Читать книгу: «Բժիշկին գիրքէն փրցուած էջեր», страница 4

Անիծուած գանձը

ԱՆԻԾՈՒԱԾ ԳԱՆՁԸ

Այն տարին Ալպեաններու վրայ հեռաւոր գիւղ մը գացեր էի օդափոխութեան։ Օր մը, պտոյտէ վերադարձիս, պանդոկապետը զիս սա՛ խօսքերով դիմաւորեց.

– Ներողութիւն, պարո՛ն, հիւանդ կին մը եկած է հոս, առտուընէ ի վեր բժիշկ կը փնտռենք։ Ամուսինը քովի սրահն է։

Քովի սրահը քառասուննոց մարդ մը կար. մարդ ըսածս՝ գլուխ մը, ու գլուխն ալ՝ երկար ու սուր ճակատ մը, կոնաձեւ շաքարի մը պէս, ճակտին տակ՝ գիշակեր թռչունի խոշոր քիթ մը։

Իրեն երջանկութիւն մը պատճառելու համար երբ Հայ ըլլալս յայտնեցի, ուրախութեան ու զզուանքի այնպիսի յաջորդական ու յանկարծական արտայայտութիւններ առաւ՝ որ կարծես պտուղ մը խածած ատեն որդ մը ելլէր մէջէն։

Այս մարդերը որ իրենց ցաւը պահելու համար մինչեւ աշխարհիս ծայրերը եկեր, լեռներուն գագաթները ելեր էին՝ իրենց չա՛ր բախտէն, հայ բժիշկի մը ձեռքը կ ՚իյնային յանկարծ։

Իր նիհար ու տժգոյն դէմքէն ա՛յնպէս հետեւցուցի որ հիւանդը գուցէ ինքն էր. բայց ան թուրքերէն լեզուով՝

– Ո՛չ, – ըսաւ, – փա՜ռք Աստուծոյ, ես ի՞նչ ունիմ, հիւանդը իմ կինս է, իր սենեակը հրամմեցէք։

Կինը քանափէ ին վրայ երկնցեր էր՝ երեսը ափերուն մէջ, սեւ մազերը մինչեւ գետինները թափած։

– Ելի՛ր, Արմինէ՛, այս տոքթէօրը քեզ պիտի փրկէ…։

– Ես իմ փրկութիւնս մարդերէն չե՛մ սպասեր, – ըսաւ կինը, – կարճ ու վիրաւորիչ, առա՛նց գլուխը վեր հանելու։

Ու այս առաջին այցելութենէն միա՛յն այն հասկցայ որ, Արմինէ իր էրկան կը պատասխանէր հայերէնով մը, որ փակ դուռ մըն էր ամուսնին առջեւ։

Երկրորդ այցելութեանս բոլորովին ուրիշ կերպ տեսայ Արմինէն։

Մազերուն մէջ, ականջներէն վար, վզին շուրջ, կուրծքերուն վրայ, թեւերէն վեր, մինչեւ մատներուն ծայրերը, ու մնացածն ալ քովի սեղանին վրայ՝ ոսկինե՜ր, ոսկինե՜ր, ոսկինե՜ր, հազար ու մէկ գիշերներ ու գանձ մը լեցնելու չափ։

Խեղճը՝ Հայ ըլլալս լսեր, ու փոխանակ ամուսնին պէս զզուելու՝ ուզեր էր մեռնելէն առաջ մէկու մը գեղեցիկ երեւալ։ Ու իրա՛ւ ալ, այնքա՜ն գեղեցիկ էր ան՝ որ բժիշկի մը ներուած չէ ըսել…։

Սեւ մազերուն մէջէն, այդ հազի՜ւ քսան տարու դէմքը ծիւրեր, իր տարիքէն աւելի փոքրացեր, աննիւթական ու անկարելի բան մը դարձեր էր։ Աչերը խորունկցե՜ր, խորունկցե՜ր էին, միշտ ներսիդին նայելէն, ու մազի պէս լայն կապոյտ շրջանակ մը ա՛լ աւելի մութցուցեր էր զանոնք։ Այդ տժգունութեան մէջ դուրս կը ցայտէին իր շրթները, բարա՜կ ֊բարա՜կ երկու թեթեւ գիծերու պէս, ու կարմի՜ր ֊կարմի՜ր՝ երկու վարդի թերթերու պէս…։ Անշուշտ այդ սիրահար շրթները փա՛կ դուռ մըն էին իր ամուսնին առջեւ։

Յետո՜յ, շա՜տ յետոյ միայն հասկցայ որ, այդ ամբողջ կինը՝ դեռ կենդանի, բայց արդէն գոց դագաղ մըն էր այդ մարդուն համար։

Վա՜յ մարմինի բժիշկին որ հոգիէն չի հասկնար։ Ի՜նչ հոգեկան ցաւեր կան որ հիւանդին ցաւերը կը բիւրապատկեն, կը թունաւորեն, մահացու կը դարձնեն, այլեւ կը բացատրե՛ն այդ ցաւերը։

Այս խեղճ կինը ա՛յնքան կը վախնար իր էրկան հետ մինակ մնալու գաղափարէն՝ որ իր գաւառացի հայրը իր հետ բերեր էր։ Սակայն ինչի՞ կրնար օգտակար ըլլալ այդ գրեթէ անդամալոյծ ու իր սուգին մէջ զառամած հայրը՝ որ վրայէ վրայ, իր վեց զաւակներն ու կինը գերեզման տարեր էր։

Բոլո՛րն ալ հազալով ու թքնելով, մէկը միւսը վարակելով, թոքերնին փսխելով մեռեր էին։ Ու այս կինը, որ ամէնո՛ւն ալ ինչպէս մեռնիլը տեսեր էր՝ համոզուած էր որ ինքն ալ պիտի մեռնէր, անպատճա՛ռ…։

Զուր կը քաջալերէի զայն, թէ քանի որ դեռ մէկ թոքը, կոկորդը, աղիքները վարակուած չէին, քանի որ դեռ ջերմութեան աստիճանը բարձր չէր, պէտք էր շուտով հակաթոքախտ ներարկումները սկսիլ։

– Աւելո՜րդ ցաւեր, կ ՚ըսէր կինը…։

Աւելորդ ծախսեր, կ ՚աւելցնէր ամուսինը…։ Արդէն ո՞վ ըսաւ որ Արմինէն հիւանդ է… փա՜ռք Աստուծոյ՝ ի՞նչ ունի… թեթեւ հազ մը… այսօր կայ՝ վաղը չկայ…։

