Читать книгу: «Բժիշկին գիրքէն փրցուած էջեր», страница 3

Կռունկը

ԿՌՈՒՆԿԸ

Ցուրտ֊ձմեռ օր մըն էր։ Դուրսը սառած հովը մտրակներու պէս կը շաչէր անցորդներու երեսին։ Ձիւնն ըսես՝ աչքերը կուրցնելու աստիճան։

Հայրենակցի մը սենեակին մէջ կծկտեր էինք մենք, քանի մը ընկերներ, ամէնքս ալ պանդուխտ։ Դուռը ճռաց, ցուրտ հով մը խուժեց սենեակէն ներս։ Կարոն էր, գերեզմանէն կու գար։

– Պը՜ռ՜ռ, – ըսաւ, – շա՛ն օդ. ասանկ օրով մարդ կը մեռնի՞…։

Քիչ վերջը, դուռը անգամ մըն ալ բացուեցաւ. քանի մը յետամնաց ընկերներ ալ ներս մտան։ Այս ձիւնին տակ սպասած էին որ դիակը ամբողջովին ծածկուէր, նոյնիսկ մէկը՝ մեր բոլորին կողմէ՝ յետին հրաժեշտի քանի մը խօսքեր ալ ըսած էր այդ մենաւոր գերեզմանատան մէջ, այդ անծանօթ մեռելին վրայ։

Ո՜վ կը ճանչնար, ո՜վ պիտի ճանչնար երբեք հազար ու մէկ բզկտուած էջերը Կեանքի ու Մահուան այն տռամին՝ որ այսօր ձիւներու տակ թաղեցինք, օտարներու փոսին մէջ։ Առա՛նց անունի, թռչունի դիակի մը պէս…։

– Ե՛ս ալ չէի ճանչնար ան, – ըսաւ մէջերնէս մէկը. – բայց պանդոկին մարդերը հասկցեր էին, որ այդ օտարական հիւանդը Հայ մըն է ու հայ բժիշկ մը կ ՚ուզէ իր մօտ։ Շաբաթ մը յետոյ միայն կրցան զիս գտնել։ Երբ իր սենեակէն ներս մտայ՝ պատուհանին փեղկերը գոցուած էին։ Սակայն քիչ ֊քիչ այդ մթութեան մէջ դէմք մը գծագրուեցաւ, երկար, անկիւնաւոր, կանանչի զարնող դեղնութիւնով մը. խաւարով ու լոյսով շինուած Ռամպրանթեան գլուխ մը։

Երկրորդ բանը որ տեսայ այդ սեւութեան մէջ՝ ոսկորի գոյն մատներ էին, որ ինծի երկարեցան ու ձեռքերս սեղմեցին՝ կպչող խոնաւութիւնով մը։ Կարծես թէ ա՜լ կաթիլ մը արիւն մնացած չըլլար իր մարմինին մէջ։ Աչքերը իրենց փայլը արդէն կորսնցուցեր էին. սեւութեան մէջ սեւ՝ չէին երեւար։

Երբ աւելի վարժուեցայ այդ կէս ֊մթութեան՝ տեսայ որ մօրուքին վրայ տեղ ֊տեղ կարմիր արիւնը փակեր, թանձրացեր, լերդացեր էր։ Մորթուած անասունի տաք շունչ մը կ ՚ելլէր իր բերնէն, դանդաղ ու խորունկ։ Կարծես անտեսանելի դանակ մը ներսէն, վերէն ի վար ճեղքեր էր իր թոքերը։

Ա՜լ նիւթական ի՜նչ դարման կարելի էր տալ այս մարմինին որ գրեթէ մեռեր էր արդէն։ Բայց ան խօսելու ճիգ մը ըրաւ, հազը խեղդեց իր խօսքը. խռկացող, խռպոտ հառաչներէն բա՜ռ մը հասկցայ,

– Կռո՜ւնկը…

Ու ես երգեցի իրեն. ո՜վ չի գիտեր կռունկը, բոլոր աչերն ետին մնացած ուղեւորներուն կռունկը… ու անդին՝ բոլոր ճիտը ծռած, անվերջ ճամբաներուն սպասողներուն կռունկը…։ Ու ինծի այնպէս թուեցաւ որ իր հոգին հովացաւ, զովացաւ, լացաւ…։ Իր սրտին բոլոր լուրերը յանձներ էր հաւատարիմ կռունկին…։

Այս պատմութեան վրայ ամէնքս ալ լռեցինք։ Սարսափելի՛ բան մը կար ճակատագրին մէջ այս անծանօթ ուսանողին՝ որ հայրենիք դառնալու համար ճամբայ ինկեր, ու ճամբուն վրայ մեռեր, թաղուեր էր իր չտեսած մէկ հողին մէջ…։

Թոքախտը որ հո՛ն էր, ի՛ր մէջ, դարանակա՜լ, տարիներէ ի վեր սպասեր էր որ բոլոր յոյսերը իրականանան, բոլոր ուսումները կատարելագործուին ու բոլոր աշխատութիւնները աւարտին՝ ի՛նք սկսելու համար իր ահաւոր աշխատութիւնը, ու գերագո՛յն ժամուն տալու համար գերագո՛յն հարուածը…։ Ա՜խ, զզուելի՛, զզուելի՛ հիւանդութիւնը…։

– Բժի՛շկ, – ըսաւ մէկը, – երբ գերեզմանին մէջ երեսը բացինք՝ մելանի պէս սեւ էր… ինչէ՞ն է…։

Բայց բժիշկը չխօսեցաւ. մա՛րդ չխօսեցաւ։

Լռութիւնը անգա՛մ մըն ալ իջաւ մեր վրայ՝ քարի պէս, ու այս անգամ աւելի՛ ահաւոր քան առաջին անգամը։ Այդ սա՛ռը կոտրելու համար.

