Читать книгу: «Hacı Zeynalabdin Tağıyev haqqında xatirələr », страница 2

Hacı Zeynalabdin Tağıyev 1256-cı ildə (yanvar, 1838) Bakıda anadan olub (2). Atası Tağı başmaqçılıq edib öz külfətini dolandırardı. On yaşından H.Z.Tağıyev atasının tərbiyəsində olubdur (3). Atası külfət qeyrəti çəkən, zəhmətdən qorxmayan bir şəxs idi və həmişə oğlu Zeynalabdinə bu nəsihəti edərdi: “Oğlum, zəhmətdən qorxma, çalış ta axırda özgəyə möhtac olmayasan”. Bu sözlər balaca, həssas uşağın qəlbində günbəgün yer edirdi. On yaşında uşaq atasının zəhmətini görüb, hisli ürəyi qəbul etmirdi ki, atası yalqız zəhmət çəksin. Ona görə təvəqqe edir ki, onu bir işə qoysun, tainki öz çörəyini qazana. Atası razı olub, on yaşında oğlunu bənna yanına palçıq daşımağa qoyur. Bu işdə uşağa gündə 6 qəpik verirlər, o isə birinci qazancını evə, atasına gətirir. Atası pulu götürüb, bir qədər çörək və pendir alır, sonra oğluna xeyr-dua verib deyir: “Pərvərdigara! Çox şükür ki, oğlumun qazancını yeyirəm”. Bu söz uşağın qəlbinə çox təsir edir. Bu gündən uşaq zəhmətini artırıb, öz gücündən artıq işlərə əl atır. Palçıq daşımağa kifayət etməyib, daşçıların işlərinə diqqət edir. On iki yaşında daş yonmağa başlayır, on beş yaşında bənnalıq sənətini yaxşı öyrənir, inşaatçı mühəndislərin işlərinə diqqət edirdi. Bənnalıqla kifayətlənməyib, bir müddətdən sonra podrat işlərinə yapışır. Mənfəətli podratlar hesabına bir qədər pul düzəldir (4). 1873-cü ildə podrat işlərini buraxıb, neft işlərilə məşğul olmağa başlayır. Neft işlərində dörd dəfə ruzigarın böyük zərbələrinə düçar olubdur ki, qazandığı pul əlindən birdəfəlik gedib. Amma bununla belə, məyus olmayıb özünə istirahəti haram edib və gününü zəhmətdə keçiribdir. Həmin bu vaxtlar atalıq borcunu fikrindən unutmayıb, uşaqlarına lazım olan tərbiyəni veribdir. Bu vaxtlar böyük oğlu İsmayıl (5) realnı məktəbi qurtarıb, atasına kömək edirdi, kiçik oğlu Sadıq (6) isə oxuyurdu. Vaxt oldu ki, Hacı şərikli Bibiheybətdə yer icarə edir və buruq salmağa məşğul olur. Xərc gündə artırdı, amma neft heç görünmürdü. Şərik yoldaşı buna davam gətirməyib, öz hissəsini Hacıya satır. Hacı isə borcdan qorxmayıb, başladığı işi qabağa aparır. Bu vaxtlar Hacı üçün çox ağır keçirdi. Xərc günbəgün artırdı, amma qazılan quyudan neft nişanəsi görünmürdü. Bunula belə, zəhmətkeş Hacı ümidini kəsməyib zəhmətinin meyvəsini gözləyirdi. Həmin bu məşəqqətdə olarkən qazıdığı quyudan neft fəvvarə vurdu və Hacı məqsədinə çatdı. Bu gündən Hacı günbəgün qabağa gedir (7).

Zavodda qulluq edənlər söylərlər: “Biz bu şəxsin səbrinə və zəhmətinə təəccüb edirdik: bilmirdik ki, Hacı 24 saatda nə vaxt rahat olur”. Hörmətli Hacı atasının sözlərini qulluqçularına deyirmiş: “Zəhmətdən qorxmayın, uşaqlar!” Həmin qulluq edənlər söylərlər: “Hərçənd bizə rahatlıq yoxsa da, Hacının mülayimliyi və insaniyyəti bizim ona can-dildən xidmət etməyimizə səbəb olmuşdu. Bizə yaman söz deməyib təqsirimizdən keçirdi”.