– Այսօր կայ՝ վաղը չկա՜յ… կը հեգնէր կինը, որ շատոնց զզուած էր այս կեղծիքներէն, ու ձգեր էր որ ի՜նչ որ ուզեն ընեն իրմով։

Հայրը կը փափաքէր զայն է՛ն սուղ սանաթորիոմ ները տանիլ, է՛ն մեծ բժիշկները ցուցնել, է՛ն թանկ տեղերը դնել։

Բայց ամուսինը ուրիշ միտքէ էր։ «Այս հիւանդութեան դեղն ու դարմանը օդն է» կ՚ըսէր… ու օդը ձրի՜ էր։ Անոր համար ալ մինչեւ հոս տեղուանքը քաշեր, բերեր էր զիրենք, որպէսզի թէ՛ աժան ըլլայ եւ թէ ծանօթներն ալ չիմանան թէ հիւանդութիւն ի՞նչ է…։

Ու այս մարդը – եթէ ա՛յդ գլխով մարդ մը կրնար երջանկութիւն զգալ – երջանի՛կ էր հոս։ Ամէն տեղ կը մտնէր, կ ՚ելլէր։ Պանդոկապետին հետ սակարկութիւն մը կ ՚ընէր՝ թուրքերէն։ Տղաքներուն լօխում մը կու տար՝ որոնցմէ տուփերով բերած էր ամէն պատահականութեան համար։ Կիներուն լերան ծաղիկ մը կը քաղէր՝ ու իր լեզուով կը բացատրէր որ իր երկրին մէջ աւելի աղէկները կային։ Մարդերուն թրքական ծխախոտ մը կ ՚ոլորէր իր մատներուն մէջ՝ որ ծուխէն դեղնած մագիլներով կը վերջանային։

Ու այս բոլորը այնպիսի կատակներով ու սրամտութիւններով համեմուած, որմէ մա՛րդ բան մը չէր հասկնար, բայց ամէ՛ն մարդ կը խնդար։ Լերան ձանձրոյթը փարատելու համար իրենց այս տեսակ հտպիտ մը պէտք էր։

Նոյն միջոցին, փոքրիկ սենեակի մը մէջ,– որուն պատուհանը լեռներու կենսունակ զեփիւռին դէմ փակուած էր՝ հիւանդը չմսեցնելու համար,– երիտասարդ կին մը կը հազար, վերմակները կը խածնէր, կու լար…։

Ա՜խ, այդ կեղծ հտպիտին մէջ ե՛ս միայն կը տեսնէի զզուելի մարդը։ Բայց ան ուզեց զի՛ս ալ շահիլ. ու թուանշաններով, թուականներով, մթութիւններով, բարդութիւններով, մէջ֊մէջի, երկար բարակ պատմութիւն մը հրամցուց, «զիս իրողութիւններու ճամբուն վրայ դնելու համար…»։

Այս բոլորէն աղօտ կերպով ա՛յն կը հետեւէր որ իր կինը այժմ միա՛կ ժառանգորդն էր իր ծերունի հօր, «որ իր բոլոր զաւակները կորսնցնելէն վերջ՝ ալ երկար պիտի չկրնար ապրիլ, խե՜ղճը…»։

– Գա՜նձ մը կայ, տոքթէօր, խոշոր գանձ մը կայ…։

Ու այս բացագանչութեան մէջ մեղսակցութեան, խորամանկութեան, ոճրագործութեան ամբո՛ղջ գանձ մը կար…։

Իր միակ մտմտուքը ա՛ն էր որ այդ երկուքէն ո՞րը պիտի մեռնէր առաջ,– ծերունի հա՞յրը թէ հիւանդ աղջիկը…։ Իսկ ես՝ երրո՛րդ մը կը տեսնէի որ գուցէ այդ երկուքէն ալ առաջ մեռնէր, ի՛նքը, ամուսի՛նը։

Իր թարախի գոյն դէմքին վրայ ցցուած այտոսկրները՝ ներքին ջերմութենէն կղմինտրի գոյներ կ ՚առնէին երբեմն։ Գլուխը ուսերուն մէջ իջեր ու կռնակն ալ կքեր էր՝ կարծես ահագին պատասխանատուութեան մը տակ։ Բերնէն կանաչորակ ու մածուցիկ խուխ մը կ ՚արձակէր ամէ՛ն տեղ ու ամէ՛ն ատեն, «աշխարհին վրայ» թքնելու պէս…։ Երբեմն նոյնիսկ կը պատահէր որ արիւն փսխէր. բայց ան պարզապէս «սրտիս զայրոյթէն է» կ՚ըսէր…։

Ստոյիկեան պաղարիւնութեամբ՝ տարիներո՜վ իր շրթները ենթարկեր էր ան սոսկալի վարակումին՝ օ՜ր մը տիրանալու համար ոսկիի գանձին…։

Ա՜խ, այդ գանձը. քանիներո՞ւ թունաւորման պատճառ եղած էր ան։ Հայրը օ՛ր մը չէր ուրախացեր անկէ. իր զաւակներուն համար դիզեր էր այդ հարստութիւնը։ Տղաքները ուզեր էին դպչիլ այդ նզովուած ոսկիներուն. ու զեղխ կեանքով հիւծած, սպառած, մեռած էին՝ մէկը միւսին ետեւէն, իրար վարակելով։ Երիտասարդներէն վերջ մայրն ալ թաղեր էին։

Այդ ծերունին ինչպէ՞ս դիզեր էր այս հսկայ հարստութիւնը հոն՝ ուրկէ երիտասարդ բազուկներ մինչեւ ամերիկաները կ ՚երկարին սեւ հաց մը ուտելու համար։ Այդ գանձին մէջ իրենց անէծքը չէի՞ն նետած անո՜նք որ արիւն ու արցունք կու լային։ Այդ ոսկի ֊զարդերուն լեռը, որով ծերունին իր հիւանդ աղջիկը ծածկած էր՝ քանի՜ հարսերու գլուխէն, քանի՜ այրիներու ձեռքէն խլուած էր…։

Արմինէ կ ՚անգիտանար այդ բանը։ Հազի՜ւ չափահաս՝ Պոլիս գիշերօթիկ վարժարան մը ղրկեր էին զայն. ու հազի՜ւ աւարտած՝ այս տգէտ մարդուն ծոցը նետեր էին։

Բայց կիները աստուածային գիտութիւն մը ու անասնական բնազդ մը ունին։ Ինչ որ չեն գիտեր՝ կը զգան եւ ի՛նչ որ կը զգան՝ իրենց ամբողջ հոգւոյն ու մարմնոյն մէջ կը զգան…։