– Տղա՛քներ, – ըսաւ ուրիշ մը, – վաղը Հայոց Կաղանդն է…։

Բայց Կաղանդին վրայ մտածողն ո՜վ էր։ Մենք կը լսէինք ձիւները որ կը թփրտային ապակիին վրայ, կարծես մեռելի՛ն մատները թփրտային մեր ապակիին վրայ…։ Այս ցուրտին՝ իր գերեզմանէն փախած՝ մե՛ր մէջ մտնել կ ՚ուզէր ան։ Ու չես գիտեր ի՜նչ մը ունէր սպառնական այդ անանուն ու անծանօթ մեռելը. խորհրդանշան մը ու ազդարարութիւն մըն էր ան մեզի համար…։

Ու իրա՛ւ, իրա՛ւ, այդ պահուն Մահը մեր վրան էր. ա՛յն Մահը որ ուսանողին ու բանուորին, հաւատացողին ու ուրացողին, բժիշկին ու բժշկուողին հաւասարապէս անծանօթ ու սարսափելի է…։

Մե՛նք ալ մա՜րդ պիտի ըլլայինք, կրթութի՜ւն պիտի ստանայինք, լո՜յս պիտի տանէինք մեր խաւար աշխարհին. սո՛ւտ, սո՛ւտ…։ Մենէ որո՞ւն շունչին մէջէն չէր շնչեր արդէն դարանակալ մահը…։ Իւրաքանչիւրն ինքն իր վրայ կը խորհէր, ինքն իր վրայ կը կասկածէր…։

Ո՜վ պիտի պատմէր ահաւոր մեծութիւնը այս երիտասարդ հոգիներուն, որոնք աղօթքի մը կա՛պն ալ կը մերժէին ողջերուն ու մեռնողներուն միջեւ։ Այլապէ՜ս, ամէն մարդ առանձնացեր էր ինքն իր հոգւոյն մէջ…։

Սակայն, յանկարծ, մութ անկիւնէ մը դողդո՜ղ ու ցա՜ծ, երգ մը սկսաւ, նախ մէ՛կ բերնով, յետոյ բոլոր շրթունքներէ. բարի ու ահաւոր երգ մը, մահերգի մը պէս աղաչաւոր, աղօթքի մը պէս վեհափառ երգ մը, որ սառը կոտրեց, արցունքները հալեցուց, սրտերը տաքցուց, բոլոր հոգիները, բոլոր հողերը, բոլոր տրտունջները, բոլոր մրմունջները իրա՛ր միացուց.

Ղարիպին սիրտն է խոց, ճիկարն է վարամ,

Կերած հացն է լեղի, ու ջուրն է հարամ…։

Կռո՜ւնկ, կռո՜ւնկ, ամէն աշխարհի անկիւններէ, ամէն սրտի խորշերէ, քա՜նի ծանր լուրեր կապեցին ոտքերուդ, ու դուն կրնա՜ս թռչիլ…։ Քանի՜ քանի՜ մահեր կապեցին քու թեւերուդ, կռո՛ւնկ, թեւաւո՜ր հառաչ որ կրնա՜ս թռչիլ…։

Ու երբ բժշկին նշանին վրայ՝ բոլո՛րս մէկ ոտքի կեցանք իբրեւ սուգի նշան, մարմինս փուշ ֊փուշ եղած՝ ես կը խորհէի որ այդ վայրկեանին, հեռունե՜րը, հեռունե՜րը, ծովերով ու լեռներով հեռունե՜րը տեղ մը, ծերուկ մայր մը ու ալեւոր հայր մը, ժպտելով ու յուսալով, ճամբո՜ւն, ճամբո՜ւն կը նայէին. մինչդեռ մենք գիտէինք որ ա՜լ տղան չպիտի գար, չպիտի գա՜ր…։

Եւ այս անգամ, ամէնո՜ւն հետ, բայց դողալո՜վ, ու կարծես մօ՛րն ականջին կ ՚երգէի ես մահահոտ երգը…։ Պանդխտութեան ճամբաներուն վրայ անանուն մեռնողներու ամբո՛ղջ ցեղ մը՝ համայն աշխարհը թունաւորելու չափ դառնութի՛ւն դրեր էր այդ երգին մէջ, ու քարերը լացնելու չափ քաղցրութիւն…։

Լօզան, 1913

Հրաշալի բժշկութիւն

ՀՐԱՇԱԼԻ ԲԺՇԿՈՒԹԻՒՆ

Երիտասա՛րդ բժիշկ, որ մարդը առողջացնելու արուեստին ես նուիրուած, չեմ հարցներ քեզի թէ կը ճանչնա՞ս արուեստդ, բայց կը ճանչնա՞ս գոնէ մարդը։

