Читать книгу: «Բժիշկին գիրքէն փրցուած էջեր», страница 10

Մեռելի մը նամակը

ՄԵՌԵԼԻ ՄԸ ՆԱՄԱԿԸ

Անծանօթուհիի մը նամակին, կը խնդրեմ, բարի՛ Տոքթէօր, ներողամիտ եղէք։

Ու հաւատացէք որ եթէ աչքիս առջեւ մահուան ստուգութիւնը չըլլար, երբե՛ք, երբե՛ք պիտի չկրնայի, պիտի չհամարձակէի բառ մ ՚անգամ գրելու։

Բայց ինձ կը թուի թէ ձեզի գրելով,– հակառակ որ անծանօթ մըն եմ ձեզ – ինէ մաս մը պիտի ապրի, ու իմ օրինակս տարեկից աղջիկներուս սրտին պիտի հասնի։

Կ՚ուզէ՞ք ով ըլլալս գիտնալ, Տոքթէօր։

Ես փոքրիկ դժբախտ Տիկին մըն եմ. հարս մը ու գրեթէ որբեւայրի մը արդէն. հիւանդ մը եւ մօտ օրէն դիակ մը…։

Ժամանակ մը կար սակայն երբ ես ալ զուարթ ու կայտառ աղջիկ մըն էի։ Կուսական շրթներուս վրայ ճերմակ ժպիտը կը բողբոջէր նարնջենիի ծաղիկներու պէս։

Ժամանակ մը կար երբ արիւնս ոգելից ըմպելիի մը պէս կը ֆշար ու կը գինովցնէր սիրտս։ Երիտասարդութեանս, գեղեցկութեանս, իտէալիս ամբողջ հպարտութիւնն ունէի իմ անձիս վրայ։

Ժամանակ մը կար երբ թռչունի պէս ազատ էի, լոյսի պէս զուարթ, ու Աստուծոյ պէս ամենակարող կը կարծէի ըլլալ…։

Այդ ժամանակը – կարծես թէ դարեր անցեր են վրայէն – դեռ հազիւ տարի մը առաջ էր։

Այս մէկ տարուան մէջ՝ մարդիկ ժամանակ գտան զիս ամուսնացնելու, արգանդէս երկու զաւակ վիժեցնելու, հոգիս դժոխքի վերածելու, մարմինս՝ դիակի…։

Ճիշդ է որ ամուսնութենէս առաջ արդէն ես կը զգայի, գիտէի որ տկար էի։ Ծունկերս կը կտրուէին, ախորժակս կը գոցուէր, ձայնս կը խզուէր, գոյնս կը դեղնէր։ Աւելի սրտիս ուժովը կ՚ապրէի, քան թէ մարմնիս ուժովը…։

Ա՜խ, Տոքթէօր, եթէ գիտնաք որ յոյսի ի՜նչ լեռներ կան ամենայետին աղջկան մը իսկ սրտին մէջ, այն ատեն միայն պիտի հասկնաք թէ շիւղի պէս նիհարցած կոյսերը դեռ ինչո՞վ կ՚ապրին…։

Սակայն, օր մը Եգիպտոսէն մարդ մը եկաւ, որ ո՛չ տեսած, ո՛չ դպած էի, եւ որ ամբողջ յոյսերս փլցուց, սրտիկս չորցուց։

Նախ ծնողքս տարտամօրէն ըսին որ մեզի հեռաւոր ազգական մըն է ան։ Բայց յետոյ, այդ հեռաւոր ազգականութիւնը աւելի մօտեցնելու խօսքեր եղան։ Պառաւ մամիկ մը որ այս առթիւ հրաւիրուեր էր.

– Ձեր աղջիկը կէլինճիկ է, – ըսաւ, – կէլին ըրէք որ աղէկնայ…։

Բայց ես գաղտնաբար բժիշկի մը ոտքը ինկայ. աղաչեցի, լացի որ ճշմարտութիւնն ըսէ ինծի։

– Աղջի՛կս, – ըսաւ բժիշկը դեռ իր բառերը ականջիս մէջ են մահուան վճիռի մը պէս ծանր, – աղջի՛կս, դուն դեռ թոքախտաւոր չես, բայց եթէ ամուսնանաս՝ պիտի թոքախտաւորուիս, ու եթէ զաւակ մը բերես՝ պիտի մեռնիս…։

Բայց, Եգիպտոսի մէջ հարստացած մեր ազգականը կ ՚երեւի թէ անմիջական պէտք ունի եղեր իմ բերելիք դրամօժիտիս՝ իր ծխախոտի վաճառականութիւնը փրկելու համար։

Ինծի պէս նիհար, վտիտ, անարիւն էակ մը, առա՛նց կանխագուշական պատուէրի մը, առա՛նց բժշկական ծանօթութեան մը,– դեռ 16 տարու էի այն ատենը – յանձնեցին տգէտ ու հեռաւոր մարդու մը ձեռքը, որ ուզածն ընէր ինձմով։

Ու ան ըրաւ ինձ այն միակ բանը որ կրնար ընել…։

Դեռ հազիւ նոր հարս էի, դեռ հազիւ մեղրալուսինս էի մտեր,– ի՜նչ սեւ մեղրալուսին, Աստուա՜ծ… – երբ արդէն սկսայ զգալ մայրական գալարումները։

Բայց նիհարութիւնս ա՛յնքան շատցաւ, որ արիւնս ա՛յնքան քիչցաւ, ա՛յնքան մահատիպ եղայ ու տժգոյն, որ սարսափած՝ ստիպուեցան արգանդէս խլել առաջին համբոյրին զաւակը…։

Ասոր վրայ, ա՛յնքան անարիւն, ա՛յնքան անուժ եղայ, որ հալած մոմի մը պէս անկարող էի կանգուն մնալու։

Ի՞նչ պիտի ըսէք ուրեմն, եթէ գիտնաք որ՝ այսպիսի պայմաններու մէջ ուր անկողնին գամուեր էի կէս֊մեռել, կէս֊առողջ, ամուսինս երկրորդ զաւակ մըն ալ կը ձօնէր ինձ, երկրորդ համբոյրին զաւակը…։

