Читать книгу: «Hacı Zeynalabdin Tağıyev haqqında xatirələr », страница 3

2. H.Z.Tağıyevin doğum tarixi ilə bağlı fərqli mülahizələr mövcuddur. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvələrinə aid müxtəlif mənbələrdə onun təvəllüdü aşağıdakı illərlə göstərilib: 1823, 1838, 1841, 1842. N.Nərimanovun H.Z.Tağıyevin tərcümeyi-halını yazan ilk müəllif olduğunu nəzərə alaraq, onun 1838-ci ilə istinad etməsi məhz bu tarixin doğruluğunu təsdiqləyir (bu barədə ətraflı bax: F.Cabbarov. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin doğum tarixinin müəyyənləşdirilməsinə dair. // Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi–2009, s. 308-316).

3. Zeynalabdin Tağıyev hələ uşaq ikən anası Umxanımı itirmiş və atasının himayəsində yaşamışdır. 1849 və 1860-cı illərə aid mənbələrdə Zeynalabdinin Əliqulu adlı qardaşının adı qeyd olunur. Atasının ikinci nikahından daha beş övladı dünyaya gəlmişdir. Təəssüflər olsun ki, H.Z.Tağıyevin qardaşları və bacıları haqqında heç bir məlumat yoxdur.

4. N.Nərimanov Hacının bənnalıqdan başlayan, sonra isə podrat işləri və neft biznesi ilə davam edən əmək fəaliyyəti haqqında yazarkən bir vacib məqamı qeyd etməmişdir. Əslində isə bu, o dövrün əksər iş adamları kimi H.Z.Tağıyevin də sahibkarlığa ticarətdən gəlişini əyani şəkildə izləməyə imkan verən faktdır. Belə ki, XIX əsrin 50-ci illərinin sonu–60-cı illərin əvvəllərində müəyyən kapital toplaya bilmiş H.Z.Tağıyev manufaktura ticarəti ilə məşğul olmağa başlamışdır. Onun bu dövr sahibkarlıq fəaliyyətində torpaq sahələri ilə əməliyyatlar xüsusi yer tuturdu. Onların bəziləri yaşayış evləri, ticarət obyektləri, mədəni və inzibati mərkəzlər tikintisi üçün nəzərdə tutulmuşdu. Bununla yanaşı o, 1870-ci ildə çox da böyük olmayan ağ neft zavodu satın almışdır.

5. İsmayıl Zeynalabdin oğlu Tağıyev (1866-1930) – Bakı real məktəbini bitirmiş, 1895-ci ilin avqustunda həmin məktəbin fəxri hamisi təyin olunmuşdu. 1906-cı ildə Azərbaycanda keçirilən seçkilərdə Bakı quberniyasından Rusiyanın II Dövlət Dumasına deputat seçilmiş, lakin Peterburqa getməkdən imtina etmişdi. XIX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində o, general Balakişi bəy Ərəblinskinin böyük qızı Nurcahanla (Hacı Zeynalabdin Tağıyevin ikinci həyat yoldaşı Sona xanımın böyük bacısı) ailə həyatı qurmuşdu.

6. Sadıx Zeynalabdin oğlu Tağıyev (1868-1943) – atasının bir çox müəssisəsinin həmtəsisçisi. Mirzə Fətəli Axundzadənin nəvəsi Mələksima Qacarla ailə həyatı qurmuşdu.