Այս քսան տարու կնոջ մէջ համա՛յն մարդկութիւնը թունաւորելու չափ դառնութիւն կար։ Ո՛չ կը հագուէր, ո՛չ կ՚ուտէր, ո՛չ կը խօսէր։ Ու ոսկի ֊զարդերն ալ միայն օր մը դրած էր, ինծի՛ համար. բայց ծերունին ա՜յնքան ուրախացեր էր այդ օրը…։

– Աղջի՛կս, ուզէ՛ ինձմէ ինչ որ սիրտդ կ՚ուզէ… միայն անգամ մը ուրախանալդ տեսնեմ… բա՛ն մը ուզէ իմ կարողութեանս սահմանին մէջ…։

Այդ կարողութիւնը անսահման էր, բայց ի՜նչ օգուտ։ Աղջիկը ա՜լ աւելի կը դառնանար, կու լար, «մեռնի՜լս կ՚ուզեմ…» կ՚ըսէր։

Ան կը զզուէր իր ամուսնէն՝ որ չար հրեշտակի մը պէս կը ժպտէր. կը զզուէր նաեւ իր հօրմէն՝ որ իր վեց զաւակները թաղելէ վերջ դե՜ռ կ ՚ապրէր ու կու լար…։

Եւ սակայն այս երկու մարդերն ալ իրե՛ն համար կ ՚ապրէին։ Այդ երկու փտութիւններն ալ որոշ ճիգով մը կը կախուէին կեանքէն, մէկը՝ աղջկան վերջին շունչը, միւսը՝ անոր գանձը հաւաքելու համար…։ Այս նպատակին հասած րոպէին իսկ՝ իրենց կէտին զարնուող գնդակներու պէս՝ երկուքն ալ գետին պիտի իյնային։

Ահագին տռամի մը վերջին դերակատարներն էին ասոնք։ Անդամալոյծ վաշխառուին առջեւ կանգներ էր Վրիժառուն՝ կողոպտուած, մերկացուած, անպատուուած ցեղի մը վիժուկը։ Ու այդ երկու հակընդդէմ ուժերուն մէջ կը հիւծէր Հայ Կնոջ տիպարը, ազնուական ու հլու…։

Ահագին հրդեհի մը վերջին սիւներն էին ասոնք՝ իրարու կրթնելով կանգո՛ւն մնացած. մէկուն իյնալը միւսնե՛րն ալ պիտի տապալէր. ու այդ օրը հեռու չէր, որովհետեւ երեքն ալ փոքրիկ կրակով կ ՚այրէին ներսիդիէն…։

Դեռ որքա՞ն տեւեց այդ մունջ տռամը, չեմ գիտեր։ Ես ստիպուած եղայ այդ գիւղը թողուլ ու հիւանդանոց վերադառնալ։ Բայց յաճախ կը խորհիմ իրենց վրայ։ Արդեօք ո՞ւր կը շարունակեն հիմա « անիծուած ոսկեխնձորին խաղը », ո՞ր հողերուն վրայ, ո՞ր հողերուն տակ։

Դեռ աչքիս առջեւն է այն փոքրիկ բոյնը ուր չարաշուք բու մը ու վայրի կատու մը իրենց մէջ կը բզկտէին հիւանդ թռչնիկ մը, առա՛նց որ ան անգամ մը ճչար…։ Ընդհակառա՛կը. իմ ամէ՛ն օգնութեան փորձերս մերժեց։ «Միա՛յն բան մը կը խնդրեմ, ըսաւ, որ օ՛ր մը պատմութիւնս գրես…»։

Խե՜ղճ աղջիկ. կոյս հոգիները պատմութիւն չունին։ Ու քու տժգոյն դէմքդ՝ առանց սա երկու դաժան մարդոց ստուերներուն՝ անհասկնալի նկար մը պիտի ըլլար, ճերմա՜կ թուղթի մը պէս։

Լօզան, 1913

Ստամոքսին զոհը

ՍՏԱՄՈՔՍԻՆ ԶՈՀԸ

Սրուանձտեանի ըսածին պէս՝ Վանեցիին կաղը մինչեւ Չինաստան է գացեր։

Սա ծերացած ագռաւի գլուխը՝ որ պանդոկին ծառերուն տակ ֆը՜ռթ ֊ֆը՜ռթ սուրճ կը խմէ՝ կասկած չունիմ որ մերիններէն է։

Ան միւսներուն պէս՝ ճաշարանին մէջ փակուած՝ հապճեպո՜վ չընէր իր նախաճաշը։ Ներս գնաց, գաւաթը սուրճ ու կաթով լեցուց, իր ձեռքով դուրս բերաւ, ծառերուն տակ տեղ մը ընտրեց, անհուն խնամքով սիկարէթ մը փաթթեց։ Այն ատեն այդ պարզ նախաճաշը փոխուեցաւ, աննիւթացաւ, աղօթքի մը շնորհքն ու արքայութեան մը երանութիւնը ստացաւ։ Մէկ ձեռքին ծխախոտը առաւ՝ երբեմն ֊երբեմն ֆորտացնելով. միւս ձեռքին առաւ շոգիացած գաւաթը՝ որ այս վայրկեանին ամբողջ տիեզերքին առանցքը կը կազմէր. շուրթները դողալով երկարեցան՝ կարծես սիրահարական համբոյրի մը համար. յետոյ պեխերէն կախուած կաթիլներուն վրայ լա՜յն ձեռք մը պտտցուց՝ օրհնական շարժումով մը…։

– Փա՜ռք ստեղծողին…։

Հակառակ հաճոյքը յաւերժացնելու իր յայտնի ճիգերուն՝ երբ դիւթական գաւաթը իր պարունակութեան հետ կորսնցուց նաեւ իր ամբողջ կարեւորութիւնը՝ մօտեցայ ու բարեւեցի…։ Տեսնելու բան էր իր ուրախութիւնը. քիչ մնաց ակնոցներէն արցունքներ պիտի ցայտեցնէր…։ Ա՛յս տարիքով ու ա՜յս գլխով մարդերուն համար մեծագոյն չարչարանքն է լռութեան դատապարտուիլ. իրենց լեզուէն հասկցող մէկը կը փնտռեն՝ իրենց փորձառութեան ու իմաստութեան հաւաքածոն պարզելու համար անոր առջեւ։

Ստամոքսի հիւանդութեան համար (ո՜վ պիտի գուշակէր իր նախաճաշէն) Լօզան եկած էր։ Բայց այս քաղաքին մէջ ստամոքսի աստուածները երկուք են,– բժշկապետ Պուրժէն ու Քոմպլը, երկուքն ալ հակընդդէմ րէժիմ ներով կը յաջողին թէ՛ հարստանալ… թէ՛ հիւանդները առողջացնել։ Չարաճճիներ ասկէ կը հետեւցնեն թէ հարուստի հիւանդութիւն է, անգործ մարդոց ջղայնութիւն է, կուշտ ստամոքսի երեւակայութիւն է…։