Մարդը այն մորթազերծ կարմիր կենդանին չէ՛, որուն դնդերները քննեցիր մարդակազմութեան պատկերներուն վրայ։ Մարդը այն մարմնազերծ դեղին կմախքը չէ՛, որուն շարժումները ուսումնասիրեցիր ոսկորներուն վրայ։ Մարդը այն շնչազերծ կանանչ դիակը չէ՛, որ ամիսներով քարէ սեղանի մը վրայ պառկեցուցած՝ չափեցիր, կշռեցիր, պատռեցիր, կտրեցիր, յօշոտեցիր, սղոցեցիր, բզկտեցիր, առանց որ անգամ մը բերանը բանար՝ հարցնելու համար թէ «ի՞նչ կ՚ընես, բարեկա՛մ…»։

Քեզի հիւանդ մը ցուցնելէ առաջ՝ պատուիրեցին տարիներով դիակներու վրայ աշխատիլ, որպէսզի մարդը ճանչնաս, եւ որպէսզի հոգիդ չդողայ ու խիղճդ չպոռայ։

Երկարօրէն քննելէ, փնտռելէ, պրպտելէ վերջ, գանկին մէջ նեխած ուղեղ մը ու սրտին մէջ սեւցած արիւն մը գտար։

– «Ո՞ւր է հոգին, ո՞ւր է խիղճը», գոչեցիր ծիծաղելո՜վ։

Աւա՜ղ, քու ուսումնասիրած մարդդ դիա՜կ մըն է միայն. Զգուշացի՛ր իրեն նմանելէ։ Մարդը որ կ՚ապրի, մարդը որ կը խորհի ու կը զգայ, մարդը որուն բարոյական տառապանքները բի՛ւր անգամ աւելի են քան ֆիզիքական տառապանքները, այն մարդը ուրիշ բան կը պարունակէ իր մէջ քան ճարպն ու ոսկորը…։

Ամէ՛ն մարդու մէջ Աստուած մը կայ… Ահաւասիկ թէ ի՛նչ բան կը մոռնան քեզի ուսուցանել։

Ցաւալի է խոստովանիլ որ այժմու բժշկական վարժարանները կեանքի առաքեալներ կը պատրաստեն ա՛յնպէս՝ ի՛նչպէս զինուորական վարժարանները կը հասցնեն Մահուան պաշտօնեաներ։ Սա՛ տարբերութեամբ որ՝ այս վերջինները զինուորին ո՛չ թէ միայն սուր ու հրացան կու տան, այլ անձնուիրութեան, վեհանձնութեան, զոհողութեան ամբողջ դաստիարակութիւն մը։ Մինչդեռ դեռատի բժիշկի մը ձեռքը թոյն մը եւ դանակ մը տալէ վերջ՝ կ ՚արձակեն զայն առանց բարոյական ու հոգեկան ո՛եւէ պատրաստութեան։

Մարդը իբրեւ միսի ու ոսկորի շարժական գործիք մը ներկայացնելէ վերջ, բժշկութիւնը կը սորվեցնեն այնպէս՝ ինչպէս մեքենագէտներուն կը սորվեցնեն երկաթէ գործարաններուն ուսումը։

Հոգեկան ո՛չ մէկ բառ, բարոյական ո՛չ մէկ ուղղութիւն, անցեալի ո՛չ մէկ յիշողութիւն։

Եւ սակայն հազարներով տարիներ, Փարաւոններու երկրէն մինչեւ Աւետեաց երկիրը, ու Յորդանանէն մինչեւ Գանգէս, միլիոններով մարդիկ հոգեկան բժշկութիւնը միայն կը գործադրէին իրենց ախտերուն դէմ պայքարելու համար։ Եւ ամբողջ կրօնքներ հիմնուեցան՝ հրաշքներու հաւատալիքին վրայ։

«Հրաշալիքներու դարը անցաւ» ըսին քեզի, ու ամուր կերպով փակեցին անբացատրելի իրողութիւններու անհանգստացուցիչ դուռները։

Չըլլա՛յ որ նեղմիտներուն հաւատաս։ Այն մարդիկը որ ամէն բան գիտնալու յաւակնութիւնն ունին, կը մերժեն ինչ որ իրենց անհասկանալի կը թուի։ Աչերնին գոցած կը քնանան, ու աստղերը կ՚ուրանան…։

Քանի որ խօսքը աստղերուն է՝ յիշեցնենք թէ մինչեւ 18֊ րդ դարուն վերջերը, Ֆրանսական Գիտութեանց Կաճառը կը մերժէր ընդունիլ թէ՝ երկինքէն կրնայ քար իյնալ երկրի վրայ…։ Ականատես վկաները իբրեւ խենթ ու խաբեբայ կը հռչակէր։ Օր մը, քաղաքապետ մը, իր շրջանակին մէջ ինկած երկնաքարէն նմոյշներ ղրկած ըլլալով իրեն՝ պատկառելի Ակադեմիան, 1772֊ին հրատարակած տեղեկագրով կը յայտարարէր, թէ «եղելութիւնը յայտնապէս կեղծ ու երեւոյթը ֆիզիքապէս անկարելի էր »։ Ճշմարտութիւնը իրենց գլխուն մտցնելու համար պէտք եղաւ որ այդ քարերէն մէկը իրենց գլխուն իյնար…։ 1864֊ ի Մայիս 4֊ին, ակադեմական Ատոլֆ Պրօնեար քիչ մնաց վախէն մեռնէր՝ երկնաքարի մը անկումին ականատես ըլլալով…։

Նոյնը պիտի պատահէր նաեւ հրաշալի բժշկութեան համար։

Տիեզերահռչակ բժիշկ Շարքօ՝ իր ամբողջ գիտութիւնը քանի մը անբուժելի հիւանդներու վրայ ի զուր փորձելէ վերջ, ի՜նչ մեծ եղաւ իր զարմանքը, երբ անոնք օր մը ուխտատեղի մը երթալով բոլորովին բուժուած վերադարձան…։ Այսպէս, մատը վէրքին մէջ բռնուելէ վերջ՝ իրապաշտ գիտնականը խոնարհեցաւ ճշմարտութեան առաջ. իրն է հետեւեալ յայտարարութիւնը.