Ու նոր յուսահատութիւն, ու նոր ճիչեր, ու նոր վիժում, ու նոր արիւնախռնում։

Միայն թէ այս անգամ արիւնը բերնէս ալ կու գար…։

Ճարահատ, զիս մինչեւ հոս բերին, զուիցերիական սարերուն մէջ սանաթորիում մը դրին, եթէ ոչ բուժուելու, գոնէ իմիններս չվարակելու համար…։

Ու ես հոս, միսմինակ, իւղարար չունեցող կանթեղի մը պէս, օրէ օր, կաթիլ ֊կաթիլ կը մեռնիմ…։

Կը մեռնիմ, բարի՛ տոքթէօր, ու կ ՚ուզեմ ապրիլ։

Սիրտս – դեռ տասնեօթ տարու է սիրտս – դեռ չէ վարժուած մօտալուտ ու անխուսափելի մահուան։

Կ՚ուզեմ ապրի՜լ։ Կ ՚ուզեմ ապրի՜լ՝ չնայելով որ կեանքը լիքն է հիասթափումներով ու դառնութիւններով։ Կ ՚ուզեմ ապրի՜լ՝ չնայելով որ ամէն քայլափոխիս կեղծիքն ու չարիքը, եսասիրութիւնն ու շահամոլութիւնը կը ցցուին դիմացս։

Կ՚ուզեմ ապրի՜լ, ու կը զգամ թէ կը մեռնիմ։

Իմ ծանր օրերուս ա՛յնքան ուժ ի գործ դրած եմ, Տոքթէօ՛ր, հոգիս մարմնիս մէջ պահելու համար,– մանաւանդ որ կոյր հաւատացող մըն ալ չեմ անդիի կեանքին – այնքա՜ն անգամ բռունցքներս սեղմելով կռուեր եմ՝ «պիտի չմեռնիմ, պիտի չմեռնիմ» կրկնելով…։

Բայց կը տեսնեմ որ զո՜ւր է։ Այս անիծուած հիւանդութեան շրջանը այնքան երկար է որ մարդ ակամայ կը յուսահատի։

Սիրտս ապրելու համար յոյսի պէտք ունի, ինչպէս կանթեղը՝ իւղի։

Յոյսի բառ մըն ալ ինծի՛ գրեցէք, բարի՛ Տոքթէօր, ու շուտով գրեցէք. կը վախնամ որ ա՛լ օրերս համրուած ըլլան։

Եթէ դարման մը չունիք հոգեվարք մը ապրեցնելու, գոնէ յոյսը տուէք թէ յիշատակս պիտի ապրի։

Երբոր մեռնիմ, պիտի ըսէք – խոստացէ՛ք ինձ – պիտի ըսէք աղջիկներուն ու մայրերուն թէ Արմինէն ինչէ՞ն մեռաւ։ Իմ անունս Արմինէ է։

Յ. Գ.– Վերի նամակը գրած օրէս ի վեր երկու ամիսներ անցան ու դեռ չէի համարձակեր զայն թղթատարին յանձնելու։ Բայց այսօր մահուան արագութիւնը համարձակութիւն կու տայ ինձ։

Այսօր իմ տարեդարձս է, վերջին տարեդարձս։ Այսօր իմ անմեղութեան տասնութը տարիները կը թաղեմ ճերմակ վարդերու պէս։

Բախտի բերումով ալ, այս գիշեր, վարը, մեր պանդոկին մէջ երեկոյթ մը սարքուած է, կարծես յատկապէս ինծի համար։

Բժիշկները զիս բացարձակ անշարժութեան դատապարտեցին։ Բայց անդիմադրելի ցանկութիւն մը ունիմ աչքերս երջանիկ պատկերներով լեցնելու՝ վերջնականապէս փակելէ առաջ զանոնք։ Կ ՚ուզեմ տեսնել ուրախ զոյգեր, լուսողող սրահներ, ժպտուն տիկիններ…։

Բայց հազիւ թէ անկողնէս վար նետուած՝ արտակարգ սարսուռ մը, յանկարծակի յուզում մը կուրծքս կը սեղմէ։ Բերնիս մէջ տաք հեղուկ մը, արիւնի համ մը կայ…։

Մարմինս փուշ֊փուշ, ծունկերս կտրուած, հազի՜ւ ուժը կ ՚ունենամ մինչեւ հայելիիս առաջքը վազելով բերանս բանալու… մորթուած աղաւնիի արիւնաթաթախ բերան մը…։

Սարսափահար անկողին կը նետուիմ։ Կ ՚ուզեմ քնանալ, մեռնիլ, չտեսնել, չզգալ։

Բայց աչքերս չեն գոցուիր։ Վարի դահլիճներէն, դրան ճեղքերէն օրօրող երաժշտութեան մը հեւքը կը հասնի…։ Կարապի երգը՞…։

Այս վայրկեանիս՝ երեկոյթին մէջ կը պարեն, կ՚ուրախանան, կը սիրեն…։

Ես անկողնիս մէջ կծկտած, խղդուկ ֊խղդուկ կու լամ, կարմիր կու լամ, արիւն կու լամ…։

Կ՚ուզեմ ապրի՜լ, կ ՚ուզեմ ապրի՜լ, Տոքթէօ՛ր…։

Ծարաւ մարդը

ԾԱՐԱՒ ՄԱՐԴԸ

Շատեր տեսայ, շատեր տեսայ արտասահմանի տիպարներուն մէջ, բայց այս մէկին նման հատ մըն ալ չեմ կարծեր որ գտնուի։

Առաջին անգամէն արդէն ամբողջ ուշադրութիւնս իր վրայ խտացաւ։ Լա Փէ գարեջրատան մէջ նստեր էի գիշեր մը։ Երաժշտութեան, ծուխի ու բաժակներու ծովուն վրայ ծփացող նայուածքս յանկարծ՝ հարիւրաւոր դէմքերու մէջէն՝ իր դէմքին վրայ կանգ առաւ։

Զոյգ մը խոժոռ պեխերու ետին պահուըտած ճերմկոտիկ ու բարակուկ դէմք մը… երկու սպառնական նիզակներու ետին ապաստանած հիւանդագին Սուլթանի մը պէս հալումաշ։