Bu minvalla dövlət günbəgün artırdı. Amma bununla belə, hörmətli Hacı yetimləri və yoxsulları yaddan çıxarmazdı. Canları saf adamlar yolçuluq edəndə, pul verməyib işə göndərərdi, ta özləri zəhmət çəkib pul qazansınlar, əlsiz-ayaqsızlara pul verib imkanı qədər kömək edirdi. Bunu öz dövlətinin müqabilində az görüb, hörmətli Hacı yavaş-yavaş millət işlərinə diqqət edir. Müsəlmanların mədəniyyətdə və məişətdə geridə qalmaqlarının ümdə səbəbini elm olmamaqda bilib başlayır yetim uşaqları öz xərcinə oxutmağa. Onun xərcinə elm təhsil edib qurtaranların tərbiyəsinə hörmətli Hacı 38848 rubl xərc edibdir. Bu cavanlar aldıqları elmlərin hesabına indi xoş həyat sürürlər. Elmlərini təhsil edib qurtaran cavanların yerinə təzə uşaqlar götürüb, lazım olan məxarici edir. Bu halda onun xərcinə oxuyan uşaqların hamısına ildə 3000 rubl sərf olunur.

Başqa məktəblərdə yetim uşaqlara kömək məqsədilə dörd məktəbə fəxri hamilik edir, onlara ildə 2000 rubl xərcləyir (8).

Hörmətli Hacı millətin xoşbəxtliyini məktəbdə görüb və kənd əhli üçün elm oxumağın çətinliyini nəzərə alıb, Mərdəkan əhlinə bir böyük xidmət göstəribdir. 1895-ci ildə Mərdəkan kəndində öz xərcinə 50 şagirdlik sənət məktəbi inşa edib. Bu məktəbdə Azərbaycanca və rusca oxumaqdan savayı uşaqlara elmi əsaslarla çöl və bağ işlərini öyrədirlər. Bu məktəb Mərdəkan və ətrafda olan başqa kəndlər üçün bir qiymətsiz bəxşişdir. Qədrini gərək bilsinlər! Həmin məktəbin binasının tikintisinə 31240 rubl sərf olunub və ildə 5000 rubl xərclənir (9).

Millətə ikinci qiymətli bəxşişi təzə açılan qız məktəbidir ki, orada müsəlman qızları tərbiyə alacaqlar (10). Bu məktəb barəsində bir az söhbət edərik. Filosoflar tifil uşağı yumşaq çubuğa oxşadıblar, yəni necə çubuğu hər tərəfə əymək olar, elə də tifilə nə cür tərbiyə verilsə, böyüyəndə o tərbiyədə olacaqdır. Tifilin hafizəsi çox iti olur: nə görsə götürür, nə eşitsə hafizəsində saxlayır. Bunu hər şəxs özündə mülahizə edə bilər. O şeirlər ki, şəxs uşaq vaxtında əzbər edir, qocalanadək həmin şeirlər hafizəsində qalır. Amma 20-30 yaşında və daha gec öyrəndiyi şeirlər gündə təkrar etməsə, unudulur. Beləliklə, uşağın ibtidai tərbiyəsi ilə üsullu rəftar etmək gərəkdir, çünki əvvəldən uşağa nə yol göstərsən, o yol ilə gedər. 8 yaşınadək uşağa tərbiyə verən anadır… İndi insaf nəzəri ilə baxaq, bizim analarımızın tərbiyəsinə: mədəniyyətli tayfalarda uşaqların dili açılanda əvvəlinci sözləri dualardır, bizimkilərinki – söyüş! Onların uşaqları şəkilli kitablar ilə oynayırlar, bizimkilər palçıqda, tozda, torpaqda dələnirlər! Onların uşaqları nahardan qabaq əllərini yuyub dua oxuyurlar və bir yerdə nahar edirlər, bizimkilər əlləri çirkli, əllərində bir parça çörək və pendir küçələrdə göyşüyürlər. Onların ata və anaları uşaqların yanında gözəl söhbətlər edirlər, bizimkilər uşaqların yanında bir-birinə pis sözlər deyib qarğış edirlər və çox vaxt ağac alıb bir-birini döyürlər. Onlarda evə qonaq gələndə, övrət övrət ilə qeybət edəndə, uşaqları başqa otaqda saxlayırlar, bizimkilər qeybət edəndə uşaqları dizlərinin üstündə otuzdururlar. Belə analardan bizim biçarə tifillər nə tərbiyə alsınlar? Belə tərbiyədən sonra bu uşaqlardan nə gözləmək? Əlbəttə, analarımız tərbiyəli olsalar, uşaqlarımız da tərbiyəli olarlar. Heç bir ata və ana uşağının bədbəxtliyini onun ağlının naqisliyində görməsin: öz tərbiyəsində gərəkdir görsün… Övlad yaman dərdə mübtəla olanda, onun əvvəlinci düşmənini öz tərbiyəsində görsün. Doğrudur, heç bir ata və ana övladının bədbəxtliyini istəməz, amma nə fayda, işin mahiyyətinə diqqət edəndə görürük ki, övladın bədbəxt olmağına birinci səbəb özümüzük…