«Գիտութիւնը որ յեղաշրջուելու վրայ է՝ չի կրնար ամէն ինչ բացատրելու յաւակնութիւնն ունենալ, այսպէսով իր բարեշրջումը ժխտած պիտի ըլլար…։ Հրաշքները ամէն ատեն գոյութիւն ունեցան՝ իրարմէ բոլորովին տարբեր կրօնքներու ու քաղաքակրթութեանց մէջ, ինչպէս որ այժմ ալ կը կատարուին բոլոր լայնութիւններուն վրայ։ Այսպէսով բուժուած հաշմանդամները հարիւրներով կը հաշւուին, նոյնիսկ երբեմն պալարներն ու ուռուցքները։ Ես տեսայ վերադարձը այն հիւանդներուն, որոնց ես չկրնալով անձամբ հաւատք ներշնչել՝ ուխտատեղի մը գացեր էին. քննեցի իրենց անդամալոյծ անդամները ու ներկայ գտնուեցայ ախտին անյայտացման»։

Լիթրէ իր «Դրական Իմաստասիրութեան» մէջ կը նկարագրէ բազմաթիւ հրաշքներ, որ Սէն ֊Լուիի գերեզմանին դպչելով կը գործուէին»։

Հռչակաւոր Տոքթ. Ֆաուլէր կը ներկայացնէ ութը կին հիւանդներ, որոնք ստինքի ուռեցքներ ունէին ու դարմանուեցան հոգեկան բուժումով։

Սխալ հետեւութիւններու տեղի չտալու համար դիտել տանք թէ ո՜րչափ հազուադէպ են գիտապէս վաւերացուած հրաշքները։ Սակայն, եթէ հիւանդները իրենց հաւատքը փոխանակ փայտի կտորի մը, սուրբի պատկերի մը, դիակի շիրմի մը վրայ դնելու՝ այդ փրկարար հաւատքը Գիտութեան վրայ դնէին, որքա՜ն պիտի շատնար հրաշալի բուժումներու թիւը…։ Ա՛յս է հիւանդներուն տրուելիք պատուէրը։

Բայց բժիշկներուն համար ուրի՛շ կենսական պատուէր մը կայ։

Եթէ դուն իրապէս բժիշկ ես, հիւանդներուդ փրկութեան համար՝ իրաւունք չունի՛ս ոեւէ միջոց մերժելու այդ նպատակին հասնելու համար։ Սահմանափակ ու այլամերժ բժշկութիւն մը գիտակից ոճրագործութիւն մըն է։ Պ իտի դիմես հնարաւոր բոլոր ազդակներուն։ Դեղն ու դանակը, ջուրն ու կրակը, ելեկտրականութիւնն ու մագնիսականութիւնը, գիտութիւնն ու հաւատքը՝ փոխն ի փոխ քու զէնքերդ պիտի ըլլան. որովհետեւ այն ախտերը որոնց դէմ կը կռուիս, տարբեր հիւանդներու մէջ, տարբեր զէնքերու կը դիմես։

Պիտի հարցնես սակայն թէ կարելի՞ է հրաշքը գիտական հաւատալիքներու կարգը դասել։ Անշուշտ կարելի է։

Գերբնական կարծուող հրաշքը այնքան բնական է, որքան երկինքէն ինկող քարը։ Միայն թէ՝ գիտունները ժխտելով անոր գոյութիւնը, դեռ չուսումնասիրեցին հրաշագործումի օրէնքները եւ բախտին ձգեցին հրաշքի կատարումը։

Քաջութիւնն ունենանք խոստովանելու թէ հին ազգերը մեզմէ շատ աւելի լաւ կը ճանչնային այս գիտութիւնը։ Եգիպտացիներուն, իսրայէլացիներուն, հնդիկներուն պատմութիւնը լեցուն է այսպիսի փաստերով։

Այժմ մեզի համար մութ կը մնայ հրաշագործումի եղանակը, բայց անոր սկզբունքը լոյսի մը նման պարզ է.–

Ձանձրոյթի գաղափարը կը յօրանջեցնէ, ամօթի գաղափարը կը կարմրցնէ, գութի գաղափարը կը լացնէ, սարսափի գաղափարը կը դեղնեցնէ, բժշկուելու գաղափարը կը բժշկէ։

«Եթէ,– կ ՚ըսէ Պարուէլ,– առողջանալու հաստատ համոզումը իշխէ հիւանդին հոգւոյն վրայ, այդ հիւանդը անխուսափելիօրէն պիտի առողջանայ»։

Հոգեկան ազդեցութիւնը այնքա՜ն մեծ է ֆիզիքականին վրայ, որ յանկարծական վախ մը բոլոր շարժումներդ անկարելի կը դարձնէ։ Եթէ բուռն յուզում մը կրնայ վայրկենաբար անդամալուծել, աւելի՛ բուռն յուզում մը կրնայ անդամալուծութիւնը վայրկենաբար փարատել։

Ամէն բան կախում ունի՝ բժշկուելու գաղափարը հիւանդին մէջ ներմուծելու արուեստէն։

Ու տեսէք թէ Սրուանձտեան – որ ո՛չ բժիշկ էր, ո՛չ գիտնական, այլ գաւառացի վեղարաւոր մը – գիտուններու կողմէ կղպուած հրաշքի բժշկութեան դուռները ի՜նչ վսեմ պարզութեամբ կը բանայ.