Գաւաթ մը գարեջուրի առջեւ ժամերով նստեցաւ։ Նստեցաւ մի՛ս֊մինակ, շի՛փ֊շիտակ, փայտ կլլած մարդու մը պէս։ Պեխին մէ՛կ մազը, ձեռքին մէ՛կ մատը տեղէն չերերաց։ Իր գաւաթ մը գարեջուրին մէջ նայեցաւ, նայեցաւ, նայեցաւ, ծովերուն խորութիւնը հաշուող մարդ մը պէս։ Ու յետոյ, առա՛նց կաթիլ մ ՚անգամ տանելու իր շրթներուն,– թերեւս իր պեխերուն զինուորական շարքը չաւրելու համար,– ելաւ գնաց։

Եթէ այսքանն արդէն չի՛ զարմացներ քեզ, պատճառն այն է որ դուք ձե՛ր աչքով չտեսաք զինքը։ Ամէն պարագային ես այդ գիշեր այդ մարդէն բոլորովին մագնիսացայ։ Անիկա հեռուէն ծծուն թուղթի մը պէս քաշեց, ծծեց իմ աչերուս ամբողջ ուշադրութիւնը՝ առա՛նց որ ինք անգամ մը իմ կողմս նայէր։

Միւս գիշեր քիչ մը աւելի կանուխէն գացի նոյն գարեջրատունը։ Նոյն մարդը նորէն հոն էր, նոյն աթոռին վրայ նստած ու նոյն խոժոռ պեխերուն ետին ապաստանած։ Նորէն իր բաժակ մը գարեջուրին նայեցաւ, նայեցաւ, նայեցաւ։ Ու յետոյ, երբոր բոլոր պղպջակները մէկիկ ֊մէկիկ ֆշրտացին ու սմքեցան, եւ երբ բաժակին պաղ ֊պաղ քրտինքները տաքցան ու հալեցան, նոր բաժակ մըն ալ ապսպրեց, նայեցաւ, նայեցաւ, նայեցաւ, ու ելաւ գնաց։

Միւս օր ու միւս օրերը աւելի ու աւելի կանուխ գացի հոն, աւելի մօտիկ նստելու համար այս հիւանդոտ սփինքսին։ Բայց միշտ նոյն բանը միայն տեսայ։

Իր որոշ ժամուն գարեջրատունէն ներս կը մտնէր. դուռին ու պատուհանին միջեւ զգուշաւոր հեռաւորութիւն մը կ ՚ընտրէր՝ օդի հոսանքներուն չենթարկուելու համար. առանձին սեղան մը կը զատէր հոն, ու… չլը՜խկ… աթոռին վրայ կը նստէր տոպրակ մը ոսկորի պէս։

Վերարկուն բնաւ չէր զատեր կռնակէն, թերեւս իր նստատեղիին ոսկորները չցաւցնելու համար։ Բայց ինչո՞ւ իր գլխարկն ալ չէր հաներ բնաւ, ու ինչո՞ւ մանաւանդ այս հաստ կաշիէ ձեռնոցները այս ամառ օդերուն…։ Անոնք այնպէս անխախտ կերպով փակցուած, կոճկուած էին իր ձեռքերուն վրայ՝ որ կարծես ա՜լ իր մարդակազմութեան մաս կը կազմէին։ Ինչո՞ւ բնաւ չէր հաներ զանոնք. բորո՞տ էր արդեօք…։

Այսպէս կը նստէր ան մի՛ս֊մինակ, շի՛փ֊շիտակ, բացարձակօրէն անշարժ, երբեմն ֊երբեմն ջղային աչք մը քթթելով իր առջեւի գարեջուրին։ Ու յետոյ, առանց ժամացոյցը հանելու, բայց միշտ ու ճիշդ նոյն վայրկեանին, կարծես զսպանակէ մը մղուելով, կ ՚ելլէր կ՚երթար։

Հետաքրքրութիւնս երթալով այնքան աւելցաւ այդ խորհրդաւոր ձեռնոցներուն, գլխարկին ու գարեջուրներուն շուրջ, որ օր մը որոշում տուի անպատճառ գիշերն իրեն քով երթալ ու որեւէ պատրուակով մը հետը խօսիլ։

Սակայն այդ գիշերն իսկ, այդ զարմանալի մարդը՝ կարծես թէ գուշակելով իմ որոշումս՝ գարեջրատուն ոտք չկոխեց։ Ու այսպէս շաբաթ մը, երկու շաբաթ, երեք շաբաթ անցաւ։ Մտածեցի թէ անշուշտ օտարական ճամբորդ մըն էր ան՝ որ մեկնեցաւ մեր քաղաքէն՝ քիչ մըն ալ ուրիշ տեղ ապսպրելու համար իր դիւթական գարեջուրները։

Բայց ահա օր մը, բնա՛ւ չսպասած մէկ վայրկեանիս – բժշկութեան մէջ երբեմն կը պատահին այս անակնկալները – զիս հրաւիրեցին մասնաւոր դարմանատուն մը՝ հայ հիւանդի մը համար։ Ու ի՜նչ մեծ եղաւ զարմանքս երբ ինքզինքս յանկարծ դէմ դէմի գտայ այս կենդանի սփինքսին հետ…։ Վե՜րջապէս պիտի կարենայի մօտէն դիտել այս վագրին գլուխը։

Վագրին գլո՞ւխը։ Գլխարկ չունէր հիմա, ու վեց թել մազեր՝ իր շլինքէն, ականջներէն, ու թեւերուն տակէն երկնցնելով բերեր, դարձուցեր, փակցուցեր էր ճակտին չորս կողմը, ու այդպէսով բարակ կեղծամ մը ձեւացուցեր էր, որուն տակէն դեղինէն կանաչի զարնող գանկ մը պահել կը ջանար իր անկիւնաւոր ու ողորկ գծագրութիւնը…։

Մինչեւ հիմա այս մարդը հետաքրքրութիւնս կը շարժէր միայն, իսկ հիմա մէկէն ի մէկ գութս շարժեց։

Երեսունհինգին մօտերը երիտասարդ մըն էր ան, բայց եօթանասուննոց պառաւի մը պէս հիւծած։ Երբ այս արագ ծերութեան պատճառը հարցուցի իրեն.

– Տասը տարիէ ի վեր անօթի եմ… – ըսաւ։

Ու յետոյ, չորցած բերան մը բանալով.