7. N.Nərimanovun bəhs etdiyi hadisə 1873-cü ildə baş verib. Həmin vaxt H.Z.Tağıyev şəriki ilə birlikdə Bibiheybətdə 9 min rubla torpaq sahəsi alaraq quyu qazdırmağa başlayır və “H.Z.Tağıyev neft sənayesi firması”nı yaradır. Uzun müddət qazıma işlərinin aparılmasına baxmayaraq neft görünmür. Lakin H.Z.Tağıyev ruhdan düşmür və qəribə bir inamla axtarışı davam etdirir, hətta qazıma işlərində şəxsən iştirak edir. 1878-ci ilin əvvəlində H.Z.Tağıyevin buruğunda çoxdan gözlənilən neft fəvvarə vurur. Hacı Bakının ən varlı adamlarından birinə, onun az tanınan mədəni isə böyük müəssisəyə çevrilir. Sonrakı illərdə H.Z.Tağıyevin neftçıxarma müəssisəsi qazıma, hasilat, emal və nəqletməni özündə birləşdirən iri istehsalat kompleksinə çevrilir. Abşeronda neftli torpaqlar, neftdaşıyan gəmilər, Bakıda və Rusiyanın müxtəlif şəhərlərində anbarlar, ağ neft və sürtkü yağları istehsal edən zavodlar ona məxsus idi. XIX əsrin 80-ci illərində H.Z.Tağıyevin firması 10 mln. pud (1 pud = 16,38 kq) neft hasil edirdi, 1893-cü ildə hasilat 20 mln. puda çatmış, 1896-cı ildə isə 32 mln. pudu keçmişdi. “Rotşild qardaşları” Paris bankir evinin məlumatına görə, H.Z.Tağıyevin neft işi 20 mln. rubla qiymətləndirilirdi (Hacı Zeynalabdin Tağıyev. Müəllif heyəti: N.Vəlixanlı, N.Tahirzadə, F.Cabbarov, M.Məmmədov. İstanbul, 2010, s. 4, 17).

8. H.Z.Tağıyev Bakıdakı Orta texniki, Kommersiya məktəblərinin, Mariya qadın gimnaziyasının fəxri hamisi, Tiflisdəki müsəlman məktəbinin fəxri nəzarətçisi vəzifələrini daşıyırdı.

9. Mərdəkan bağçılıq məktəbinin tikintisi 1894-cü ildə başlamış, açılışı isə 1896-cı ildə olmuşdur.

10. H.Z.Tağıyevin gördüyü mühüm işlərdən biri də 1901-ci ildə Bakıda Tağıyevin qız məktəbi adı ilə tanınan, İmperatriçə Aleksandra Fyodorovna adına rus-müsəlman qız məktəbinin açılması idi. Məktəb Şərqdə müsəlman qızlar üçün ilk dünyəvi tədris müəssisəsi olmuşdur. O, Azərbaycanın məktəblərində işləmək üçün pedaqoq hazırlanmasının, azərbaycanlı qadınların peşə təhsilinin formalaşmasının əsasını qoymuşdur.

11. H.Z.Tağıyev 1897-ci ildə özünün neft firmasını ingilis bankiri E.Qubbardın başçılıq etdiyi qrupa 5 mln. rubla satmışdı (N.Nərimanov səhvən 5,5 mln. göstərir). Bundan sonra o, bütün bacarıq və varını böyük bir layihənin həyata keçirilməsinə – Cənubi Qafqazda yeni sənaye sahəsinin yaradılmasına yönəltmişdi. Bu məqsədlə Hacı Bakıda toxuculuq fabrikini açmaq qərarına gəlmişdir. Müəssisə 1900-cü ildə fəaliyyətə başlamışdır. Bu, Azərbaycanda təkcə qiymətli ixrac məhsulları və külli miqdarda gəlir verən yeni sənaye sahəsinin yaradılması deyil, həm də minlərlə işsizin işlə və pulsuz evlə təmin edilməsi demək idi.

12. Peterburq Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti 1898-ci ildə yaradılmışdır. Cəmiyyətin məqsədi yoxsul müsəlmanlara yardım etmək, ehtiyacı olan şagirdlərə orta və ali məktəblərə daxil olmaq və təhsillərini davam etdirməkdə kömək göstərmək idi. H.Z.Tağıyev cəmiyyətin yaradıcılarından biri olmuş, onun şurasının fəxri üzvü seçilmişdir. O, müəssisənin fonduna toxunulmaz kapital kimi 51 min rubl köçürmüş və cəmiyyətin maliyyə bazasının möhkəmləndirilməsi üçün xeyli işlər görmüşdür.

13. Axund Əbdüssəlam Axundzadə (1843-1907) – din xadimi, maarifçi. 1880-1894-cü illərdə Zaqafqaziya seminariyasının Azərbaycan şöbəsində şəriət müəllimi olub. 1894-1907-ci illərdə Cənubi Qafqaz müsəlmanlarının şeyxülislamı vəzifəsini icra edib. Dinə və şəriətə dair bir sıra elmi əsərlərin müəllifidir.