Alim üçün bu məsələni kəşf etməyi lazım bilmirik. Bundan əlavə axır zamanda oğlanlarımız mədəniyyət dalınca gedib mərifətdə tərəqqi edirlər. Bunların həyata və məişətə baxışları dəyişir. Bəs bu mədəniyyətli, mərifətli cavanlarımıza mərifətli, mədəniyyətli övrətlər lazım gəlmirmi? Günbəgün tərbiyəli cavanların hesabı artır, amma nə fayda, həmin cavanlar evlənməkdən əsla fikir etmirlər, çünki tərbiyəli qızlarımız yoxdur və tərbiyəsiz qızları özlərinə ömürlük yoldaş etmək oğlanlar üçün böyük məsələdir. Bunlar gələcəkdə uşaqlarının fikrinə qalırlar. Həmin bu məsələ Bakıda ataların və anaların ürəklərində gərəkdir yer etsin. Bir nəzər et, gör, ərə gedən qızlarımızdan nə qədər bədbəxt olan var. İnsafsız, namərd cavanlar biçarə pakizə qızları alıb, sonra yaman yollara düşürlər. Məgər övrətin xoşbəxtliyi yemək-içməkdə, zər-ziba içində olmaqdadır? Doğrudur, bu cavanların əksəri lazım olan tərbiyə dadmayıbsa və çoxunun ağlını dövlət paslandırıbsa da, amma yəqin ki, qızlarımız tərbiyəli və mərifətli olsaydılar, hər halda oğlanlarımız ağla gəlməyən işləri etməzdilər. Çünki ağıllı övrət pis kişini həmişə yaman yoldan saxlar. İndiki zamanda evli cavanlarımız pis yollarda, biçarə qızlarımız qanlı yaşlar tökürlər, atalarımız onlara “səbr edin”, – deyib ah-vay edirlər. Haçanadək dilsiz qızlarımız səbr edəcəklər? Haçanadək bunlar ağılsız, insafsız cavanlarımızın zülmlərinə davam etsinlər? Hörmətli Hacının bu məsələlərdə bizimlə həmfikir olmağına şübhəmiz yoxdur. Hərçənd bir neçə nadan, dünyadan bixəbər şəxslər həmin məktəbin düşməni hesab olunurlarsa da, ancaq onları biz millətə quyu qazanlardan hesab edirik. Onlar üçün də tarixin səhifələri açıqdır. Doğrudur, hərgah bu məktəbdə dinə və ya məzhəbə zərər vuran bir şey olsaydı və ya həmin məktəb bir özgə dona girsə, onun birinci düşməni biz olarıq. Halbuki bu məktəbdə qızlarımız dörd il dərs oxuyacaqlar: üç il müsəlmanca və dördüncü il rusca. Əl işi öyrənəcəklər. Oxuyan qızlardan 20 nəfər yetim cənab Hacının xərcinə tərbiyə alacaqlar və bunlara ildə 8000 rubl sərf olunacaqdır. Məktəbin tikintisinə hörmətli Hacı 300000 rubla qədər xərc edibdir.