Սակայն այս մարդը ան չարաճճիներէն չէր. ո՜հ, ո՛չ…։ « Ծերացած ագռաւի գլուխ մը» ըսի, բայց աղաւնիի ուղեղով…։ Այդ երկու հակառակ դարմաններէն ա՛յն հետեւցուցեր էր որ երկո՛ւքն ալ լաւ էին, քանի որ երկո՛ւքն ալ կը լաւացնէին…։ Ու երկու ոխերիմ « տիեզերահռչակ»ներուն գիտութիւնը իրար խառնելով, իր անձնական փորձառութիւնն ալ վրան բարդելով, արձակուրդի այս քանի մը ամիսներուն համար Կեանքի Ծրագիր մը շիներ էր, որուն կը հետեւէր գաւառացիի հաստատամտութեամբ։

Այսպէս, իր շաբաթները կ ՚անցնէին առա՛նց փոփոխութեան, իրարու յար եւ նման՝ լուսանկար պատկերներու պէս։ Իր օրերը չափուած ֊ձեւուած էին՝ Մայր ֊Տոմարի մը պէս կանոնաւոր։ Իր իւրաքանչիւր ժամերը կանխա՛ւ ժամացոյցի մը պէս լարուած էին՝ ստամոքսին շուրջ…։ Ու անոնցմէ վայրկեան մը փրցնել՝ Սուրբ ֊Գիրքէն էջ մը պատռելու պէս բան մը պիտի ըլլար…։

Առաւօտեան ութը՝ նախաճաշի խորհրդաւոր ժամն էր, մի՛շտ առաջին օրուան հանդիսաւոր արարողութեամբ, մի՛շտ նոյն ծառերու շուքին։

«Ութէն֊տասը՝ հանգիստ » ըսած էին բժիշկները։ Հարկա՛ւ, նախաճաշը պիտի մարսուէր…։ «Արեւելք »ը այդ մարսողութիւնը տկարացնելու պաշտօնը ունէր։ Լրագիրը դրօշակի մը պէս կը պարզէր։ Յօնքերը կը պռստէր, ու ծայրէ ի ծայր առա՛նց բառ մը փախցնելու կը կարդար. պարունակութիւնը ի՛նչ որ ալ ըլլար, մինչեւ տա՛սը տեւելու էր այդ թերթը…։ Ու այս ընթերցումը՝ որ իր մտաւորական միակ սնունդն էր՝ հանգիստ քունի մը համարժէք էր իրեն համար…։

Տասնին կ ՚արթննար։ Անհո՜ւն գուրգուրանքով, ծոցէն թռչուն հանող տղու մը պէս, ներսի գրպանէն շիշ մը կը հանէր։ Այդ հանքային հեղուկը՝ որ իր ա՛յնքան պատուով հիւրասիրած նախաճաշիկին վերջի՛ն հարուածը պիտի տար՝ աչերը գոցելով ցմրուր կը պարպէր, երկու « տիեզերահռչակ»ներուն կենացը…։

– Աստուած զիրենք անպակաս ընէ տառապեալ մարդկութենէն…։

Ասկէց վերջ՝ տասնէն ֊տասներկուք՝ գործունէութեան եւ շարժումի երկո՜ւ երկար ժամեր կը սկսէին, ստամոքսը ցորեկուան ճաշին պատրաստելու համար։ Այդ գործունէութիւնն ալ ամէ՛ն օր անփոփոխ նո՛յնն էր, ու չափուած ֊ձեւուած նամակներ գրելու մէջ կը կայանար։

– Ես այս հիւանդ վիճակովս, – կ՚ըսէր, – Զուիցերիոյ լեռներէն Մանթաշօֆին ամբո՛ղջ գործը կը վարեմ Ափրիկէի մէջ. Նեղոսին ափերը քարիւղով կ՚ողողեմ…։ Մեր արձակուրդն ալ ասա՛նկ…։

Յետոյ ձեռքով գրածները ոտքով նամակատուն կը տանէր.– չէ՞ որ բժիշկները ճաշէն առաջ փոքրիկ պտոյտ մը յանձնարարած էին՝ ախորժակը բանալու համար…։ Ա՜խ այդ ախորժակը…։

Վերադարձին՝ ճաշի պահն էր արդէն. նշանաւո՛ր պահը, երբ իր երեւակայական ժամացոյցին երկո՛ւ ասեղներն ալ փո՛րը մատնանիշ կ՚ընէին, ու ամբո՛ղջ ժամ մը ստամոքսին վրայ կանգ կ՚առնէին…։ Նախ խաշած մաքարօնի ն կ ՚ուտէր՝ Պուրժէին կենաց, յետոյ խաշած բրինձը՝ Քօմպին հոգւոյն…։ Երբ իր երկո՛ւ րէժիմ ներն ալ կը հատցնէր՝ ծուռ աչք մը կը նետէր մեր պնակներուն։

– Սա խորոված հնդկահաւին հոտը քիմքս կը գրգռէ… ու տեղական գինին անուշիկ գոյն մը ունի… ի՞նչ կ՚ըսես, բժի՛շկ։

Ի՜նչ ըսէի։ Այս մարդը համոզուած էր որ իր գործ դրած գիտական միջոցներով եթէ քա՛ր ալ ուտէր պիտի հալեցնէր…։ Ես՝ բնականէն սակաւապէտ՝ իբրեւ միակ դեղ չափաւորութեան պատուէրներ կու տայի իրեն։ Բայց ան կը պատասխանէր.

– Բժի՛շկ, բժշկեա՜ զանձն քո…։ Աչքդ բա՛ց. գերեզմանին մէջ ա՜լ խորոված հնդկահաւ չկայ…։ Աստուած ամբողջ երկրագունտը գոյնզգոյն բանջարեղէններով ու պտուղներով ծածկեր է նէ՝ միա՛յն հոտուըտալու համար չէ…։ Մայր ֊Բնութիւնը ծովն ու հողը ձուկերով եւ երէներով լեցուցեր է նէ՝ միա՛յն զանոնք նկարելով ճաշարանին պատերը ծածկելու համար չէ. պէտք է որ ստամոքսիդ պատերն ալ համ մը առնեն…։

Այս մարդուն բերնին մէջ « Մայր֊Բնութիւն»ը ստնտու կնոջ իմաստ մը կը ստանար։ Ձուկերուն ճակտին գիրը ա՛յսպէս կը հեգնէր. մարդերունն ալ սապէս.