14. Rus yazıçısı Lev Tolstoyun “Əvvəlinci şərabçı” əsəri nəzərdə tutulur. Əsər Soltanməcid Qənizadə tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş və H.Z.Tağıyevin maliyyə vəsaiti ilə çap edilmişdir. Əsər uzun müddət Tağıyev teatrının səhnəsində oynanılmışdır.

15. Soltanməcid Qəniyev (Qənizadə) (1866-1937) – maarif xadimi, yazıçı, alim. Tiflisdə Aleksandr Müəllimlər İnstitutunda ali pedaqoji təhsil almışdır. Həbib bəy Mahmudbəyovla birlikdə Bakıda ilk rus-tatar (Azərbaycan) məktəbini yaratmışdır. 1908-1917-ci illərdə Bakı quberniyası və Dağıstan vilayəti Xalq Məktəbləri Müdiriyyətinin 2-ci rayonu üzrə müfəttiş, 1917-1918-ci illərdə isə Vilayət Xalq məktəblərinin müdiri işləmişdir. Ömrünün sonunadək maarif sahəsində çalışmışdır.

16. “Kaspi” – 1881-ci ildən 1919-cu ilədək Bakıda rus dilində nəşr olunan ictimai-siyasi, ədəbi qəzet. 1897-ci ildə H.Z.Tağıyev “Kaspi”nin sahibi olmuş, qəzetin redaktorluğunu böyük ictimai xadim, hüquqşünas Əlimərdan bəy Topçubaşova (1863-1934) həvalə etmişdir. Məhz H.Z.Tağıyevin və Ə.Topçubaşovun səyləri nəticəsində milli ziyalıların qəzetin ətrafına toplaşması “Kaspi”ni mütərəqqi mətbuat orqanına, Azərbaycan cəmiyyətində gedən proseslərin başlıca müzakirə mərkəzlərindən birinə çevirdi.

17. Məktublarının birində dövri nəşrlərə öz münasibətini bildirən H.Z.Tağıyev yazırdı: «Mən mətbuatı xalqın mənəvi-maarif və iqtisadi cəhətdən yüksəlişinin güclü vasitələrindən biri kimi görürəm, buna görə də qəzetlərə maddi yardım göstərməyi öz mənəvi borcum sayıram». XX əsrin əvvəllərində Bakıda çıxan «Həyat» qəzeti, “Füyuzat” jurnalı H.Z.Tağıyevin maddi köməyi ilə nəşr olunurdu. Böyük xeyriyyəçinin vəsaiti hesabına qəzetlər təkcə Bakıda nəşr olunmurdu. H.Z.Tağıyev Dağıstanda çıxan ilk ictimai-siyasi “Tanq çolpan” jurnalını, İranda nəşr olunan «Müzəffər» və «Gilan» qəzetlərini maliyyələşdirmiş, İrandakı “Tərbiyəçi” və Krımda çıxan “Tərcüman” qəzetlərinə maddi yardım göstərmişdir.

18. Bakıda ilk teatr binası 1883-cü ildə H.Z.Tağıyevin vəsaiti ilə tikilib başa çatdırıldı. 1888-ci il oktyabrın 27-də ilk tamaşa səhnəyə qoyuldu. 1890-cı ildə isə Hacı 80 min rubl xərcləyərək, teatrın binasını yenidən qurdurdu. Teatrda parter və lojaların yarusları ilə birlikdə 578 yer var idi. Teatrın açılışı Azərbaycanın mədəni həyatında böyük hadisə oldu. Bu münasibətlə “Kaspi” qəzeti yazırdı: “Nəhayət, Bakıda əsl teatr meydana gəldi. Bunun üçün Tağıyevə minnətdar olmalıyıq”. Tağıyev teatrının binasında hal-hazırda Azərbaycan Dövlət Musiqili Teatrı yerləşir.

19. H.Z.Tağıyev aşağıdakı orden və medallarla təltif olunmuşdur: üzərində “За усердие” (“Səyinə görə”) yazısı olan iki gümüş və üç qızıl medal, İmperator III Aleksandrın hakimiyyəti dövrünün gümüş xatirə medalı, “Qırmızı Xaç” Fərqlənmə nişanı, Müqəddəs Stanislav ordeninin III və II dərəcələri, İranın “Şiri-Xurşid” ordeninin I-V dərəcələri, Buxaranın II dərəcəli qızıl və gümüş ulduzları.