1896-cı ildə Hacı əlindəki 20 milyonluq zavodu 5 milyon yarıma satıb bez fabrikini inşa etmək fikrinə düşdü. Cənab Hacının hərəkəti puldan gözləri doymayanları, ancaq dövlətdə xoşbəxtlik görənləri təəccübə gətirdi. Bununla belə, Hacının fikrindən xəbərdar olanlar onun bu işdə fədakarlığına təəccüb edirdilər. Zavodu satmağa birinci səbəb bu olub ki, ömrünün axırını rahatlıqla keçirsin. Zavod sahibləri bu işin zəhmətini və məşəqqətini bilirlər. Ondan başqa fabrikin işinin zavodun işindən təmiz və rahat olmağına şübhə yoxdur. Hərgah desək ki, qeyrətli Hacı zavod əvəzinə fabrik açmağında da insaniyyətliyini göstəribdir, asan dövlət qazananlar, dövləti ilə kor olanlar Hacının əməlinə gülərlər. Həqiqətən, bir fikir yetirək: zavodda yüz adamın çörək tapmağı fabrikdə min adamın çörək tapmağına bərabərdirmi? Qafqazda benzin qiymətinin birə on ucuzlaşmağı vətənə azmı xidmətdir? (11).

1896-cı ildə Peterburqda qeyrətli müsəlmanlar Xeyriyyə Cəmiyyətini yaradıblar. Belə cəmiyyətlərdən mədəniyyətli millətlərdə çoxdur və indi onların insana faydası və millətə köməkliyi həddindən artıqdır. Peterburq din qardaşlarımızın Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətini açmaqdan məqsədləri təhsil alan müsəlmanlara və başqa şəhərlərdə məktəblər, qiraətxanalar və xəstəxanalar açmağa kömək etməkdir. Bu işdə qeyrət və pul gərəkdir ola ki, camaat gözəl məqsədlərə çatsın. Burada da qeyrətli, səxavətli Hacı camaata böyük xidmət göstərib: 11000 rubl Peterburq Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinə bəxşiş edibdir! Bunun əvəzində cəmiyyəti yaradanlar hörmətli Hacını ömürlük üzv seçib, böyük təşəkkürlər ediblər (12).

Qeyrətli Hacı bunlarla kifayətlənməyib, Azərbaycan və fars ədəbiyyatına xidmətlər göstəribdir. Axır zamanda ədəbiyyat yolunda işləyən cavanlarımızın hesabı günbəgün artır. Amma heyif ki, yazanlarımızda pul, dövlətlilərimizdə qeyrət yoxdur, ona görə millətə yazdıqları kitablar çap olunmur. Qeyrətli Hacı buna diqqət edib, millətə xeyir gətirən kitabları öz xərcinə çap etdirib. Hacının xərcinə çap olunan kitablar bunlardır:

1) Molla Əbdüssəlam Axundzadənin (13) “Tarixi-müqəddəs” əsəri – 500 rubl xərc olunubdur.

2) “Şərabçı” (14).

3) Soltanməcid Qənizadənin (15) “Allah divanı” əsəri – 300 rubla qədər xərc olunubdur.

4) “Əşari-Seyid Əzim Şirvani” – 500 rubl xərc olunubdur.

5) Nəriman Nərimanovun “Nadir şah” əsəri – 350 rubl xərc olunubdur. Bu əsər cənab Hacının xahişinə görə fars dilinə tərcümə olunur və çap ediləcəkdir.

Hacı 1895-ci ildə Bakıda rus dilində çıxan “Kaspi” qəzetini 57000 rubla alıbdır. Bu qəzeti almaqda da hörmətli Hacının fikrində vətəndaşlarına kömək və xidmətlər etmək var imiş (16).