– Անօթութիւնը հոգս չէ, բայց ծարաւէս կը մեռնիմ… – աւելցուց։

Պոլսեցի ընտանիքի մը միակ զաւակն էր ան։ Իր ծնողքը հարուստ էին, շատ հարուստ, չափազանց հարուստ։ Տղան քսանհինգին մօտերը աղիքներու խանգարում մ ՚ունեցաւ՝ որ տասը տարիէ ի վեր կը տեւէր ահա։ Եթէ օրապահիկը շահելու համար աշխատելու ստիպուած մէկը ըլլար, ոեւէ խղճամիտ բժիշկ մը բաւական պիտի ըլլար մոռցնելու այդ հիւանդութիւնը։ Բայց հարուստ էին ու չգիտցան որ բժիշկները գումարելով՝ չարիքը կը բազմապատկէին…։

Ոմանք յանցանքը ստամոքսին գտան, միւսները աղիքները դատապարտեցին, աւելի վարպետներ լատիներէն անուններ մռլտացին։ Ու իւրաքանչիւրն ալ իր դեղը գովեց, իր արգելքները դրաւ սնունդներուն վրայ։

Երբ հինգ ֊տասը գիտնականներ այսպէս իրար հրմշտկելով ինկան մինչեւ այն ատեն մոռացութեան ու տգիտութեան մէջ գործող ստամոքսի մը վրայ, հետեւանքն այն եղաւ որ այդ համեստ գործարանը՝ յանկարծ բեմին առաջին դերակատարութեան հրաւիրուելով՝ նախ շուարեցաւ, շփոթեցաւ, յետոյ շփացաւ, չարացաւ, իր կարեւորութիւնը չափազանցեց, խստապահանջ ու զայրացկոտ եղաւ։

Այդ շուարած ու սանձակոտոր ստամոքսը զսպելու համար դեղ չմնաց, ծոմապահութիւն չմնաց որ չփորձէին…։ Սնունդներուն քանակը այնքան իջեցուցեր, այնքան քիչցուցեր էին, որ ստամոքսը երթալով ինքզինքը կերեր, հալեր, մաշեր էր, ու աղիքները բարակցե՜ր, բարակցե՜ր էին, երախայի աղիքներու պէս…։

Խեղճ երիտասարդը՝ տասը տարի համբերելէ վերջ այս տաժանակիր անսուաղութեան՝ մահը աչքն առնելով ինքզինքը մինչեւ Եւրոպաները, մինչեւ Լօզան նետեր էր։ Բայց հիմա շատ ուշ էր արդէն, ու մարսողական գործարաններն այնքան ծիւրեր էին՝ որ յաճախ պատառ մը սնունդ բաւ էր զինքը շաբաթներով փորահարելու…։

Տարիներ ամբողջ դատապարտուած էր մանուկի մը պէս գրեթէ միայն կաթով սնանելու։ Այնպէս որ իր խոժոռ պեխերուն ետեւ պահուըտած շրթունքները չես գիտեր ի՜նչ մ ՚ունէին մանկական ու անմեղ։ Արդէն հազիւ թէ խօսելու համար բերանը բանար՝ իսկոյն կը փոխուէր իր դէմքին կնճռոտ գծագրութիւնը։

Տղու խաղալիքներուն մէջ փայտէ մարդեր կան՝ որոնց չուանը բռնելուդ պէս կը սկսին ոգեւորուիլ, շարժտկիլ, խանդավառուիլ, խնդացնել, բայց չուանը թողելուդ պէս կ ՚ըլլան նոյն փայտէ մարդը, անշարժ ու շիփ ֊շիտակ գետին պառկած։

Այդպէս ալ՝ երբեմն առտուընէ մինչեւ իրիկուն փայտէ մարդու մը պէս շիփ ֊շիտակ պառկող այս մարդը, իր ձեռքը սեղմելուս պէս կը դառնար ամէնէն անուշիկ, ամէնէն ճռուողուն, ամէնէն քաղաքավար մարդը, որ հաճելի ըլլալու համար հազարումէկ կտոր կ՚ըլլար, կ'ոգեւորուէր, միամիտ ու մանկական բաներ կ ՚ընէր իր յուզումէն շուարելով.

– Ճա՛թ… ճա՛թ… ճա՛թ… ճաթելիք բան է այս մենութիւնը, Տոքթէօր։ Ճը՛գ… ճը՛գ… ճը՛գ… ճգնաւորները աղէկ են, գոնէ երբեմն մարապետի երես կը տեսնեն…։

Այս ճը՛գ… ճը՛գ… ճգնաւորին բաղդատութիւնը յաճախ կու գար լեզուին ծայրը։ Որովհետեւ տունը մնացած աղջիկներուն պէս՝ կոյս մնացած մարդերուն ալ միակ ցաւը այդ աւելորդ առաքինութիւնն է։ Մնաց որ իր առաքինութեան միակ պատճառը իր ծայրայեղ վախկոտութիւնն էր միայն։

Վախկոտութի՜ւն մը, վախկոտութի՜ւն մը, որուն նմանը ես չտեսայ դեռ։

Երեւակայեցէք որ իր հաստ կաշիէ ձեռնոցները՝ որ ձեռքէն երբեք չէին ելլար՝ պարզապէս միքրոպներու վախէն կը պաշտպանէին զինքը։

– Շատ֊շատ, – կ՚ըսէր, – եթէ չգիտցած մէկ մարդուս ձեռքը սեղմեմ, այս ձեռնոցները նետելով ուրիշ զոյգ մը կը գնեմ…։

Յետո՛յ միայն սորվեցայ որ սրճարանին մէջ՝ իր վերարկուն ու գլխանոցն ալ չհանելուն պատճառը՝ պարզապէս զանոնք կասկածելի գամէ մը չկախելու համար էր…։

Օր մը իր գլխարկը պատահմամբ գետին իյնալով՝ մուշտակապատ մատներուն ծայրովը զայն բռնեց, ու մուկ մը բռնած տղու մը պէս նողկալով՝ դեղարան գնաց, գլխարկը հականեխել տուաւ, վճարեց, չհաւնեցաւ, նետեց, նոր մը գնեց…։