20. Tarix səhv göstərilib. Əslində Bakı şəhər duması 1878-ci ildə fəaliyyətə başlamışdır.

HACI ZEYNALABDİN TAĞIYEVİN TƏRCÜMEYİ-HALININ YAZILMASINA DAHA BİR TƏŞƏBBÜS

1903-cü ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyevə həsr olunan daha bir kitab işıq üzü görmüşdür. Bakının Birinci mətbəəsində Azərbaycan və fars dillərində nəşr edilən “Sərvət və səxavətlə məşhur cənab Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tərcümeyi-halı” oçerkinin müəllifi dəqiq məlum deyil. 1993-cü ildə çıxan “Hacı Zeynalabdin Tağıyev” kitabının tərtibatçıları Əbülfəz Haşimoğlu, Əkrəm Bağırov və Paşa Əlioğlu əsərin tanınmış ziyalı, din xadimi Axund Yusif Talıbzadə⁸ tərəfindən yazıldığını ehtimal edirlər. 2006-cı ildə “Sərvət və səxavətlə məşhur cənab Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tərcümeyi-halı” əsərinin “Cənab Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tərcümeyi-halı” adı ilə latın əlifbasında çıxan nəşrində müəllif kimi Hacı Axund Molla Ruhulla Molla Məhəmməd⁹ göstərilir.

İlk mənbələrdə heç bir məlumatın olmaması kitabın müəllifini dəqiq müəyyənləşdirməyə imkan vermir. Əsərin Axund Molla Ruhulla tərəfindən yazılması ehtimalı konkret faktlarla təsdiq olunmadığından inandırıcı deyil. Lakin 1993-cü ildə çıxan “Hacı Zeynalabdin Tağıyev” kitabının tərtibçiləri Axund Yusif Talıbzadənin müəllif olması ehtimalını belə bir maraqlı faktla əsaslandırırlar. Onlar A.Y.Talıbzadənin aşağıdakı iqtibasını gətirirlər: “…Ürəyim istəyirdi ki, H.Z.Tağıyevin fəaliyyətləri barədə bir kitab yazım və onun xidmətləri orada müfəssəl surətdə cəm olunsun. Hörmətli Nəriman bəy Nərimanov böyük zəhmət çəkib, Hacının 20 sentyabr 1901-ci ildə qeyd ediləcək əlli illik fəaliyyəti münasibətilə müxtəsər bir kitab yazdığına görə mən həmin əsəri fars dilinə tərcümə etməyə başladım. Tərcümə zamanı məlum oldu ki, Hacı çox istəyir ki, N.Nərimanovun Azərbaycan dilində yazdığı çox gözəl kitab olan “Nadir şah”ı fars dilinə tərcümə edim və çap olunsun. Mən Hacının özü ilə danışdıqdan sonra “Nadir şah”ı tərcümə etməyə başladım və ona iki müqəddimə əlavə etdim. Ümidvaram ki, millət və xalqın xadimləri cənab Hacının mədəniyyət sahəsindəki xidmətlərini heç vaxt yaddan çıxarmayacaq və onu həmişə nəzərdə tutacaqlar. Onun xeyir işləri daima söyləniləcəkdir”.¹⁰ Tərtibçilərin gəldiyi nəticə belədir: “Deməli, …Axund Yusif Talıbzadə Hacının 50 illik yubileyi keçirildikdən sonra N.Nərimanovun yazdığı əsəri fars dilinə tərcümə etməklə kifayətlənməmiş və özü Azərbaycan və fars dillərində daha mükəmməl bir tərcümeyi-hal yazıb çap etdirmişdir”.¹¹

“Sərvət və səxavətlə məşhur cənab Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tərcümeyi-halı” kitabının A.Y.Talıbzadə tərəfindən yazılması ehtimalını inandırıcı edən daha bir məqam nəzərə çarpır: əsərin strukturu Nəriman Nərimanovun 1900-cü ildə yazdığı “Hacı Zeynalabdin Tağıyevin əlliillik məişəti və cəmaatə xidmətləri” kitabı ilə demək olar ki, eynidir. N.Nərimanovun əsərini farscaya çevirərkən A.Y.Talıbzadə onun materialı təqdim etmə üslubundan və ardıcıllıqdan yararlanmış və bunu 1903-cü ildə yazdığı öz kitabında istifadə etmişdir. Fikrimi əsaslandıraraq onu da qeyd etməliyəm ki, A.Y.Talıbzadə bəzi hallarda təkrara yol vermiş və N.Nərimanovun artıq yazmış olduğu faktları təkrarlamışdır. Doğrudur, N.Nərimanovdan fərqli olaraq, A.Y.Talıbzadə öz əsərində Quran ayələrindən, hədis və şeirlərdən daha çox istifadə etmişdir.