Bundan savayı Hacı İranda, İstanbulda, Hindistanda və Misirdə çap olunan qəzetlərə müştəri tapmaqla və özü bir neçəsinə pul bağışlamaqla xidmətlər göstəribdir. Qəzetin insana mənfəətini nəzərə alıb və bəzi ruhanilərin mətbuata qarşı hörmətsiz baxışlarını görüb, onların gözlərinin qəzetlər vasitəsilə açılmağını özünə yəqin edib (17).

Bu möhtərəmin qeyrəti insanı, həqiqətən, heyran edir! Təəccüb doğuran budur ki, 18 il bundan əvvəl Bakıda Hacıdan dövlətli və mədəniyyətli şəxslər olubsa da və hal-hazırda varsa da, ancaq Bakıda ilk teatr binasını tikən hörmətli Hacı olub (18).

Teatrın insana mənfəəti, ruha ləzzəti barədə dəfələrlə yazmışıq. Teatr böyüklər üçün məktəbdir. Həmin məktəbdə görmədiyimiz şeyləri və görüb diqqət etmədiyimiz əhvalatları görüb və eşidib, pis əməllərdən ibrət və yaxşı sifətlər əxz edirik: ağlımız üçün qida və ruhumuz üçün ləzzət alırıq. Həmin bu teatrda Bakının mərifətli cavanları xeyriyyə cəmiyyətləri üçün ildə bir neçə dəfə Azərbaycan dilində komediya oynayırlar. Teatrın bir gecəlik kirayəsi 100 rubldursa, hörmətli Hacı kirayədən keçib hər dəfə xeyriyyə cəmiyyətlərinə pul da bağışlayır. 1900-cü ildə 100000-ə qədər xərc qoyub teatrı təzələndirdi: yeri balacadırsa da, özü gözəl bir teatr olub. Hörmətli Hacının teatra olan qulluqlarını erməni teatrının artistləri nəzərə alıb, 1900-cü ildə ona razılıq etdilər və bir gözəl kağızın üstündə yazılmış nitqlərini gözəl cilddə Hacıya bəxş etdilər. Həmin kağızın üzərində bu sözlər yazılmışdı: “Hörmətli Hacı Zeynalabdin! Qədim zamandan, yəni qədim yunanlardan, ərəblərdən və başqa mədəniyyət yolunda can qoyan xalqların vaxtından bəri teatrın ağla və ruha tərbiyə verməyi gün kimi aşkardır. Bakı başqa şəhərlər kimi qaranlıqdan işıqlığa düşməyə çalışır, amma bu vaxtadək bu şəhərdə kimin fikrinə düşüb ki, teatr üçün bina tikdirsin? Bizə yaxşı məlumdur ki, Bakıda bu fikrə düşən əvvəl Siz olubsunuz, hörmətli və qeyrətli Hacı! Ancaq Siz bu fikirdə olub teatrı icad edibsiniz, həmin teatrı ki, neçə illər ərzində gün tək şəfəqlərini yayır. Biz – erməni teatrının qulluqçuları Sizin bu barədə olan zəhmətinizi və mərhəmətinizi hiss edib, bu gün təzə bəzənmiş teatrı görüb şadlanırıq, bu günü bayram edirik və can-dildən yekdil Sizə öz hissiyatımızı zikr edirik: sağ olsun bu teatrı bina edən! Sağ olsun hörmətli və qeyrətli Hacı Zeynalabdin!”.

Bu sözlərdən gözləri yaşarmış hörmətli Hacı dedi: “Sizdən nəhayətdə razıyam, Sizin sözləriniz gələcəkdə teatra daha da böyük xidmətlər göstərməyimə səbəb olar”.

Həqiqətən, millət bu cür şəxslərin xidmətlərinə nə qədər dürüst qiymət qoysa, onlar o qədər də qeyrətlərini və səxavətlərini artırarlar.