– Արարիչը մարդուն երկար բազուկներ ու կարճ լեզու մը տուեր է՝ որ շա՛տ աշխատիս ու քիչ խօսի՛ս (ա՜հ, եթէ գործադրէր ըսածը…), պզտիկ սիրտ մը ու մեծ ուղեղ մը տուեր է՝ որ մէ՛կ զգաս ու երկո՛ւ հաշուես. իսկ ուղեղին հարիւրապատիկ մեծութեամբ որովայն մըն ալ տուեր է՝ հասկցնելու համար որ մեծ միտքերը փորէն կու գան…։ Ուրեմն առաջին հոգդ հո՛ն պիտի ըլլայ. եթէ ստամոքսդ դուն քաղցրութեամբ չլեցնես՝ ան քու կեանքդ դառնութեամբ կը լեցնէ…։

Այս «քաղցրութիւն» բառը պատահական նմանութիւն մը չէր. աչքովը անուշին պնակին կ ՚ակնարկէր որ իր առջեւ անցնեմ…։ Այդ սալորի անուշը իր ճաշերուն սովորական վերջաբանն էր՝ որ միշտ սա խօսքերով կը փակէր.

– Ա՜խ, մայրիկիս եփած անուշը ուրիշ է…։

Ու «մայրիկ» բառը, որ իր երեք խօսքին մէկն էր՝ իր չորցած ու ճմռթկած բերնին մէջ մանկական անուշութիւն մը կը ստանար։ Այս յիսուննոց ամուրիին մայրի՜կը՝ որ իր տղուն անուշ կ՚եփէր…։

Բայց հիմա այս ահագին ճաշը մարսուելու էր. ժամը մէկէն մինչեւ չորս՝ տառապագին շրջան մը կար։ Նախ կէս ժամ փորին վրայ կը պառկէր՝ ըստ Պուրժէի. յետոյ կը դառնար կէս ժամ մըն ալ կռնակին վրայ կը պառկէր՝ որ Քօմպին խօսքն ալ տեղը անցնի։ Յետոյ կծիկ մը կ ՚ըլլար եւ աջ ու ձախ ծունկերով քսանական անգամ փորը կը ճզմէր՝ զայն պարպել ջանալով. ասկէց վերջ ալ գետինը ծունկի կու գար՝ նաւակի մէջ նստելու ձեւով մը՝ ու թիավարութեան անհատնում շարժումներ կ՚ընէր… միշտ «տիեզերահռչակ »ներուն պատուէրին համաձայն։

– Սա փորդ քիչ մը հանգիստ ձգէ, կ՚ըսէի…։ Ստամոքսը կնոջ մը կը նմանի, որքա՜ն իրեն ուշադրութիւն դարձնես, ա՛յնքան նազ կ՚ընէ…։

Բայց ամուրի մը ի՜նչպէս հասկնար այս բաղդատութեան ամբողջ նշանակութիւնը։ Ան կը պատասխանէր ինծի.

– Միջատը որ միջատ է՝ գնդասեղի չափ գլխո՛ւ մը ետեւէն ահագին փոր մը կը քաշէ…։ Չորքոտանիներն ու թռչունները երեքական ու չորսական ստամոքսներ ունին…։ Եթէ բնութիւնը մարդուն մէկ ստամոքս մը տուեր է, զայն չխնամելը անաստուածութիւն է։ Եթէ չհաւտաս՝ վարդապետներո՛ւն հարցուր…։ Տարիներով կը զարգացնենք պզտիկ ուղեղ մը, որ յաճախ մեր դժբախտութեան պատճառ պիտի դառնայ, բնաւ չենք դաստիարակեր ահագին ստամոքս մը, որ կեանքին աղբիւրն է, հոգիին հիւթն ու ծուծն է…։ Այս կէտին մէջ Եւրոպացիները մեզ գլած անցած են…։

Ու ստամոքսի դաստիարակութեան այս դժուարին գործը ա՛յնքան կը յոգնեցնէր զայն, որ այդ անվտանգ թիավարութեան փորձերէն վերջ՝ Մորփէոսի գիրկը կ՚իյնար։

Ժամը չորսին սենեակէն դուրս կ՚ելլէր. բայց այս անգամ թեթեւցած, կազդուրուած, զուարթացած, լուսաւորուած, բոլորովին ուրիշ մարդ եղած։

Թէյի ժամն էր հիմա, ու խօսակցութեան ժամը։ Խօսքը բերնէս կը գողնար։

Քու պատմածդ ի՞նչ է որ, ես պատմեմ որ դուն լսես…։

Իր սովորական այս յառաջաբանին կը յաջորդէին անվերջանալի, աներեւակայելի, անկարելի պատմութիւններ, արեւելեան սրամտութիւններով ու սնամէջ տրամաբանութիւններով լեցուն, օճառի ոսկեզօծ ու անշօշափելի պղպջակներու պէս՝ որոնց հազիւ կը դպիս ու կը ճաթին…։

Բայց այս պղպջակներուն վերջը չկար։ Որկրամոլներու յատուկ այս զուարճախօսութիւնը կը տեւէր մինչեւ իրիկուն։ Այն ատեն՝ այդ բոլոր հրախաղութեան փորձերէն վերջ՝ միայն սեւ ածուխ մը կը մնար նորէն. պահ մը լուսաւորուած այդ գլուխը՝ ծեր ագռաւի գլուխ մը կ ՚ըլլար դարձեալ…։

Այնպէս որ, երեկոյեան ճաշին իր խօսակցութեան նիւթերը կը լրջանային, պատմա ֊փիլիսոփայական տխուր տեսութիւններ կ՚ըլլային։

– Նափոլէոնին անկումը շատեր խե՜լ մը պատճառներու կը վերագրեն. բայց դուն հեռուները մի երթար, իբրեւ բժիշկ՝ Նափոլէոնին ճակատագիրը իր ստամոքսին մէջ կարդա. կը տեսնե՞ս հոն քաղցկեղը…։ Վաթէրլօն ու Սէնթ ֊Հէլէնը այդ վէրքէն կը սկսին…։ Ես ալ միշտ ասանկ չե՞մ եղած. ժամանակ մը կար երբ արաբական նժոյգի վրայ թռչած ատենս բոլո՜ր սրտերուն հառաչները ետեւէս կը թռչէին. բայց ստամոքսին ցաւը եկաւ ու Հալէպին առիւծը քարիւղի պաշտօնեայի մը վերածեց։