Ու երբ այս ծայրայեղ զգուշութեան վրայ խնդալ սկսայ, բժշկութեանս վրայ կասկածելու չափ առաջ գնաց։

– Երեւակայեցէք որ, – ըսաւ, – եթէ այդ հողին վրայ օրեր առաջ թոքախտաւոր մը թքած ըլլար, ի՜նչ կ ՚ըլլար իմ վիճակս…։ Եւ այս բծախնդրութեանս շնորհիւ է որ մինչեւ այս հասակս « կնկայ հիւանդութիւն » մը չեմ առած…։

Այսքա՜ն միամտութիւն, այսքա՜ն մանկութիւն, անշուշտ անհաւատալի կը թուի ձեզի, այնպէս չէ՞։

Բայց դուք որ այսպէս կը խորհիք՝ արեւուն ծագելէն մինչեւ մարը մտնելը քանի մը պնակ կերակուր կը մարսէք դուք։ Իսկ այդ մարդը ձեզի պէս չէ։ Դուք ի՜նչ կը խաբուիք անոր խոժոռ պեխերէն. երեւակայեցէք որ երեսունհինգ տարու այդ մարդը միմիայն կաթով կ՚ապրի, ծծմօր երախայի մը պէս։ Երեւակայեցէք նաեւ որ այդ երեսունհինգ տարու մարդը գաւաթ մը ջուր չի կրնար խմել՝ առանց տասն անգամ պէտքարան վազելու…։

Ու այն ատեն պիտի զգաք – եթէ քիչ մը սիրտ ունիք – որ այս խեղճ մարդը որքա՛ն ալ շուարած, վախկոտ, ծիծաղելի ըլլայ՝ իրաւո՛ւնք ունի։ Ան ծաղրանքէ աւելի գութի արժանի է։

Դժբախտութիւն մը իրական ըլլալու համար պէտք չունի անպատճառ սեւերով ու արցունքով ներկայանալու։ Թշուառութիւն մը գութ շարժելու համար պէտք չունի իր պայմանադրական ցնցոտիներուն… ինչպէս որ գրականութիւն մը տխուր ըլլալու համար պէտք չունի անպատճառ լալկան ըլլալու։ Հին ու ծթռած գաղափարներ են ասոնք։

Գոնէ ես աւելի՛ դժբախտ մէկը չտեսայ այս դժբախտութեան հովտին մէջ քան այս զարմանալի հիւանդը, որուն ճը՜գ… ճը՜գ… ճգնաւորները զիս կը զուարճացնէին… Ես աւելի՛ անկեղծօրէն աղքատ մարդ մը չգտայ դեռ աշխարհիս երեսին, քան այս հարուստ, մեծահարուստ երիտասարդը, որ բաժակ մը գարեջուրի առջեւ ծարաւէն կը հիւծէր…։

Սա արեւուն, փողոցները սլքտացող մուրացկանը վստահ է, որ գոնէ կուշտ ու կուռ ջուր մը պիտի խմէ դէմի աղբիւրին ծորակէն՝ բերնին աւելցուքներն ալ կուրծքին մազերուն մէջ կաթկթեցնելով արծաթի կայլակներու պէս…

– «ՈՍԿԻ՜…», – կը համերգեն նորերը իբրեւ միակ երջանկութիւն հռչակելով այդ դժբախտութեան մետաղը։

Սո՜ւտ խօսք։ Եթէ երջանկութիւնը ոսկիներով դատուէր, այս մարդուն նախանձող ուրիշ երջանիկ մըն ալ պիտի գտնուէ՞ր արդեօք…

– Կին, խաղ, գինի… – ըսեր են հիները՝ կեանքի գլխաւոր հաճոյքները դասաւորելու համար։

Կինը, տեսանք, որ միայն միքրոպներու ամպի մը ետեւէն երեւցաւ իրեն։

Խաղերուն ուրիշ տեսակը ան չճանչցաւ՝ բայց միայն իր աղիքներուն խաղը։

Իսկ գինի ին ո՛չ թէ միայն ջրախառնովը պիտի գոհանար, այլ մի՛միայն ջուրովն ալ… բայց…։

– Օր մը սափրիչին գացեր էի ածիլուելու, – կ'ըսէր, – երբ ան ոսկեգոյն կոնքին մէջ պաղպաջուն ջուրը վզիս բռնեց ու շրթներուս այնքա՜ն մօտ բերաւ, որ եթէ չխպնէի՝ անասունի մը պէս պիտի ծծէի այդ ամբողջ ջուրը…

Հաճոյքներու ա՛յսքան ամուրի կեանքէ մը վերջ, հիմա որ ա՜լ մահուան մօտիկութիւնը կը զգար, մէ՛կ փափաք ունէր, հայրենի՜ք դառնալ։

– Եթէ վաղը յանկարծ մեռնիմ, – կ՚ըսէր, – մա՛րդ մը չկայ, մատո՛ւռ մը չկայ, լացող մը չկայ, շան դիակ մը ինձմէ աւելի բախտաւոր է…

Ու յետոյ, իր վախերը աւելի ճշդելով՝ յուզումէն կը թոթովէր.

– Ճեմ… ճեմ… ճեմ… ճեմիշի մէջ հոգիս պիտի փչեմ…

Որովհետեւ հիմա ալ սկսեր էր կարմիր փորահարել, ու անգամ մը այդ արիւնին տեսքէն կէս ժամ նուաղուն մնացեր էր նստած տեղը…։

Այս վիճակին մէջ ինչպէ՜ս կրնայի արտօնել այդքան մեծ ճամբորդութիւն մը։

Բայց ան անպատճառ պնդեց որ երթայ, ու գնաց ալ։

Իր մեկնելէն ի վեր յաճախ գացի այն սրճարանը ուր առաջին անգամ տեսեր էի զինքը։ Ու իւրաքանչիւր գարեջուրիս մտքիս առջեւ կը պատկերանար այդ ճերմկոտիկ ու բարակուկ երիտասարդը, որ իր լեցուն բաժակին կը նայէր, կը նայէր, կը նայէր ու կ՚երթար…։