Cənab Hacının xidmətləri təkcə müsəlman millətinə olmayıb. O, başqa millətlərə, dövlət, camaat tərəfindən görülən işlərə böyük xidmətlər göstərib və göstərir. Nəinki Bakıda, hətta başqa şəhərlərdə də təzə açılan xəstəxanalara, məktəblərə, xeyriyyə cəmiyyətlərinə cənab Hacının böyük ianələri olub və olur. Başqa millətlər Hacının qulluqlarının əvəzində ona lazım olan hörməti göstərib, həmişə qəzetlərin səhifələrində Hacını tərif edirlər. Dövlət də ictimai ianələrinin əvəzində ona lazım olan təltifləri (Stanislav 3-cü dərəcəyədək) verib. Bu təltiflər şəhadətlik verir ki, padşahımız İmperator-əzəm hörmətli Hacının insana, millətə və vətənə olan xidmətlərini diqqətsiz qoymayıb. Bundan savavı başqa dövlətlərdən də Hacının təltifləri vardır (19). 1872-ci ildən cənab Hacı Bakı dumasında qlasnı hesab olunur, bu qulluqda hörmətli Hacının həm şəhərə, həm də cəmiyyətə böyük köməkliyi çatıb və çatır (20).

Bu vaxtadək qeyrətli Hacının ümumi ictimai və millət işlərinə 100000 rubla qədər xərci olubdur! Bu fani dünyada dövlətdən ötəri insaflarını satanlar bunu oxuyanda, yəni pulun qədərini görəndə ağızları açıq qalacaqdır! Başqalarından utanmasalar da, öz aləmlərində özləri özlərindən utanacaqlar!..

Cənab Hacı hal-hazırda 63 yaşında olsa da, çox diribaş görünür. Özü ortaboy, tökməşəxsdir. Hər bir əzası dürüst, üzündən ağlı, kamalı məlum olunur. Səhər saat 10-dan ta 2-dək qeyrətli Hacı kontorunda olub gündə 30-40 nəfər ilə söhbət edir və arada məişət işlərinə diqqət edir. Hər gün rus mirzəsi rus dilində məşhur qəzetləri oxuyur və arada sual-cavab olur. Sonra müsəlman mirzəsi İranda, Osmanlıda, Hindistanda və Misirdə çıxan türk, fars və ərəb qəzetlərini oxuyur. Hacı çox diqqət ilə qulaq asıb öz təsəvvürünü söyləyir. Hacı siyasi məsələlərə artıq diqqət edir. Hörmətli Hacının bu yaşında yaddaşının itiliyinə məəttəl qalmaq olar. Gündə on qəzetə qədər oxunur, sabahı hamısından xəbər verməyə hazırdır: hansı əhvalatın hansı qəzetdə olmağını səhvsiz söylər. Bu səbəbə görə cənab Hacı hazırda siyasətdən, mədəniyyətdən, mərifətdən xəbərdar olan şəxsdir. Nəinki türkcə, hətta rusca mərifətdən və mədəniyyətdən söhbət etməyə qadirdir. Mədəniyyətli şəxslər Hacının elmlərdən və tarixdən xəbərdar olmağına təəccüb edirlər.

Xasiyyəti çox mülayim, özündən kiçiklərə həmişə hörmət edən, dediyi bir sözü iki olmayan, verdiyi vədəyə əməl edən, haqq sözdən qaçmayan, günahkarın təqsirindən keçən, öz səhvini gizlətməyən, qeybətdən çəkinən, ürəyi saf hissli bir şəxsdir. Hörmətli Hacı teatrı çox sevir. Hər axşam öz lojasında əyləşib artistlərin oyunlarına çox diqqətlə baxır.

Bəli, hörmətli Hacı 50 il zəhmət çəkib milyonlar cəm edibdir. Onun cəm etdiyi milyonlardan insana və millətə mənafe yetişibdirmi? Hərgah yetişibsə, bu möhtərəm şəxsin xidmətlərinin əvəzində millət nə etməlidir? Təklifi nədir? Bu məsələni həll etmək bir adamın işi olmayıb, mərifətli müsəlmanlar bu barədə gərəkdir məşvərət edələr və məşvərət məqamında cənab Hacının millətə xidmətlərini qeyri-müsəlman milyonçularının işləri ilə (Bakıda xüsusən) bir tərəziyə qoyarlar. Həmin məqamda hörmətli Hacının millətə olan qeyrətinin qiyməti ariflər yanında birə beş artar. Böyük hünərdir, əzizim, insan öz sağlığında xeyriyyə cəmiyyətlərinə bu qədər xərc etsin! Bu qeyrətdə şəxslərin həyatı xarici millətlərin bizim barəmizdə olan hörmətsiz fikrini puç etməyə səbəbdir. Mədəniyyətli millətlər bizə mədəniyyətdən üz döndərən, vəhşi, vətənin və millətin imdadına çatmayan deyirlər. Səbəb? Səbəb budur ki, Hacı kimi dövlətli müsəlmanlardan mini qara torpağa gedibdir və gedəcəkdir, amma vətənə və millətə Hacı edən xidmətlərin mindən birini etməyiblər.