Müəllifi dəqiq məlum olmayan “Sərvət və səxavətlə məşhur cənab Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tərcümeyi-halı” oçerki 1993 və 2006-cı illərdə nəşr edilən mətnlər əsasında hazırlanmış, redaktə edilərək müasir Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılmışdır (şeir parçalarından başqa).¹²

Sərvət və səxavətlə məşhur cənab Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tərcümeyi-halı

Bismillahir-rəhmanir-rəhim!

Cənab Hacı Zeynalabdin Tağıyev hicrətin 1256-cı ilində (miladi 1838-cü il) Bakıda anadan olub. Atası Məhəmməd Tağı başmaqçılıq sənəti ilə məşğul idi, alış-veriş edib dolanırdı və övladını həddindən artıq çox istəyirdi. Tainki bu uşağın yaşı yeddiyə çatdı və üzündə böyüklük, ağıl-kamal əlamətləri, tərəqqi və istedad nişanələri göründü, atası ona daha da vurğun oldu. Hər gün atası ilə dava başlayırdı: övlad ailənin çətin vəziyyətini görüb, bir peşə əxz etməyə çalışırdı. Lakin atası, Zeynalabdinin yaşı az olduğuna görə buna mane olurdu.

Hərçənd nəzərdə kiçikdi o uca cənab,

Başında dərc olunmuş idi fikri-bihesab.

On yaşına çatana qədər atasına rahatlıq vermirdi və hər bəhanə ilə onu bir işə düzəltməyi xahiş edirdi. Axırda atası onun bacarığına, istedadına və israrlı olduğuna görə əziz oğlunu bir nəfər mahir bənnanın yanına şagird qoyur. O uşaq da həddən artıq xoşhal və şadlıq ilə, kamal və zirəklik göstərməklə, dincəlmədən öz işi ilə məşğul olurdu və can-dildən xidmət edirdi. Bənna gördü ki, bu uşaq bir dəqiqə aram tutmayıb axşamadək işlə məşğul olur və bütün vaxtını palçıq qayırmaqla, daş və kərpic verməklə sərf edir. O, uşağa altı qəpik muzd verdi. Tifil hədsiz şövq və şadlıqla evinə qayıdıb, birgünlük muzdunu atasına verdi.

Atası əziz oğlunu qucaqladı, üzündən və gözlərindən öpdü, onun birgünlük qazancından çörək və pendir aldı. Ev əhlini başına yığıb dedi ki, bu gecə biz hamımız gözümün nuru, əziz oğlum Zeynalabdinə qonağıq. Süfrə salındı, hamı yığışıb yemək yedi. O yeməkdən onlar üçün vəsfi xəyala gəlməyən ləzzət hasil oldu. Elə ki süfrəni yığışdırdılar, atası üzünü Xudavəndi-aləmə tutub dua etməyə başladı: “Pərvərdigara, şükr və həmdlər olsun sənə ki, biz öz əziz övladımızın zəhmətilə qazandığını yedik”. Bu vaxt uşaq diqqətlə atasının sözlərinə qulaq asıb, onun şadlığını görürdü. Həmin sözlər onun qəlbində dərin iz buraxdı. O, səhərin tez açılmasını gözləyirdi ki, keçən günün müqabili qədər də işləsin. O, kiçik yaşında bilirdi ki, nə qədər artıq zəhmət çəksə, o qədər əməkhaqqı çox olar. Hər gün artıq işləyir və ümdə fikri bu idi ki, özünü az vaxtda şagirdlikdən qurtarıb usta dərəcəsinə yüksəltsin. Tezliklə öz məqsədinə yetib usta dərəcəsinə çatandan sonra evin bütün xərclərini üzərinə götürdü. Bir müddət beləcə bənnalıqla məşğul olub peşəsini unutmurdu və ziyadə xoşhal idi ki, xalqın minnəti ilə güzəran keçirmir, heç kəsdən asılacağı yoxdur. “Sənət sahibi Allahın dostudur” kəlamını unutmayıb, özünə peşə seçmiş, peyğəmbərlərdən və övliyalardan nümunə götürərək ömrünü boş, vaxtını zəhmətsiz keçirməmişdir. Sanki peyğəmbərlərin həyatından, onların güzəranından xəbərdar imiş ki, onların hər birinin bir peşəsi, sənəti var idi və onlar özlərini hünərsiz edib işdən boyun qaçırmırdılar. Necə ki, Həzrəti-Adəm dünyaya gəldi və yemək istədi. Min iş ona əmr olundu ki, əmələ gətirsin. Onların min birincisi çörəyin özü tərəfindən üyüdülməsi idi. Və yaxud cəlal, əzəmət, səltənət, hakimiyyət sahibi Həzrəti-Süleyman zənbil toxumaqla məşğul idi, Həzrəti-İdris dərzilik, Həzrəti-İbrahim bənnalıq edirdi. Xudavəndi-aləm buyurmuşdu: “İbrahim evin (Kəbənin) binasını ucaltdı”.