Տարբեր էին նաեւ իր կերածները։ Երեկոյեան սեղանին՝ երբեք միս չէր դներ բերանը, որպէսզի գէշ երազներով հոգին չպղտորի գիշերը։ Մածունը երեկոյեան թագուհին էր. ու իրեն համար բնա՛ւ կասկած չկար որ Աստուած կովը ստեղծեր էր որպէսզի մարդերը մածուն քամեն իր ստինքներէն…

– Կոյսի մը պէս մաքո՜ւր, մօր մը պէս բարի՜ մածունը… որուն համար Մէշնիքօֆ անմահութեան հեղուկն է կ՚ըսէր…։

Այդ մեծաքանակ մածունը կը սկսէր քիչ ֊քիչ թմրեցնել, ջիղերը քակել, քուն պատրաստել…։

Բայց քնանալէն ալ առաջ՝ աստղերուն տակ գիշերային պտոյտ մը կ ՚ընէր կերածները տեղաւորելու ու վաղուան ուտելիքներուն վրայ խորհելու համար…։ Երբեմն սակայն կը պատահէր որ ուրի՛շ բանի վրայ ալ խորհէր։

– Բժիշկ, – ըսաւ գիշեր մը, – դուն իմ յիսուն տարիներուս մի նայիր… ես դեռ կո՜յս եմ հոգւով֊մարմնով… յաճախ կը խորհիմ ամուսնանալ, բայց յուզմունքէ կը վախնամ… քու կարծիքդ ի՞նչ է. ինչպէ՞ս կու գայ ստամոքսիս…։

Ու չկարծէ՛ք թէ անիրական մարդ մըն է այս։ Այս կենդանագրին տակ կրնայի ծանօթ անուն մը դնել. բայց ճանչցողները հասկցան արդէն։ Գիտցէ՛ք միայն որ այս մարդը ապրեցաւ, սերունդներ դաստիարակեց. յետոյ պաշտօնեայ եղաւ, յարգուեցաւ ու մեռաւ… գիտէ՞ք ինչէն… փորի ցաւէն։ Եգիպտոսի մէջ՝ հարսանիքի գիշեր մը՝ շատ ուտելէն ստամոքսը ճաթեցուցեր է ըսին…։ Ճակատագի՜ր։

Այս ճակատագրին վրայ հիմա կը խորհի՞ արդեօք այն որ ձուկերու ճակտին գիրը կը կարդար…։ Միայն թէ իր խօսքերը դեռ ականջիս կը հնչեն անդրշիրիմեան պատուէրի մը պէս։

– Աչքդ բաց, բժի՛շկ, գերեզմանին մէջ ա՜լ խորոված հնդկահաւ չկայ…։

Լօզան, 1913

Մանչերուն գերեզմանը

ՄԱՆՉԵՐՈՒՆ ԳԵՐԵԶՄԱՆԸ

Հիմա որ ուսերուս վրայ տակաւ կը զգամ տարիներուն ծանրութիւնը, ու ձեռքիս գրիչը՝ երբեմն փետուրի պէս թեթեւ՝ այժմ մահուան բառերուն մէջ կը կապուի ու կը շփոթի, կը յիշեմ հի՜ն ֊հի՜ն օրերը, այն օրհնեա՜լ օրերը, երբ ուղեղիս, ջիղերուս, մարմնիս բոլոր բջիջները այնպէ՜ս լեցուած էին կեանքով՝ որ մահուան գաղափարին համար տեղ չէր մնացած…։

Երջանի՜կ տարիք, ուր կեանքը կ՚եռայ, սիրտը կը զեղու, հոգին կը պոռթկայ։

Ու ո՞վ կրնայ մոռնալ հազար անգամ կրկնուած անունը այն պաշտելի ընկերոջ՝ որ միանգամայն դասակիցդ էր, տարեկիցդ ու սրտակիցդ, երեւակայական վէպերուդ հերոսը, հրաշալի արկածախնդրութիւններուդ զինակիցը։

Արամն էր իմ զինակիցս։ Միասին կը խաղայինք, միասին կը սերտէինք, միասին կը չափուէինք։ Երբ ան հեռուի աղբիւրէն ջուր բերելու կ՚երթար, ե՛ս ալ հետը կ ՚երթայի սափոր մը ուսիս։ Երբ ես թռչուններուն թակարդ լարելու կ ՚երթայի դաշտերը, ա՛ն ալ հետս կու գար, սուտ սուլոցներով զիրենք հրաւիրելու։

Ու ի՜նչ չարութիւններ չէինք ըներ միասին։ Երկու թիթեռ մէկ լուցկիի գամելով՝ դասարանին մէջ թռցնել. մեղուներուն թեւերը փետելով՝ լարի վրայ խաղցնել. ճանճի գլուխներ ճզմելով՝ գրքերը զարդանկարել. տղոց բերանը շաքար մը տալով՝ ակռաները փրցնել…։ Լաւ կը յիշեմ որ օր մը ողջ մկնիկ մը լուցկիի տուփի մը մէջ մտցնելով՝ չորս թաթիկները չորս ծակերէ դուրս հանեցինք ու ազատ արձակեցինք։ Երբ գիրուկ դասատուն ու բոլոր աշակերտները տեսան որ փոքրիկ տուփ մը սրահին մէջ ինքնիրեն կը վազէր խենթի մը պէս՝ ամէնքն ալ սարսափահար դուրս խոյացան…։

Անանո՜ւն ոդիսականներ՝ որ մեզ կիսաստուածներու պէս յարգել կու տային դպրոցին մէջ։ Ճիւաղայի՜ն չարութիւններ՝ որ մեզ հրեշտակներու պէս կ՚ուրախացնէին…։

Աւա՜ղ, օր մը կու գայ ուր մեծագոյն առաքինութիւններն անգամ չե՛ն կրնար այս պզտիկ չարաճճիութիւններուն չափ ուրախացնել մարդկային սի՜րտը…։

Եւ սակայն չկարծէք որ մեր երջանկութիւնը անխառն էր. ո՜հ, ո՛չ։ Կատարեալ մարդ ըլլալու համար գլխաւոր բան մը կը պակսէր մեզի՝ պեխն ու մօրուքը։ Ու ըսե՜լ որ, բուսնելո՛ւն պէս կ՚ածիլէինք…։

Օր չէր անցներ որ դպրոցին ծառին տակ, ծերունի կոճղին վրայ հասակնիս չչափէինք, մատներնուս ծայրին վրայ բարձրանալով, ու զմելիի խարդախ հարուածով մը չճեղքէինք կոշկոռած կեղեւը՝ իբրեւ չափանիշ։