«Նայէ սա մանուկը, իր երեսներուն վրայ էրէթիկ ջրջրուկ ունի։ Սա մամիկը թէզպէհը ձեռքն առած նստեր է. մանուկին երկու բազուկները բռնած՝ իր բոյթերով ու մատներով տղուն բազկերակները կը ճնշէ, կը շօշափէ, բազուկն ի վայր մատները կը տանի ու կը բերէ. իր աչքերը անթարթ՝ մանուկին աչքերուն յառած է. ու երբեմն ալ արմունկներէն վեր թեւերը կը ճմլէ. կը դառնայ, տղուն երեսն ի վար կը խաչակնքէ, եւ ձեռքերը պորտին ու կուրծքին վրայ դնելով՝ բոյթով կը ճնշէ, վզին մայր երակները կը ճմլէ, ճակատը կը շփէ, երբեմն ֊երբեմն ալ երեսին կը փչէ ու միշտ կը պտպտայ, աղօթք կ ՚ընէ։ Յաճախ տղան կը յօրանջէ։ Կը մագնիսացնէ՞, կ՚ելեկտրականացնէ՞, թէ աղօթիւք հրաշք կը գործէ.– վերջապէս տղան հիւանդ էր եւ կ՚առողջանայ»։

Հիմա այս պատկերին հետ բաղդատութեան դիր այն նորագոյն բժիշկները՝ որոնք յաճախ հիւանդին ձեռքն իսկ չսեղմած (ժամանակ կորսնցնելո՞ւ թէ վարակուելու վախէն)՝ կը նստին՝ արագօրէն ստացագիր մը գրելու պէս՝ շարադրելու դեղագիր մը, որ միշտ երկրորդական է, յաճախ անօգուտ, երբեմն՝ վնասակար։

Կո՛յր պէտք է ըլլալ չտեսնելու համար այն բազմաթիւ հիւանդները, որոնք երկար ճամբորդութիւններ կ՚ընեն, բժիշկէ բժիշկ կը նետուին՝ պաշտպան մը ու նեցուկ մը գտնելու յոյսով, ու չեն իսկ փորձեր գործադրել այնքա՜ն սուղ գնուած դեղագիրները։ Որովհետեւ դժուար է ընդունիլ այն բազմաթիւ դեղերը՝ որոնք յաճախ տրամագծօրէն հակառակ են իրարու…։ Ու յետոյ՝ հիւանդին փընտռածը միայն թուղթի կտոր մը չէր, այլ ապրելու յո՜յս, հոգեկան ուժ, տառապելու քաջութի՜ւն…։

Դժբախտաբար այս բարոյական ազդակը կ ՚անտեսեն բժշկական նորագոյն հաստատութիւններն անգամ։ Սկեպտիկները համոզելու համար թէ հաւատքի բարբառ մը – հոգ չէ թէ հրապարակային ու անանձնական – ֆիզիքական ի՜նչ մեծ ուժ կրնայ ներշնչել հիւանդին արեան մէջ, կը հրատարակենք սա յուզիչ տողերը, որ անծանօթ տիկին մը մեզի կ ՚ուղարկէ զուիցերիական սանաթորիոմէ մը.֊

«Հիւանդի բնական յուսահատութեամբ, անկողնիս մէջ պառկած կը սպասէի ես ալ չեմ գիտեր թէ ինչո՞ւ… Մահուա՞ն՝ որ չէր գար, Կեանքի՞ն՝ որ կ ՚ուշանայ զիս վերականգնելու։ Երկար ամիսներու հիւանդութիւնը արդէն մաշեր, հալեցուցեր էր կորովիս ու համբերութեանս մեծ մասը, ու մնացած քիչովը դեռ կը տանջուէի։

«Ահա՛ կը ստանամ «Ազատամարտ»ը։ Մեծ ուրախութեամբ կը կարդամ հայերէն թերթերը. հայ գիրը տեսնելով կարծես կարօտը կ ՚առնեմ հայրենիքիս։

«Ապրիլը յաղթել է». շտկուեցայ անկողնիս մէջ. սկսայ կարդալ յօդուածը, եւ մինչեւ վերջացնելս բոլորովին առողջ կը զգայի զիս։ Ա՜լ կուրծքիս տակ հիւանդ թոք մը չկար. երակներուս մէջ թարմ արիւն կը հոսէր. յաջորդ օրն իսկ ելայ անկողնէս։

«Եթէ բժիշկները յաճախ գիտնան հիւանդին հոգին բուժել՝ երեւի աւելի շատ պիտի յաջողին մահուան ճանկերէն ազատել մարմինը։

«Ուրեմն ձեր յօդուածը միշտ լքման վայրկեաններուս կարդացի եւ ամէն անգամ նորոգուած ուժերով սկսայ կռուիլ հիւանդութեանս դէմ։

«Կռո՜ւնկը»… ինծի համար ալ պիտի երգէ՞ք այդ կռունկը…։ Բայց չէ՛. ես պիտի լաւանա՛մ …»։

Լօզան, 1913

Ահաւոր տարակոյսը

ԱՀԱՒՈՐ ՏԱՐԱԿՈՅՍԸ

Հայրենիքէս անակնկալ նամակ մը – այն պարզ ու ահաւոր նամակներէն որ գիւղերո՛ւն մէջ միայն կրնան գրել – սա տողերով կը վերջանար.