Hal-hazırda Bakıda azmı hacılar var? Nə fayda! Bu biçarələr pulları sandıqlara yığır, faizə pul verib yoxsulların evlərini yıxırlar… Bunlar gündə beş vaxt namaz qılıb Xudavəndi-aləmdən nə yalvarırlar? Ancaq dövlətin artmağını! Əlsiz-ayaqsız yetimlər bunlara əllərini açanda “boyunları albuxara torbasına” oxşayan dövlətlilərimiz bu yetimlərə məğrurluq ilə baxıb onları pis sözlə özlərindən rədd edirlər. Şəriət qoyan zəkat və xüms bunların fikirlərindən tamamilə çıxıb. Hələ utanmayırlar, gözlərini o dünyaya dikiblər ki, Xudavəndi-aləm bunları bağışlayacaqdır. Ey biçarələr! Hərgah ümidinizi o dünyaya bağlayıbsınız, axirət gününün sahibinə nə cavab verəcəksiniz? Bəli, başqa adamın malı ilə milyonlar qazanıbsınız. Biçarə fəhlələri gecə-gündüz işlədib haqlarını kəsibsiniz. Bu fikirlə ki, min nəfər fəhlənin hərəsindən 2 qəpik kəssən, bir gündə 20000 qəpik olar deyib dövlət qazanıbsınız. Gündə min dəfə yalan danışıb, Allah və peyğəmbərə and içib, müşkül olan işlərinizi keçirdibsiniz, gündüzlər öz cinsinə yüz min quyu qazıb, gecələr toyuq plov yeyibən üstündən qəlyan xoruldadıb, özgələrin qeybətini edibsiniz. İldə iki dəfə məscidlərdə, başqaları bilsin, eşitsin deyə, pullar bağışlayıbsınız və adınızı uca səslə dedizdirib dua etdiribsiniz, ancaq adınız “Hacı” olsun deyə, Məkkəyi-müəzziməyə gedibsiniz və gələndə töhfələr gətirib işiniz keçən adamlara bəxşiş edibsiniz, ya da birə-beş qiymətə satıbsınız…

Böyük Allahın suallarına cavablarınız bunlarmı olacaqdır? Yoxsa özünüzə təsəlli verib deyirsiniz: “Bu dövləti övladım üçün qazanmışam ki, məndən sonra özgəyə möhtac olmasın”. Yoxsa bunu özünüz üçün savab bilirsiniz? Hərgah belədirsə, ey bədbəxt, qəflət yuxusunda imişsən! Səndən sonra min yamanlıq ilə qazandığın dövlət sənin tərbiyəndə olan övladının əlinə düşüb az müddətdə puç olacaqdır, çünki sən pulun qədrini bilirdin: can qoymuşdun, yüz min pis əməlləri özünə qəbul etmişdin, amma övladın zəhmətin qədrini bilməyib sənin illərlə topladığın pulu saatlarla səpəcəkdir. Səndən sonra nə etsə, yenə yaxşıdır! Bir göz aç, gör, saatda neçə dəfə səni söydürür, məzhəbə, dinə necə rişxənd edir! Bu hələ sənin həyatında, səndən sonra nə olacağını hiss etmirsənmi? Heç olmasa vətənə, millətə xidmət göstərmirdin, öz övladına diqqət edəydin, ona lazım olan tərbiyəni verəydin, ta səni hər iki dünyada üzüqara etməyəydi. Sən həmin o şəxslərin cərgəsindəsən ki, ancaq ölən günü əbədilik adətinə görə sənə rəhmət deyəcəklər, yəni dildə rəhmət oxuyub, ürəkdə lənət deyəcəklər. Öz həyatında yamanlıqla cəm etdiyin dövlətin bir cüzi hissəsini dinin rövnəqinə və millətin xeyrinə vəsiyyət etsən, ümid var ki, pis əməllərin bir vaxtdan sonra yaddan unudular. Amma indiki halətini bir dürüst fikrə gətir! Bir saat dünyanın işlərindən – zövq və səfasından, zəhmət və məşəqqətdən əl götürüb düşün, gör ki, çəkdiyin zəhmətlər, top etdiyin milyonlar nə özün üçün, nə övladın üçün, nə bu dünya və nə axirət üçün imiş.