Ի՜նչ ճակատագիր այս տղուն ճակատագիրը…։

Իր հայրը ամբողջ կեանքով աշխատեր, աջէն ու ձախէն փրցուցեր, աղքատներուն ակռայէն եւ բանուորներուն ձեռքէն խլեր էր, դիզեր ու դիզեր, որպէսզի օր մը իր տղան ու իր տղուն տղաքները առանց աշխատելու հա՜ց ունենան տասը, յիսուն, հարիւր տարի…։

Եւ սակայն – դուք ի՜նչ կ ՚ուզէք ըսէք, ես կը հաւատամ գերագոյն արդարութեան մը – իր տղուն տղաքները երբեք պիտի չծնէին, ու իր տղան պիտի մեռնէր անօթի…։

Իր ոսկիներու դէզին մէջ ան պիտի մեռնէր անսուաղ, այո՛,– ու մամիկի հեքիաթ մը չէ ասիկա։

Ամբողջ տասը տարի առանց հացի ու ջուրի ապրելէ վերջ, ան պիտի մեռնէր աւելի չուառական քան դաշտերուն յետին աստանդականը որ խոտերուն մէջ՝ արեւուն տակ կը փռէ իր դիակը…։

Ան պիտի մեռնէր դեռ հայրենիք չհասած, մի՛ս֊մինակ, պատն երեսին, շոգենաւի մը ճեմիշին մէջ։

Ճանչցող մը, լացող մը պիտի չունենար։

Ո՛չ իսկ գերեզման մը։

Ժանտախտի մը վախէն զինքը ծովը պիտի նետէին։

Ա՛ռ քեզի ջուր, ծարա՜ւ մարդ…։

Տոքթէօր քօզմօզ

ՏՈՔԹԷՕՐ ՔՕԶՄՕԶ

Քեզի այս անգամ պիտի գրեմ, Տոքթէօ՛ր, այն զուարճալի ու տխուր պատմութիւնը, որ իմ բժշկական պատմութիւնս է, գաւառի այս խուլ անկիւնը հաստատուելէս ի վեր։

Սկիզբէն սկսի՞մ։

Է՛ն առաջ ըսեմ որ մենք այստեղ Տոքթէօր Քօզմօզ մը ունինք, որ ամէն բանին սկիզբն ու վերջն է։

Մտքիդ առջեւը բեր Էսքիւլաբի արձանը։ Այդ բժշկութեան աստծուն վարտիկ հագցուր, վրայէն ալ մինչեւ ոտքերը իջնող եւ սեւէն կանաչի զարնող րէտէնկօթ մը, կոնաձեւ բերնին մէջ սիկարէթ մը դիր, ճակտին վրայ ալ՝ դէպի ետեւ նետէ աշտարակաձեւ ֆէս մը Բիզայի ծուռ աշտարակին պէս ու աչքիդ առջեւ պիտի ունենաս նոյն ինքն Տոքթէօր Քօզմօզը։

Այնպիսի ատեն մը, երբ դեռ բժշկութեան խօսքն անգամ չկար այս կողմերը, այս մարդը, առաջին անգամ ըլլալով եկած է գաւառի այս խաւար անկիւնին մէջ իբրեւ բժիշկ հաստատուելու եւ իբրեւ բժիշկ ապրելու։

Ինչպէս որ դեռ հիմա ատամնաբուժութիւն չկայ հոս իբրեւ առանձին արհեստ, այնպէս ալ ժամանակին բժշկութիւնը իբրեւ առանձին զբաղում գոյութիւն չունէր։ Փոխն ի փոխ ժամուն տէրտէրը, գիւղին մամիկը կամ թաղին սափրիչը կը կատարէին այդ տխուր պաշտօնը։

Այն ատենները Հիփոքրաթին գիւտը դեռ չէր ապրեցներ իր մարդը։ Անոր համար ալ գլխաւորապէս… մեռելները կը զբաղէին այդ գործով։ Եթէ գիտնայիր հիւանդութեան այս կամ այն տեսակին համեմատ այսինչ կամ այնինչ սուրբին գերեզմանին վրայ ծունկ մը աղօթք ընել, դարմանը անխուսափելի էր…։

Տոքթէօր Քօզմօզ եկաւ, տեսաւ, յաղթեց։

Մէ՛կ հարուածով, բժշկութիւնը գաւառին մէջ առանձին ու առանձնաշնորհեալ պատուանդանի մը վրայ դրաւ, տէրտէրութեան, տիրացութեան, ժամկոչութեան պէս։

Եւ որպէսզի յաջողութիւնը ապահով ըլլար, բժշկութիւնն ալ, անոնց պէս, եկեղեցիին անմիջական թեւարկութեան տակ դրաւ։

– Զաւա՛կս, – կ ՚ըսէր իրեն դիմող հիւանդին, – այս շաբթու պահքդ աւրեցի՞ր։ Ինծի գալէ առաջ մեղաւոր գլուխդ տէրտիրոջ աւետարանին տակ դրի՞ր։ Տիրամօր պատկերին առջեւ մոմդ վառեցի՞ր։ Ուխտդ ընդունական եղա՞ւ։ Բոցը շիտա՞կ ելաւ թէ՞ ծուռ ելաւ։ Մեծերուդ խօսքը լսեցի՞ր։ Մէկու մը սիրտը ցաւցուցի՞ր։ Քեզի տալիք դեղս սուրբ է, զաւա՛կս, ուտիք բերնով չուտես, Աստուած բերանդ կը ծռէ…։

Այսպէս, այս տարօրինակ մարդը, աւետարանն ու դեղարանը, տգիտութիւնն ու գիտութիւնը, ծոմն ու մոմը իրար խառնելով, զարմանալի ու անիմանալի բժշկութիւն մը դարբներ էր։

Չըսի՞ արդէն, որ այս Հայը գաւառին Հիփոքրաթն էր, իր տեղին աստուածը, որ, օր մը, իրմէ վկայական մը հարցնողին հանդարտօրէն պատասխաներ էր.