«Յ. Գ.– Չեմ ուզեր ձեզ տխրեցնել, բայց ի հարկէ ստիպեալ կու գամ լուր մը տալու որ շատ բարի չէ. խօսքս Հայկին մասին է. անցեալ շաբթու գիւղ դարձաւ ու հիւանդ ինկաւ. հարկաւ պիտի փութաք զինքը վերջին անգամ տեսնելու»։

Վերջին անգամ մը տեսնելո՞ւ. եւ ինչո՞ւ համար. ուրեմն այսքան հիւա՞նդ. եւ այսքան շուտո՞վ…։ Բայց չէ՞ որ շաբաթ մը առաջ ի՛նքն իսկ կը գրէր թէ ի՛նչպէս համալսարանի քննութիւններուն մէջ առաջին էր հանդիսացեր, շնորհաւորութիւններու արժանացեր, ու գիւղ վերադարձեր էր հանգչելու։

«Կարելի՞ բան է. կարելի բա՞ն է», կը կրկնէի շուարած։ Բայց ահաւոր տարակոյսը արդէն արթնցեր էր մէջս, ու ամէն անգամ սարսափելի «յետ֊գրութեան»ը, կը ցցուէր աչքիս առջեւ։ Հապա եթէ ճիշդ ըլլա՜ր…։

Բարեբախտաբար հետեւեալ օրն իսկ նամակ մը Հայկէն, ուր եղբայրս իր ձեռքով, տասներկու վճիտ երեսներու մէջ, իր մարգարտաշար ու լուսաւոր գիրերով ինծի բի՜ւր բաներ կը գրէր, այնքա՜ն անուշ, այնքան բարի, այնքա՜ն յուսոտ, որ հազիւ թէ նամակին վերջը քանի մը տողով անցողակի կը յայտնէր իր «քիչ մը տկար» ըլլալը։

Ի՜նչ լաւատես խորհուրդներ, ի՜նչ գերերկրային զգայնութիւններ, ի՜նչ իտէական հորիզոններ, ու որքա՜ն հեռատեսութիւններ ապագայի…։

Ո՛չ, ո՛չ, ես վստա՛հ էի որ տղան չէր կրնար մեռնիլ. ան պիտի ապրէ՛ր ու պիտի յաղթէ՛ր, ան առաքեալ մը, ռահվիրայ մը, մարգարէ մը պիտի ըլլար։

Շաբաթ մը վերջ նոր նամակ մը, ու այս անգամ հայրիկէս։ Որքա՜ն տարիներէ ի վեր չեմ տեսեր զինքը. այժմ ալեհեր ու լուսաւոր ծերունի մը պէտք է ըլլայ։ Բայց ինչո՞ւ գիրերը դողդոջ ու տարօրինակ են այս անգամ. ան միշտ հաստատուն ու փոքր տառերով կը գրէր։ Արդեօք դժբախտութի՞ւն մը…։

«… Պանդխտութեան ճամբաներուն նայելէն աչերնուս լոյսը հալեցաւ, զաւա՛կս։ Եղբայրդ հիւանդ, օտարներու բժշկութեան ենք կարօտ։ Մայրդ ծեր է, հիւանդութեան դէմ միայնակ…»։

Սակայն նոյն պահարանին մէջ ահա՛ գրութիւն մըն ալ Հայկէն, ուր հիւանդն ի՛ր ձեռքով կը գրէ թէ բոլորովին առողջանալու վրայ է։

«… Հետզհետէ լաւանալու վրայ եմ. հազս դադրեցաւ ըսելու չափ քիչցած է. գիշերները քունս հանգիստ է, ցորեկներն ալ. ալ ո՛չ մէկ խոց. մարմինս տկար կը զգամ քիչ մը, բայց գիտեմ որ աշխատութեան արդիւնք է այս. քի՜չ մը հանգիստ՝ ու ես դարձեալ վե՛ր կը նետուիմ. ապրելու կամքս մի՛շտ ուժեղ է…»։

Անշուշտ, անշուշտ։ Կամքի ուժը, կեանքի ծարաւը, յոյսը, հաւատքը ունայնութիւններ չեն։ Այն որ կ ՚ուզէ ապրիլ, պիտի ապրի։

Երեք օր վերջ նոր նամակ մը։ Սակայն ինչո՞ւ ձեռքս դողաց այս անգամ պահարանը բացած ատենս։

Ի՞նչ կ՚ըսէ… ահագին թափօ՞ր… ու ինչո՞ւ… զանգակնե՞ր… Հայոց եկեղեցի… Յունաց Առաջնո՞րդ… դամբանակա՞ն… թաղո՞ւմ…։

Ի՞նչ կ՚ըսէ… ուրեմն եղբայրս բռնեցին թաղեցի՞ն… եղբայրս որ ապրի՜լ կ՚ուզէր…։

Այն որ միա՛յն լոյս կ՚երազէր, ուրեմն հիմա ափ մը խաւար հողի ներքեւ կը սեղմուի՝ գալարուող արմատի մը ու չորցած գանկի մը միջեւ…