Bəli, bu şəxslər arasından cənab Hacı Zeynalabdin Tağıyevin seçilməyi bizim başqa millətlər yanında başımız uca olmağa səbəbdir. Həqiqətən, hərgah hörmətli Hacı elm təhsil etmiş olsaydı, millətə və vətənə olan xidmətləri onun şənini o payədə ucaltmazdı, necə ki, indi. Çünki həqiqi elm vətənə və millətə qulluq etməyi tərbiyə verir. Doğrudur, oxuyanlarım irad tuta bilərlər ki, elmlər təhsil edib dövlət sahibi olanların əksəri niyə bu fikirdə deyil? Onlara cavab bu olur ki, elm sahibləri əxlaqı düzəltməkdən ötrü elmləri öyrənməyiblər, bir sənət öyrənmək məqsədilə elmin dalınca gediblər. Yoxsa həqiqi elm ki, insanın ruhunu təmizləyir, bu şəxslərdə olsaydı, bunlar da vətənin və millətin fikrində olardılar. Çünki həmin elmin tərbiyəsi onadır, necə ki, atəşin təbiətində yandırmaq var. Belə elm hörmətli Hacıda olmaya-olmaya bunun xidmətləri hansı aqili təəccübə gətirməz? Qeyrətli Hacının vətənə, millətə və insana olan səxavətindən sonra xarici millət deyə bilərmi: “müsəlmanlar nadan, vəhşi, ictimai və dövlət işinə yaramayan tayfadır?”

Doğrudur, çox azdır, ancaq tək-tək tapılar. Ancaq bu cür fədakarların xidmətlərinə dürüst diqqət edib qiymət qoymaq millətin və vətəndaşların borcudur. Biz nə qədər bu möhtərəm şəxslərin xidmətlərinə insafən qiymət qoysaq, onların comərdlik, şərəf və qeyrətləri o qədər günbəgün artar. Vətən və millətpərəstlərə ancaq bu lazımdır, nəinki özgə bir şey!

Ümid edirik ki, hörmətli Hacının varisləri o möhtərəm şəxsin yolu ilə gedib dinə və millətə xeyirxah olarlar. Bunda şübhəmiz yoxdur, çünki cənab Hacının varisləri lazım olan tərbiyəni alıb rəva görməzlər ki, qeyrətli Hacının gözəl işləri puç ola!

Əhli-qələm qardaşlarımız bunların millətə olan xidmətlərini nəzərdən keçirib millət tarixinin səhifələrinə yazarlar, tainki gələcəkdə balalarımız oxuyub qəlbləri şad olsun və gözləri açılsın. Bilsinlər ki, bizdə də millət qeyrətini çəkənlər varmış! Düşünsünlər ki, hərçənd bu şəxslər dünyadan köçüblər, onunla belə isimləri millətin dilində hörmətlə zikr olunur…

Qeyd və şərhlər:

1. Göstərilən tarixdə yubileyin keçirilməsi baş tutmamışdır. Çox güman ki, H.Z.Tağıyevin təsis etdiyi rus-müsəlman qız məktəbinin 1901-ci il oktyabrın əvvəllərinə təyin olunan açılışına hazırlıqla, həmçinin sentyabrda məktəbə şagird və müəllim qəbulu ilə əlaqədar Hacının ictimai fəaliyyətinin 50 illiyi geniş qeyd olunmamışdır.