակիցները մեռան, զինքը պաշտպանող բարեկամները մեռան, զինքը դարմանող բժիշկները մեռան, ու ինք դեռ կ'ապրէր, կ ՚ապրէր ու կ ՚աշխատէր։ Եօթանասուն հատոր գիրքեր դեռ չյոգնեցուցին իր գրիչը։ Ութսուն տարեկանին Մենէի Աղջիկները գրեց երկու օրուան մէջ։ Երկու տարի յետոյ Իրէնի ողբերգութիւնը յղացաւ…։
Ի՜նչ մոգական գաղտնիք մ ՚ունէր ուրեմն այս արտակարգ մարդը որ ինքն իր բժիշկն ըլլալը կը յայտարարէր ամէնուն.
– Պահպանեցէք ձեր առողջութիւնը, – կը գրէր բարեկամի մը, – ան աւելի ձենէ կախում ունի քան աշխարհի բոլոր բժիշկներէն։ Չափաւոր եղէք։
Ահա իր միակ պատուէրը։
Զարմանալի է դիտել որ այդ որկրամոլութեան դարուն մէջ, Վօլթէր նոյնի՛սկ թագաւորներու սեղանին վրայ երբեք չէր շեղեր իր գիտցած կերակուրներէն։ Կաթ, հաւկիթ, ոսպ, գետնախնձորի ապուր, բրինձ, ու պատառ մը ոչխարի միս. ահա դար մը ապրելու իր ճաշացուցակը։
Ան քիչ կ՚ուտէր, բայց շատ կը ծամէր։ Սկիզբները իր միակ մոլութիւնը սուրճն էր, բայց երբ տեսաւ որ իր ջղայնութիւնը կ ՚աւելցնէր՝ սուրճն ալ դադրեցուց։
Ու այս չափաւորութիւնը՝ Սիրոյ մէջ մինչեւ ծոմապահութեան սահմանները կ՚երթար…։
Քիչ մը վերը իր տգեղութիւնը յիշեցինք։ Բայց Վօլթէր իր մասնաւոր գեղեցկութիւնը ունէր՝ մաքրութիւնը։ Իր վտիտ մարմնին վրայ կուսական շնորհ մը, սրբութիւն մը, լոյս մը կար միշտ։ Լոգանքն ամէն օր անպակաս էր։ Ու իր անձին, հագուստին, ուտեստին ծայրահեղ անբծութիւնը կատարեալ կրօնք մը, արարողութիւն մը, պաշտամունք մը եղած էր իրեն համար։
Իր հիւանդութիւնները մոռնալու համար իբրեւ միակ դարման՝ աշխատութեան կը նուիրուէր։ Օրական տասնութէն քսան ժամ կը գրէր ու կը կարդար՝ իր ցաւերուն վրայ խորհելու ժամանակ չունենալու համար…։
Գրասենեակին մէջ հինգ սեղաններ ունէր՝ հինգ երկերու համար։ Հազիւ թէ մէկ գրքին վրայ ձանձրացած, միւսին վրայ կ՚իյնար… հանգչելու համար։
Բայց այդ սո՛սկ ուղեղային կեանքը շատոնց պիտի սպառէր իր կեանքը՝ եթէ մարմնային աշխատութիւններով ան չգիտնար ներդաշնակել իր գործունէութիւնը։ Պարտիզպանութիւն, այգեգործութիւն, ծաղկամշակութիւն, ամէն օր կը ծաղկեցնէին իր ուժերը։
Շատ երկարակեցութեան գաղտնիքը գիւղացիներուն մէջ կը փնտռեն։ Ի՜նչ բան աւելի բնական քան առողջ լեռնցի մը, որ ո՛չ սիրտ կը մաշեցնէ, ո՛չ միտք կը յոգնեցնէ, ծառի մը պէս կ ՚ապրի ու անասունի մը պէս կ՚ուտէ։
Վօլթէր իր անձին օրինակով մեզ ցոյց կու տայ որ մարդ կրնայ ախտաւոր ծնիլ, կրնայ բոլոր հիւանդութիւններու մաղէն անցնիլ, եւ սակայն ապրիլ, գործել, երջանկանալ ու երջանկացնել…։
Չափաւորութիւն, մաքրութիւն, աշխատութիւն. ահա այն պարզ ու հաստատուն եռոտանին որուն վրայ ամէ՛ն մարդ ամրօրէն կրնայ նստիլ։
Այդ եռոտանիին վրայ կանգնած էր Վօլթէր իր վտիտ հասակին ամբողջ բարձրութիւնովը։ Բայց իր յենարանը չափազանց անկայուն ըլլալուն՝ վայրկեանէ վայրկեան չիյնալու համար մէջքին փաթթած էր պարաններէն է՛ն ամուրը, Ապրելու Կամքը…։
Այո՛. ո՛վ որ Կեանքին հաւատքն ունի՝ երկնքէն բռնուելիք չուան մ ՚ունի։ Ո՛վ որ Յաղթութեան յոյսն ու Երջանկութեան սէրն ունի՝ ան իր ուսերուն վրայ երկու թեւեր ունի, ան հողէն չի վախնար…։
Այսպէ՜ս ապրեցաւ Վօլթէր. այսպէ՜ս ապրեցան բոլոր ուժեղ անհատականութիւնները։ Սոփոկլէս, Դիոգինէս, Քսէնոֆոն, Քաթօն, Միքէլ֊Անճէլօ, Բէթրարք, Ֆրանքլին, Հօպպէս, Ուաթ, Թալէյրան, Հիւկօ, Կէօթէ, Նեւտոն, Վէլինկթօն, Լիթրէ, Պիւֆօն, հակառակ խիստ յոգնեցուցիչ կեանքի մը, դար մը բոլորած են։
Այլապէս ինչպէ՞ս բացատրել այն օրէնքը որ սովորական կեանքերուն միջինը յիսուն տարիքին կը փակուի, մինչդեռ հանճարներուն միջինը – հակառակ իրենց ախտագին առողջութեան – եօթանասուն տարին ալ կ ՚անցնի։ Հիփոքրաթ՝ բժշկութեան հայրը՝ մէկ դարն ալ անցաւ…։