Həzrəti-Davud zireh düzəldirdi. O, cavanlıqdan peyğəmbərliyə çatana qədər bir peşə ilə məşğul deyildi və dolanışığı dövlət xəzinəsindən idi. Həzrəti-Əli nəql edirdi: “Allah Davuda vəhy etdi: “Beytül-maldan ruzi istəməsəydin və şəxsi gəlirin olsaydı, necə də gözəl bəndə olardın”. Davud ağladı. Sonra Allah dəmirə vəhy etdi: “Bəndəm Davud üçün yumşal!” Sonra dəmir yumşaldı və Allah-təala dəmiri onun üçün yumşaltdı. O, üç yüz altmış zireh toxuyub üç yüz altmış min dirhəmə satdı və beytül-mala ehtiyacı olmadı”.

Və Həzrəti-Məhəmməd ona peyğəmbərlik verilənə qədər Şamla ticarət edərdi və onun tabeliyindəki qureyşilər hər il Şama ticarətə gedərdilər.

Cənab Hacı da “İnsana ancaq öz əməli, öz zəhməti qalar” ayəsinə əməl edərək, Xudavəndi-aləmin onun vücudunda qoyduğu qabiliyyət və istedad sayəsində həmişə hər növ xeyriyyə əməllərində səxavətini əsirgəmirdi. O, tez bir zamanda müsəlman cəmiyyətinin seçilmişi, başçısı oldu, xeyriyyə işlərində və ümumi əməllərdə o cənaba üz tutulurdu. Xülasə, Hacı insana layiq olmayan tənbəlliyi və bekarlığı məzəmmət edər, bir gün də olsun öz işindən və peşəsindən əl çəkməzdi. Yoxsullara və zəlillərə kömək üçün olunan böyük işlər ondan baş verirdi ki, o vaxtın dövlət və qüdrət sahibləri Hacıdan ibrət alırdılar.

Günü-gündən yüksələn o cənabın məqsədi həmişə yuxarı mərtəbələrə çatmaq idi. Bənnalıqdan əl çəkib memarlığa başladı, zəkasının çoxluğundan və fərasətinin artıqlığından memarlıqda daha artıq məharət göstərdi. Elə bil, bu şeirin məzmununu düşünmüş idi:

Hünər ilə çalış ki, dünyada

Şərəf əhli olur hünərzadə,

Bihünər sanki cismi-bicandır,

Eylə can dövləti verər bada.

Kaş bizim vətəndaşlarımız bu cənabın halına diqqət edib, onu müşahidə edə bilsinlər ki, o, maarif yolunda nə cür qeyrət və əzm göstərib zəhmət çəkibdir. O cənabın cavanlıq vaxtından səy və çalışmaları bütün Vətən oğulları üçün böyük örnəkdir. O, heç vaxt tənbəlliyi özünə yaxın buraxmamış, çünki tənbəllik fəaliyyətsizliyin, fəaliyyətsizlik arsızlığın, arsızlıq isə min cür fəsad və eyiblərin mənbəyidir. O cənab bunlara tərəf meyil etməyib və onlar Hacının pak xilqətinə yol tapa bilməyiblər:

Nütfeyi-pak gərəkdir ki, ola qabili-feyz,

Yoxsa hər qırmızı daş lölövü mərcan olmaz.