– Ես բժշկութիւնը չսորվեցայ, ես բժշկութիւնը ստեղծեցի…։

Ու հիմա, որ ժամանակին ազդեցութեան տակ իր համբաւը սարէ սար էր գացեր եւ իր մազն ու մօրուքը փոշոտեր, փշոտեր էին, ան, չես գիտեր ի՜նչ մը ունէր պատկառելի եւ ահաւոր, դարերու փոշիին տակ բաղեղոտած աւերակի մը չարագուշակ վեհութիւնովը։

– Ուզածը կ՚ապրեցնէ, ուզածը կը մեռցնէ, – կ ՚ըսէին իրեն համար…։

Ապրեցնելը չեմ գիտեր։ Գիտեմ միայն, որ այս մարդը զիս ողջ ֊ողջ մեռցուց, լմնցուց, թաղեց։

Երեւակայէ, որ տունէ տուն շրջելով, դեռ բարի լոյս ֊Աստծու բարին մը չփոխանակած, սա՛ տեսակ խօսքեր կը տանէր ականջէ ականջ, կարգախօսի մը պէս.

– Զաւակնե՛րս, Աստուած մեր գլխուն աս ի՜նչ փորձանք, աս ի՜նչ ցուցանք մը ղրկեր է… հայ քրիստոնեայ ըսածդ ալ երեսին վրայ քրիստոնեայի շնորհք մը ունենալու է… Աստուած մի արասցէ, եթէ այդ անհաւատին ձեռքէն հիւանդ մը մեռնի, շիտկէ շիտակ դժոխք կ՚երթայ…։

Երեւակայէ՜…։

Ես հոս եկեր էի իբրեւ հայ գեղջուկին բարեկամ, իսկ ան ինձ ցոյց կու տար իբրեւ ժողովուրդին թշնամի։ Դրացիներս անգամ ինծի կէս ֊բերնով կը բարեւէին, Աստուծոյ ու տէրտէրին անհաճոյ չըլլալու համար։

Անկարելի կացութեանը մէջ կը գտնուէի մէկու մը, որ ողորմութիւն տալ կ ՚ուզէ ու աղքատ չի գտներ…։ Ձեռքերս պտուղով լեցուն բորոտի մը պէս էի եւ այդ պտուղը ամէնէն ծարաւիներն անգամ պիտի գանէին ուտելու…։

Գիշեր մը, երբ այս կարգի տխուր խորհրդածութիւններու մէջ թաղուած էի, ուժգին ուժգին դուռս ծեծուեցաւ.

– Ո՞վ է… ի՞նչ կ՚ուզէ…։

– Աղային աղջիկը թունաւորուեր է, բժիշկ կ՚ուզէ…։

– Քօզմօզին չերթա՞ք…։

– Տոքթէօր Քօզմօզին րոմաթիզմ ը բռներ է, տեղէն չի կրնար եղեր երերալ…։

Վա՜յ, Քօզմօզ, վա՜յ…։

Ամէն պարագայի տակ իր ցաւերը շա՜տ յարմար ատենին բռներ են… եթէ հիմա Աղային աղջիկը իմ ձեռքերուս մէջ մեռնի, ինչ որ շատ հաւանական է, զիս ալ հետը պիտի մեռցնեն, ուրիշ ճար չկայ…։

Դողալով ու շուարած կը հասնիմ հիւանդին սնարին վերեւ։

– Թունաւորուե՞ր ես, աղջիկս։

– Այո՛, Տոքթէօր…։

– Ի՞նչ կերար, աղջիկս։

– Հարիւր լուցկի կերայ, Տոքթէօր…։

Հարի՜ւր լուցկի… այսինքն տասը սանթիկրամ ֆօսֆօ՜ր…այսինքն էշ մը մեռցնելու չափ թո՜յն… այս հրեշտակը պիտի մեռնէր ուրեմն, ճա՛ր չկար…։

Իսկոյն վրան կ՚իյնամ, բերանը կը հոտուըտամ… սխտոր կը հոտի… ահաւասիկ փաստ մըն ալ… կասկած չկայ որ աղջիկը այդ լուցկիները կերե՜ր է…։

Ծնողքը հնդկաիւղ է խմցուցեր թոյնը դուրս քշելու համար։ Հնդկաիւղը, որ բոլոր թունաւորումներուն համար լաւ է, ֆօսֆօր ի թունաւորման համար շատ գէշ է։

Անմիջապէս գաղջ ջուրով կը լուամ ստամոքսը, կը փսխեցնեմ, կը շփեմ, երբեմն ֊երբեմն քանի մը կաթիլ թէրէպէնթին կը խմցնեմ եւ վերջապէս աղջիկը կ ՚ազատեմ ստոյգ մահուընէ…։

Հետեւեալ օրը, սար ու ձոր կայծակի արագութեամբ լուր կը տարածուի, թէ նոր Տոքթէօրը Աղային աղջիկը մահուընէ ազատեր է։

Ցերեկին դէմ զանգակս կը զարնուի եւ հազիւ թէ դուռը բացուած, վարէն կռկռոց մը, կռկռոց մըն է կը փրթի։

– Աս ի՞նչ աղմուկ է, Մարիամ…։

– Տոքթէօ՛ր էֆէնտի, – կ ՚ըսէ սպասուհին. – Աղային աղջկան նշանածին տունէն երկու հաւ եւ մէկ աքլոր եկաւ. բերողին պախշիշ մը տալո՞ւ է…։

Հազիւ թէ այս փետրաւոր հիւրերը տեղ մը թխելու ժամանակ կ՚ունենանք, երբ դուռը նորէն կը զարնուի։

Զարմանալի՜ բան… այս դուռը մինչեւ հիմա ասանկ բանած չունէր։ Արդեօք հաւերը սխա՞լ հաս ցէի բերին եւ ե՞տ պիտի ուզեն…։

Բայց այս անգամ ալ, սենեակէն ներս, ճերմակ ու սեւ ճագարներու վլվլուք մը, վազվռտուք մը, պահուըտուք մըն է կը սկսի…։

– Աս ի՞նչ է նորէն, Մարիամ…։

– Աս լապստակ ները Էլմասենց Պօղոսին նուէրն են եղեր… անանկ կ՚ըսէ, որ երէկ գիշեր իր սիրականը մահուընէ էք ազատեր…։

Բայց ահա, դուռը նորէն կը զարնուի։

Տարիքոտ երիտասարդ մըն է, որ այս անգամ կը յառաջանայ՝ երկու ձեռքին երկու ողջ ֊ողջ գառնուկ բռնած…։