Սակայն հիմա որ տարիներն ու մահը մեր մէջ ամէն մրցում ի սպա՜ռ ջնջեցին, ինչո՞ւ չխոստովանիմ որ, ան ինձմէ հասակո՛վ ալ, ուժո՛վ ալ, ճարտարութիւնո՛վ ալ, չարութիւնո՛վ ալ միշտ գերազանց էր։

Լողալու մէջ իր նմանը չկար։ Պայքարի մէջ մէկ ֊հատիկ էր։ Երբ ամէն Զատկի ֊Ծնունդի յոյն դպրոցին տղոց հետ կռուի կը բռնուէինք ռազմական շարքերով՝ ճակատ ճակտի, քարերը է՛ն շիտակ ու է՛ն հեռու թռցնողը միշտ ինքն էր։ Մեզի համար ամբողջ գիւղին մէջ Ազգին պատիւը փրկողն ա՛ն էր միայն։

Վա՜յ եթէ իր ճամբուն վրայ շուն մը հաչեց. երէք օր չանցած այդ շունը պիտի անհետանար։

Չէ՞ որ անգամ մը իր թռչնիկը փարատող կատուն աշտարակի մը գագաթէն եօ՛թն անգամ վար նետած էր, մինչեւ որ եօթը հոգի ներն ալ խեղճին բերնէն դուրս գային։

Սիլիվրիի այդ աշտարակը ճիշդ մեր տան դէմն էր. բարձր ու խարխուլ մինարէ մը՝ յունական հին մեհեանի մը վրայ թառած. մեհեանը դեռ կանգուն է՝ մինարէ ն փլած…։ Հո՛ն կ ՚աղօթէր երբեմն բժշկութեան հայր֊աստուածը. հիմա բուերն ու դեւերը կ ՚իշխեն հոն։ Գիշերը սարսափը կը լեցնէ այդ պատերը. ու լուսինը այդ աւերակներուն լեզու կու տայ՝ կ՚ըսեն…։

Արամ այդ դեւերն ալ արհամարհեց։ Գիշեր մը աշտարակէն ներս սողաց, խաւար ու դարձդարձիկ սանդուխներէն սկսաւ բարձրանալ խարխափելով, պատերը շոյելով, ոտներն արիւնելով։ Երբոր գագաթը հասաւ, շունչը բռնեց, ձեռքն երկնցուց։ Վերը անգղի բոյներ կային ու ձագուկ մը կ ՚ուզէր գողնալ։ Բայց վա՜յ թռչունի ձագեր գողցողին…։ Իր սեւ աչերուն մէջ չարութեան կայծ մը փայլատակեց. անգղերը տեսան այդ կայծը ու կտուցի սոսկալի հարուածներ տեղացուցին իր աչերուն։

Իր դէմքին վրայ մի՜շտ մնացին այդ վէրքի սպիները։ Սակայն տգեղութիւններ կան որ գեղեցկութենէն աւելի կ՚արժեն…։ Այդ օրէն ի վեր գիւղին հերոսն էր Արամ։

Քանի՜֊քանի՜ անգամներ աղջիկներու դպրոցէն կը կանչէին զայն՝ վարժուհիին դասագիրք մը տանելու, աշակերտներուն մարմնամարզ մը ցուցնելու պատրուակով։ Եւ սակայն այս պատանին որ անգղերը կը փետէր ու մանչերը կը ծեծէր, աղջիկներու առջեւ տղու մը պէս կը դողար ու մեղաւորի մը պէս կը կարմրէր…։

Էգերը իրեն համար արտակարգ, բացառիկ, անբնական, անկարելի էակներ էին։ Մայրիկը իր փոքր հասակէն մեռած ու իր բոլոր եղբայրներն ալ արու ըլլալուն՝ Մանչանոց կը կոչուէր իրենց տունը։ Բոլորն ալ միեւնոյն փայտէն տաշուած՝ ուժեղ ու շքեղ պատանիներ էին, գիւղին փառքը։ Բայց բոլորն ալ Արամին պէս շուարած, ամչկոտ, ախտագին զգայնութիւն մը ունէին։ Կիները միայն հեռուէն տեսած ըլլալով՝ ձեռքի սեղմում մը զինաթափ կ ՚ընէր զիրենք…։

Արամ քանի՜ կը մեծնար՝ այնքա՛ն կը տկարանար։ Եկեղեցիին մէջ երգած ատեն ձայնը կը փոխուէր. դպրոցին մէջ պատասխանած ատեն միտքը կը խաւարէր. գիրք մը կարդալու պահուն՝ էջը չդարձուցած՝ կարդացածը կը մոռնար։

Տղոց մէջ տարտամօրէն կը փսփսային որ «ամօթ բաներ կ՚ընէր», «ողնածուծը հալեր էր…»։

Օրեր կային որ քովը չէր մօտեցուցեր. այնքա՛ն յոռետես, դաժան, զայրացկոտ կ՚ըլլար. բռնած բանը կը կոտրէր։

Սակայն իր մտաւորական ուժը կորսնցնելէ վերջ՝ քիչ ֊քիչ իր մարմնական առաւելութիւններն ալ անհետացան։ Մազերը փրցուած Սամսոնի մը պէս՝ սմսեղուկ, դողդոջուն, շուարած բան մը եղաւ։ Այտոսկրերը ցցուեցան, աչքերուն ծիրը կապարի գոյներ ստացաւ։

Ու չգտնուեցաւ մէկը, ո՛չ քահանան, ո՛չ վարժապետը, ո՛չ հայրը, ո՛չ իսկ բժիշկը, որ այդ տգէտ պատանիին բացատրէին թէ այդ մենաւոր ու մեղաւոր զբօսանքները զինքը գերեզման կը տանէին…։

Արեւոտ օր մը, դանդաղօրէ՜ն, ժայռերուն գագաթը գացինք միասին։ Յանկարծ գրպանէն արծաթէ խոշոր դրամ մը հանեց ու ձեռքի լայն շարժումով մը ծովը նետեց զայն։ Արծաթը վայրկեան մը փայլեցաւ արեւուն տակ, յետոյ անդունդին մէջ կորսուեցաւ ու պզտիկ ճողփիւն մը հանեց։

– Ասիկա տասներորդն է որ հօրմէս գողցայ, – ըսաւ, – ծով նետելու համար…։ Իւրաքանչիւր փորձութիւնս այդպէ՜ս կ ՚ուզեմ պատժել. բայց կը զգամ որ ո՜ւշ է արդէն, կամքը մեռեր է մէջս, ա՜լ թագաւորի գանձ մը իսկ չպիտի բաւէ այս ծովը լեցնելու…։