Gər qara daşı qızıl qan ilə əlvan edəsən,

Rəngi təğyir tapar, ləli-Bədəxşan olmaz.

Beləliklə, çox şövqlə memarlıqla məşğul olub və şöhrət tapırdı, lakin bir sənətlə kifayətlənməyib, daha artıq dərəcəyə və yaxşı məşğuliyyətə can atırdı. Özünün sakin olduğu ata evi həddindən artıq dar və qaranlıq idi. On iki nəfər külfəti ilə başqa yerdə yaşamaq iqtidarı olsa da, o, ata və anasının yadigarı olan bu evdə güzəran keçirirdi. Bir neçə ildən sonra Allah-taala ona iki oğul, bir qız bəxş etdi. Birinci oğlu İsmayıl mükəmməl savad aldı, fars, rus, fransız dillərini öyrəndi. Təhsil və tərbiyəsini kamil edəndən sonra İsmayılı özünə köməkçi götürdü, kiçik oğlu Sadıxı mədrəsəyə qoydu ki, öz qardaşı kimi təhsil və mərifət sahibi olsun. Bu vaxt bir nəfər varlı şəxsdən imarət tikməyi podratçılığa götürdü. Hər gün sübh tezdən hazır olub bənnalara rəhbərlik edirdi. İmarət hazır olana yaxın Bakıda bahalıq və qıtlıq başladı, xalqın dolanışığı pisləşdi. Bu cənab dörd yerdə taxtadan anbar düzəltdirib, birini buğda, ikincini un, üçüncünü düyü və dördüncünü arpa ilə doldurub, hər gün imkansız şəxslərə, ev-eşiksiz dul qadınlara və yetim uşaqlara hər kəsin ehtiyacı qədər paylayırdı. O cənabdan elə böyük səxavət müşahidə olundu ki, onu təsəvvür etmək çətindir. Lakin indiki varlılar və millət başçıları ki, qazanclarını möhtəkirlik yolu ilə əldə ediblər, illərlə ucuzluq və bolluq olan şəhərlərdə qıtlıq yaradırlar, xalqa kömək etmək əvəzinə xalqı tələfata sürükləyirlər. Məgər bu bəşər övladları bir-birilərinə kömək və himayə etmək üçün eyni cəmiyyətin üzvləri deyillərmi? Necə ki insanın gözləri, əlləri, ayaqları, qulaqları və bütün başqa üzvləri bir bədəndə cəm olublar, hamısı ruhun ixtiyarında və fərmanının altında bir-birini qorumaqdan boyun qaçırmırlar, eləcə də insanlar bir-birini qoruyub, kömək etməkdə boyun qaçırmamalıdırlar. Onlar öz şəxsi məqsədlərinə çatmaq üçün öz həmvətənlərini incitməməli və cürbəcür müsibətlərə giriftar etməməlidirlər.

Bəni-adəm əzavü əczadılar,

Ki, bir dürdən cəmlə peydadılar.

Bir üzvü əgər dərdə olsa düçar,

Dəxi qeyrilərdə tapılmaz qərar.

Əgər çəkməsən yar ilə sən də qəm,

Eylə bir vücudə səzadır ədəm.