Ա՞յս էր, ա՞յս էր իմ ահաւոր տարակոյսիս լուծումը։ Ո՛չ, ո՛չ. ես չեմ կրնար ընդունիլ որ գորթեան մեծագոյն հանգոյցը այսպէ՜ս սուրի կոյր հարուածով մը լուծուի։

Ընդհակառակը։ Տարակոյսս աւելի՛ ու աւելի՛ մեծցաւ, սաստկացաւ, խորունկցաւ։ Աչերս պղտորեցան, շուարեցայ, սարսափեցայ։ Ես որ աշխարհն այնքա՜ն հաստատուն հիմերու վրայ դրուած կը կարծէի՝ հիմա կը զգայի որ ան կը դողար ոտքերուս տակ։

Ուրեմն մեռե՞ր է։ Ինչպէ՞ս հաւատալ… ինչպէ՞ս չհաւատալ… Ի՞նչ էր կեանքը, ու մահը ի՞նչ…։ Ո՞րն էր իրական, ո՞րն էր անիրական…։

Չորս բոլորս սադայէլական պարի մը մէջ կեանքը կ՚եռար, կը զեղուր ու կը պոռթկար ամէն տեղէ։ Խուռներամ բազմութիւն մը կը վազվզէր ու կը տքնէր խելակորոյս։ Մտրակները կը շաչէին, կառքերը կը սուրային, ինքնաշարժները ահագին գոռգոռոցով զիրար կը խաչաձեւէին։

Մարդ ու մետաղ կեանքի աղմուկով կը լեցնէին միջոցը։

Աշխարհ կը կործանէ՞ր, թէ աշխարհ կը յառնէր…։

Շուարած ու դողդղալով, գացի լապտերի սիւնի մը բռնուելու, չիյնալո՜ւ համար։

Ո՞ւր կ՚երթային, ո՞ւր կը վազէին ամէնքն ալ։ Այս խելացնոր վազքը կեանքի՞ արշաւ թէ մահարշաւ մըն էր միայն։ Այս ճամբուն ծայրը յանկարծօրէն պիտի չբացուէ՞ր անդունդներուն ամէնէ՛ն սեւը, ամէնէ՛ն խորը, ամէնէ՛ն խուլը, ուրկէ ո՛չ ոք չէ վերադարձեր…։

Ուրեմն այս անհամար հոգիներով լեցուն շոգեկառքերը, այս մարդերն ու տղաքները հեւ ի հեւ կը վազէին անկայուն կամուրջի մը վրայ՝ որուն մէկ ծայրը դատարկութեան վրայ կը յենուր…։

Կարելի՞ էր երեւակայել Կեանք ֊կամուրջ մը, որուն մէկ ոտքը ոչնչութեան վրայ դրուած ըլլար…։

Այս բոլորէն ո՛չ մէկը եղբօր մը, զաւկի մը, հօր մը մահը չէ՞ր տեսած։ Եւ սակայն իրենցմէ ո՛չ մէկը անկեղծօրէն, իրապէ՛ս, ներքնապէ՛ս կը հաւատար մահուան։ Եթէ վստա՛հ ըլլային որ այդ բոլոր տառապալից ու սպառիչ գործունէութիւնը անիմաստ ոչնչութեան մը համար էր, ո՞վ պիտի վազէր, ո՞վ քաջութիւնը պիտի ունենար վազելու…։

Ո՛չ, այս մարդերը չէի՜ն հաւատար, չէին կրնար հաւատալ մահուան այնպէ՛ս՝ ինչպէս բժիշկ մը կ ՚ըմբռնէր զայն։ Եթէ միայն այդ ըմբռնումն ունենային, իւրաքանչիւրն ալ կանգուն մնալու համար ինծի նման՝ սիւնի մը բռնուելու պէտք պիտի ունենային…։

Ուրեմն ես նուա՞զ կ ՚արժէի քան այս տգէտ ամբոխը։ Ուրեմն Գիտութիւնը մեռցուցա՞ծ էր իմ մէջ ինչ որ կար լաւագոյն, ազնուագոյն, գերագոյն, ու քանի մը յարաբերական հաւատալիքներու փոխարէն, ան ինձմէ խլե՞ր էր մեծագոյն հաւատալիքը՝ Կեանքի հաւատքը…։

Եւ սակայն, եթէ կեանքը իրօ՛ք ու միմիա՛յն բջիջներու խաղ մըն էր, ինչպէ՞ս կարելի էր բացատրել որ այդ բջիջներուն ամէնէն պղտոր, ամէնէն ախտագին, ամէնէն յուսահատ եղած միջոցին կեանքի սէրը, ապրելու հաւատքը, յաղթելու յոյսը ծնէին այնքա՜ն զօրութեամբ, այնքա՜ն յստակութեամբ, այնքա՜ն լաւատեսութեամբ…։

Եւ ուրկէ՞ կու գային այդ հունաւոր բջիջներուն մէջ անհունութեան գաղափարները, այդ մահացու տարրերուն մէջ անմահութեան բնազդները, այդ գետնաքարշ մարմնի մէջ անշրջագիծ իտէալները…։ Ինչպէ՜ս կարելի էր երեւակայել որ մասը ամբողջութիւն մը պարունակէր, ու բջիջը՝ տիեզե՜րք մը…։