Ասիկա մեր վերջին պտոյտը եղաւ, ու մեր վերջընթեր խօսակցութիւնը։

Արամ անկողին ինկաւ ու ա՜լ չելաւ։

Մեր ծնողները մեզ արգիլեցին իրեն այցելել։ Գիւղերու մէջ ուր գիտութենէ աւելի բնազդը կը տիրէ, հո՛ն ուր բժիշկի ոտքը կը կոխէ, բարեկամները իրենց ձեռքը կը քաշեն՝ անասնական ինքնապաշտպանութիւնով մը։ Ու ընտանիքը իր ցաւին մէջ կը կծկուի, միայնակ կը մնայ իր հիւանդին հետ՝ որ յաճախ ամենատարրական զգուշութիւնն իսկ չունի իր սիրելիները չվտանգելու համար…։

Ամիսներով տարտամ շշուկներով բաւականացայ։

– Երէկ գիշեր նոր բժիշկը կանչուեր է…

– Թաս երով արիւն փսխեր է…

– Փոքրիկ եղբա՛յրն ալ անկողին ինկեր է…

Օր մը, սակայն, ծնողքէս գաղտնաբար, իրենց տունը մտայ, ու վախն ի վախ սանդուխներէն վեր ելայ։

Հիւանդին սենեակէն բժիշկը դուրս կ ՚ելլէր։ Ընտանիքին անդամները զայն պաշարեր էին երկիւղած ձեւերով։

– Ոտքդ պագնեմ, բժի՛շկ, կ ՚ըսէր ծերունի հայրը դողալով…։ Յոյսի բա՛ռ մը տուր մեզի…։

Բայց ան ճակատագրական կտրուկ շարժում մը ըրաւ։

– Ամէ՛ն ցաւ վախճան մը ունի, – ըսաւ…։

Բժիշկէն վերջ շուտով զիս ղրկեցին քահանան կանչելու։ Տէրտէրն ինծի խաչ մը ու գիրք մը տուաւ, ու խնդրեց որ հետն երթամ։ Վախն ու վատութիւնը սիրտս լեցուցին։

Ես այն ատեն դեռ չէի տեսեր թէ մարդ մը ինչպէ՜ս կը մեռնի. սակայն յաճախ սոսկումով դիտեր էի թէ ի՛նչպէս կը մեռնէին մեր թունաւորած շուները՝ սալայատակները խածնելով, կանգնելով ու իյնալով, դողալով ու պաղատելով…։

Սակայն այդ օրը սորվեցայ ինչ որ բոլոր բժշկական Կաճառները չուզեցին սորվեցնել՝ թէ մարդ մը անասունի մը պէս չի՛ մեռնիր…։

Հոն՝ ուր Գիտութեան մարդը յոյսի փոքրիկ բառ մը անգամ չէր գտած ըսելու՝ Կրօնքի պաշտօնեան հաւատքի անհո՜ւն պաշար մը բերեր էր իր մագաղաթի գրքին մէջ։ Հո՛ն ուր բժիշկը կեանքը կը չափէր ու կը կտրէր՝ չո՛ր ձեւով մը, քահանան յաւիտենական կեանքի անծայրածիր հորիզոններ կը բանար՝ օրհնակա՜ն շարժումով մը։ Ու երկու հազար տարիներէ ի վեր կրկնուած իր բառերը՝ մի՛շտ նոյն գաղտնիքն ունէին ոսկեզօծելու այն վերջին ժամերը, ուր դիտապէ՛ս, ամէն յոյս, ամէն հաւատք, ամէն սէր, ամէն իրականութիւն ու ամէն երազ կը սնանկանայ, կը մեռնի, կը փտի։ Գերագո՛յն պարտութեան ժամուն՝ գերագո՛յն յաղթութեան խաբկանքը։

Խաբկա՞նք թէ իրականութիւն, չե՛մ գիտեր։ Սակայն այդ օրէն ի վեր համոզուեցայ թէ որքան ատեն որ մարդերը պիտի մեռնին՝ ա՛յնքան ատեն Գիտութեան կողքին պիտի ապրի նաեւ Կրօնքը…։

Արդարեւ, քահանային մեկնելէն վերջ, աննիւթական շնորհ մը իջած էր արդէն հիւանդին դէմքին վրայ։ Անկողնին մէջ նստաւ, ձեռքը ձեռքերուս մէջ դրաւ, ու խօսեցանք իրարու հետ՝ հի՜ն օրերու պէս։

– Ինքզինքս երբե՜ք այսքան լաւ չէի զգացած, – ըսաւ…։ – Վաղը եթէ արեւ ըլլայ՝ կ ՚ուզե՞ս որ միասին դաշտ երթանք պտտելու…։

Յետոյ, յանկարծ լռեց, ականջը լարեց, տժգունեցաւ։

– Կը լսե՞ս, – ըսաւ, – իրիկուան զանգակն է…։ Կը յիշե՞ս, ամէն անգամ ես կը զարնէի մեռելին զանգակները…։ Օր մը երբոր իմ կարգս ալ գայ, կ ՚ուզեմ որ դուն զարնես ինծի համար. բայց այնպէս ուժով քաշես պարանը՝ որ արար աշխարհ իմանայ…։

Սակայն ի՛նքն ալ, ե՛ս ալ, այնպէս համոզուած էինք որ այդ օրը երբեք պիտի չգար…։

Հետեւեալ օրը՝ գարնանային զմայլելի օր մը՝ ընդհատ ընդհատ ղօղանջ մը փրթաւ օդին մէջ։

– Հրդե՞հ կայ, մայրի՛կ, – ըսի…։

– Շուտով շապիկդ առ ու ժամ գնա, տղա՛ս, Արամը մեռեր է…։

Մեռե՞ր է…։ Մեռե՞ր է…։ Խենթի մը պէս վեր վազեցի, փոքրիկ խուցի մը մէջ բանտուեցայ, դուռները գոցեցի, պատուհանները խցեցի՝ այդ ընդհա՜տ ընդհա՜տ ու անընդհա՜տ ղօղանջը չիմանալու համար…։

Սակայն ի զո՜ւր։ Գիւղական զանգակը ամբողջ տարին ինծի համար լացաւ։

Ընտանիքներ կան որոնց անդամները՝ խաղի թուղթերու պէս իրարու ետեւէ կ ՚իյնան։ Սոսկալի վարակումը հնձեց այդ դեռատի կտրիճները. մահը փակեց այդ տան դուռը։ Ու մինչեւ այսօր, գիւղի պատանիներուն կը ցուցնեն մանչերուն գերեզմանը։

Լօզան, 1913