Qıtlıq şiddətlənən vaxtı aclığa və pərişanlığa düçar olan zəif və yoxsul adamlar gəlib o cənabdan öz paylarının alıb gedirdilər. Bu zaman fitnə-fəsad salan qərəzli adamlar ki, həmişə bir şəxsin şikəstliyini və pis olmağını gözləyirlər, yer sahibinin yanına gəlib dedilər: “Bu podratçı şəxs sənin evinin qeydinə qalmır, səndən aldığı pula dörd anbar düzəldib, xalqa buğda, un, düyü, arpa paylayır, sənin malını dağıdır, özünə şöhrət qazandırır.” Yer sahibi çarəsiz qalıb məhkəməyə müraciət etdi. Məhkəmə tərəfindən aparılan təhqiqatdan məlum oldu ki, cənab Hacının vətənpərvərlik və millətsevərlik göstərərək, yoxsullara və zəiflərə kömək etməkdən başqa bir məqsədi və amalı olmayıb. O, öz mərdlik kisəsindən bu qədər xərcləri öhdəsinə alıb ki, əslində dövlətə və millətə xidmət edib, onun işində əsla nöqsan yoxdur. İmarət isə müddətin tamam olmasına qədər tikiləcəkdir. Ərizəçinin və xəbərçilərin həsədləri hamıya aydın oldu. Hacı yenə də əvvəlki kimi, həm yoxsullara kömək edir, həm də imarətin tikilməsi ilə məşğul idi. Nəhayət, 23 ay xalq şiddətli qıtlığa dözəndən sonra Xudavəndi-aləm xeyir və bərəkət qapılarını xalqın üzünə açdı, bolluq yarandı, qiymətlər aşağı düşməyə başladı, imarət isə tikilib başa çatdı. İmarət sahibi xəcalətdən üzr istədi, “həsəd çəkənlər və xəbərçilər məni bu işə vadar elədi” dedi və Hacının yerdə qalan haqqını ödədi. Bir qədər sonra, hicrinin 1291-ci ilində (miladi 1873-cü il) Hacı podratçılıqdan əl çəkib, dövlətdən torpaq sahəsi satın aldı, fəhlələr topladı, ləvazimat aldı və əzmlə neft quyusunu qazmağa başladı. Xudavəndi-aləmin “Möminlər bir-biri ilə qardaşdır” kəlamına əməl edib, fəhlələrlə qardaşcasına, yoldaşcasına rəftar edir, birlik, və mehribançılıq əmələ gətirirdi.

Ey güruhi-milləti-islamiyan,

Noldu bizdə himməti-əhli-Quran.

Nə səbəbdən pozulubdur ittifaq,

Üz veribdir bizlərə bunca nifaq.

Qalmayıbdır ittifaqi-həmrəhi,

Tutmuşuq cümlə təriqi-gümrəhi.

Nə bu imani-vətəndən var xəbər,

Pişəmiz cümlə qərəzdir sərbəsər.

Hər gün digər fəhlə və işçilərlə mehribanlıqla və məhəbbətlə rəftar edər, özünün rəislik vəzifəsini qabartmazdı. Səhər gün çıxmamış öz işinin üstündə hazır olurdu, fəhlələrin çoxu isə hələ heç hazır deyildilər. Məlumdur ki, neft quyusunu qazmaq asan iş deyil və az müddətdə onun nəticəsi görünməz. Hər quyu ən azı 250 sajenədək (1 sajen = 2,1336 m – F.C.) qazılmalı, qazma işini icra edən şəxs bütün fəhlələri ilə iki ilədək qazımaqla məşğul olmalı, qışın soyuğuna və yayın istisinə davam gətirməlidir. Hacının müasirləri ona təəccüb edirdilər, bəziləri səfeh, bəziləri isə acgöz və tamahkar sayırdılar. Paxıllar deyirdilər: “Görəsən, bunun bədəni dəmir və poladdandır ki, bu cür zəhmətli və məşəqqətli işlərə hədsiz səy göstərir?” O, dəfələrlə elə fəlakətlərə düçar və müsibətlərə giriftar oldu ki, heç kəsin bu vəziyyətdən çıxmasına ümidi yox idi. Hətta fəhlələr onun halına təəccüblənərək, çəkdiyi zəhməti faydasız və əbəs hesab edirdilər. Lakin o cənab öz mərdliyi və əzmkarlığı ilə işində sabit və möhkəm durmuşdu. Ümidini itirməyib, məqsədinə çatmaq və nəticə əldə etmək üçün çalışırdı. Bir saat nə özünü, nə özgələri asudə və rahat qoymurdu. Cürətsiz və səbirsiz şərikləri o quyunun mənfəətindən ümidlərini kəsib tənə və məzəmmət dillərini açdılar, axırda məyus olandan sonra öz paylarını satmaq üçün müştərilər axtarmağa başladılar. Hacı şəriklərinin paylarını satın aldı və daha da artıq çalışıb, tək-tənha zəhmətə dözürdü.