Եթէ Կեանքը ժամանակներու սկիզբէն ի վեր կը տքնէր միա՛յն Մահուան հասնելու համար. եթէ Բարեշրջութեան Օրէնքը միլիոնաւոր դարերէ ի վեր կ ՚աշխատէր անշունչ առարկաներուն շունչ տալու, հողը բոյսի, բոյսը կենդանիի, կենդանին մարդու վերածելու, յետոյ դարձեա՛լ մարդը հողի փոխելու համար, կարելի՞ էր որ ո՛եւէ գիտուն միտք մեռնէր ու յագուրդ ստանար այսքա՛ն անիմաստ, այսքա՛ն անտրամաբան, այսքա՛ն ամուլ գործունէութիւնով մը։

Եթէ անշարժ ու անզգայ քարը կեանք ու շարժում առաւ, զգացում ու խորհուրդ եղաւ, եւ կամք ու խղճմտանք, պարզապէս տառապելու ու մեռնելու համար, չէ՜ր արժեր կատարել այսքան դարաւոր ու տիեզերական աշխատութիւն մը՝ որ գեղջուկ գերեզման մը բա՛ւ էր խեղդելու…։

Ուրեմն ինչո՞ւ համար են ծաղիկները. աստղերը ինչո՞ւ. ինչո՞ւ համար է սէրը ու կեանքը ինչո՞ւ…։

Այս ընդարձակ տիեզերքին մէջ ո՞վ իրաւունք, ո՞վ իշխանութիւն, ո՞վ զօրութիւն ունի ծագող արեւ մը խաւարելու…։

Եւ սակայն ան մեռա՜ւ…։ Մեռա՜ւ…։

Ո՞վ, ո՞վ պիտի կրնայ զիս ազատել այս ահաւոր տարակոյսէն։

«Մեռցո՛ւր» կ ՚ըսեն գիտունները…։ Բայց ժամանակներու, միջոցներու, օրէնքներու անհունութեան մէջ՝ ի՜նչ խղճալի բան է իմ գիտցածս. ու ինչպէ՜ս զօրեմ իմ այդ փոքրիկ գիտութիւնովս ամբողջ Մեծ Անծանօթն սպաննելու։

Ձեռքս փոքրիկ մուրճ մըն են տուեր որ աստղերը փշրեմ անով…։ Բայց աստղերը միշտ մեզմէ բարձր ու անհասանելի պիտի մնան՝ գերագոյն ճշմարտութիւններուն պէս. ու ով որ աչեր ունի տեսնելու՝ պիտի տեսնէ զանոնք…։

Երկու հսկաներու միջեւ կը տատանիմ ու կը տառապիմ։ Երկու միականի Կիկլոպներ կը բաժնեն հոգիս.– Գիտութիւն մը՝ որ փաստեր ունի ու իտէալ չունի, ու Կրօնք մը՝ որ իտէալ ունի ու փաստեր չունի…։

Առաջինը անվերապահ մահուան կը դատապարտէ զիս, երկրորդը անհունութեան լուսամուտները կը բանայ անհունաբա՜ղձ հոգիիս։ Մէկը ոտքս գերեզմանին կը կապէ, միւսն աչերուս՝ երկինքները ցոյց կու տայ։

Կրօնքը՝ իր հետեւողին յաւերժօրէն երանելի յաղթութիւններ կը խոստանայ. Գիտութիւնն իր աշակերտին լոկ վերջնական ու բացարձակ հպարտութիւն մը կ ՚երաշխաւորէ՝ ստրուկ բջիջի մը մահուան կապելով սանձարձակ հոգիին ազատաշունչ թռիչները…։

Եթէ գոնէ Գիտութիւնը ձեռքս ուժեղ զէնքեր տար՝ անմահութեան ամէն երազ ջնջելու, կը սփոփուէի, խորհելով որ ճշմարտութիւնը մե՛ր կողմն է՝ հոգ չէ թէ դա՜ռն ըլլար ան…։ Բայց ո՛չ, Գիտութիւնը կը լռէ. ու այս լռութիւնը ժխտումէ մը աւելի ծանր կը կշռէ տարակոյսի նժարին մէջ։

Ու նժարը կը տատանի ահաւոր ելեւէջներով։ Ո՞ւր, ո՞ւր պիտի յանգի իր մահացոյց ասեղը. յաւիտենական կեա՞նք թէ յաւիտենական մահ…։

Ո՞վ, ո՞վ պիտի ազատէ զիս այս ահաւոր մղձաւանջէն։

Կ՚անցնին օրեր, կ ՚անցնին շաբաթներ. ու տարակոյսը կը մեծնա՜յ, կը մեծնա՜յ…։

Ամէն գիշեր, դողդղալով աղերս կու տամ ցայ գի սիւքերուն, աղերս կու տամ խաւարի թռչող հոգիներուն.

– Հա՛յկս, անո՛ւշս, հոգի՛ս, մեռա՞ր, մեռա՞ր…։

Ու խորասո՜յզ կը լսեմ միջոցին ընդմէջէն, բոլոր Գիտութիւններուն վրայէն սաւառնող, դարերէ ի դար ու սիրտերէ ի սիրտ արձագանգող, Շէյքսփիրի ահաւոր հարցականը.

«Լինե՛լ թէ չլինել… մեռնի՜լ, քնանալ… քնանա՜լ, երազե՜լ թերեւս…»։

Լօզան, 1913