– Ասո՞նք որ սուրբին համար են, – կ ՚ըսեմ զարմանքէ զարմանք իյնալով։

– Սո՜ւսսսս… – կ՚ըսէ, մատը բերնին տանելով։ – Երէկ գիշեր ձեր ինծի ըրած բարիքը շուտով ֊շուտով մոռցուելիք բարիքներէն չէ…։

– Բայց…։

– Սո՜ւսսսս… – կ ՚ըսէ նորէն խորհրդաւոր մատը բերնին տանելով, – թող սպասուհին չիմանայ… Աղային աղջիկը գողտուկ լուր է ղրկեր ինծի, որ եթէ երէկ գիշեր դուք չըլլայիք, ան հիմա մեռած պիտի ըլլար արդէն… այս բոլոր եղածները իմ սիրոյս համար են…։

Վա՜յ, ցաւագար, վա՜յ…։

Հազիւ թէ այս մէկն ալ ճամբեցի եւ այդ հաւերը, լապստակները, գառնուկները տեղ մը թխմեցի, երբ դուռը նորէ՜ն զարնուեցաւ։

Եւ այս անգամ սենեակին դրան ճեղքէն երկու գլուխ մէկանց ներս նայեցան, ֊ մէկը մարդու գլուխ, միւսը իշու ձագի՜…։

– Կը ներէք, Տոքթէօր, բերած նուէրնիս պզտիկ է, բայց օր մը հարկաւ կը մեծնայ… ձեր ըրածը ասկէ աւելիին արժանի էր, բայց ի՜նչ ընեմ, ձեռքիս տակ աս կար, աս բերի… երէկ գիշեր դուք ոչ թէ մէկ այլ երկու հոգի մահէն ազատեցիք, Տո՛քթէօր։ Եթէ Աղաւնին մեռնէր, ես ինչպէ՞ս կրնայի ապրիլ… որովհետեւ, Տո՛քթէօր, աս մերինը մէկ օրուան սէր չէ, մենք օրօրոցէն իրարու խոստացուած ենք… բայց հիմա որ աղջիկը ուրիշի մը նշանեցին, ան ալ մեռնիլը աչք առեր է… աման, Տո՛քթէօր, դուք սըւոր հայրիկին հասկցնէիք որ…։

Ա՛ռ քեզի հիմա իշու ձագ մըն ալ, ա՜ս էր պակաս…։

Ի՞նչ երկնցնեմ։ Այդ օրը ինծի համար եղաւ փառքի եւ թագաւորութեան պէս օր մը, որուն նմանը ա՜լ կեանքիս մէջ չեմ կարծեր որ ունենամ։

Որովհետեւ այդ սատանորդի աղջիկը, իր բոլոր սիրահարներն ալ զատ ֊զատ համոզեր է, որ իրե՛ն համար թոյն է խմած… մինչդեռ անձնասպան ըլլալ նոյնիսկ չէ՜ փորձեր…։

Եւ ես, որ այս բոլոր գեղջուկ սիրահարներուն միամտութեանը վրայ կը խնդայի, ամէնէ՛ն մեծ խաբուողն եմ եղեր…։

Տոքթէօր Քօզմօզ, հետեւեալ օրն արդէն թաղէ թաղ սկսեր է լուր տարածել, թէ աղջկան իբրեւ թէ կերած հարիւր լուցկիները, անկողնին տակէն գտնուեր են…։

Հապա բերնին սխտոր հոտիլը ֆօսֆօր ի թունաւորման ստոյգ նշան մը չէ, պիտի ըսես։

Անշո՛ւշտ։ Բայց գիւղին մէջ որի՞ն բերանը հոտուըտացեր են եւ սխտորի հոտ չեն առեր…։

***

Տոքթէօր Քօզմօզ չարութենէն եւ ուրախութենէն երիտասարդացեր եւ ուրիշ մարդ մը եղեր էր։

Որոշեցի հետեւաբար քթէն ֊բերնէն բերել իր ուրախութիւնը եւ բերի՛ ալ։

Իր ամէնէն տկար կէտը, իր մեծութիւնն ու փոքրութիւնը կը կայանար իր մասնագիտութեան մէջ,– մէզի տարօրինա՜կ մասնագիտութիւն մը։

Այս տգէտ մարդը գաւառին մէջ անանկ համբաւ մը հանած էր, որ ինք կարող էր, առանց հիւանդը տեսնելու, պարզ գաւաթ մը մէզի մէջ կարդալ հիւանդին ո՞տքը թէ ակռան ցաւիլը։ Կամ, խելացի՞ թէ անխելք ըլլալը, քանի՞ տարի ապրիլը, վերջապէս ովկէա՜ն մը գիտութիւն, գաւաթ մը մէզի մէջ…։

Արդ, այդ աղջկան խնդրին համար անգամ մըն ալ Աղային տունը հրաւիրուած ըլլալով, խնդրեցի իրենցմէ գաւաթ մը մէզ ղրկել Քօզմօզին, քննելու համար։

Տոքթէօր Քօզմօզ, իր համայնագէտ քթին երկու խոռոչները գաւաթին մէջ մտցնելէ վերջ, արձակեր էր իր վճիռը.

– Այս հեղուկը յղի աղջկան մը մէզն է… յղութեան հեղինակն ալ անհաւատ Տոքթէօր մը…։

Է, գիտե՞ս ով էր այդ մէզին ալ հեղինակը։

Պարզապէս, Աղային ջորի՜ն…։

Կ՚երեւակայե՞ս հիմա, ամօթին, խաղքութեան, խայտառակութեան մեծութիւնը։ Ասիկա, կէս դար տեւած խեղճ ու կրակ բժշկութեան մը յանկարծակի սնանկութիւնն էր, տգիտութեան աշտարակի մը փլուզումը, աստուծոյ մը մա՜հը…։

Ու իրաւ ալ, հարուածին սաստկութենէն, Տոքթէօր Քօզմօզ մեռաւ սրտի հիւանդութեամբ մը։ Բայց մեռնելէն առաջ վսեմ խօսք մըն ալ ըսաւ, իբրեւ իր վերջին սուտը.

– Կեանքիս մէջ մէկ սխալ անալիզ մը ըրի, զաւակներս, ատոր համար ալ կը մեռնի՜մ կոր…։