Читать книгу: «Płanety», страница 4

Płanety

I

Niema to, jak chłopu na wsi! Ten ma już raz święte życie. Żeby ino Bóg nagodził ziarna i ziemniaków, to się o nic nie potrzebuje wieldze troszczyć. Wszyscy mają starunek o niego. Ksiądz go radosnie na tym świecie wita, jeszcze ochotniej chowa, zaś przez cały krótki żywot ma pieczę o jego duszę, jako o najmilszej ze stada owieczce, która za życia daje wełnę miękką, a serdak biały po śmierci. Żyd przemyśluje o jego majątku: gdy ma za dużo – ujmie mu ciężaru z głowy, a gdy za mało – dopożyczy i o hipotece się zawie przy czasie, wszystko rozumem swoim wyprostuje. A i panowie z urzędu radzi go widzą. Z podatkiem nie zawdy musi się trudzić dwie mile; przyślą na miejsce swoich ludzi, i wezmą bądźco, nie sam pieniądz. Wszyscy dla niego dobrodzieje, każdy za niego o nim myśli, aby se ino nie psuł głowy próżną turbacją.

Ale już najwięcej starunku o chłopa mają podczas wyborów. Wtedy cały kraj o nim radzi. Gdzie się obrócić, wszędy ino o „naszym chłopie” gwara, jakby każdy po to tylko żył, by chłopu dobra przysporzyć. Schodzą się mniejsi i więksi panowie, ba, nawet tacy, co wsi nie widzieli, i przedumują w głowach swoich, jakby tu chłopu dospomódz. Zeby się dało raj z zapieckiem stworzyć, gdzieby mógł drzemać ślebodnie przy czasie, toby ochotnem sercem uczynili. Tymczasem czynią, co w ich mocy. Żeby se chłop nie potrzebował łamać głowy, kogo wybrać do sejmu, to mu przysyłają gotowego posła, kosztów przesyłki nie ściągając, jako że to „rzecz urzędowa”. I chłop ma spokój.

Niedawno zdarzyło mi się mówić z podletnim człekiem, który chodził po wsi wybierać na mszę na uproszenie pogody i słonka.

– Wszystko – powiada – byłoby dobrze, żeby w niebie inaczej gazdowali. Ale to tak: rozbłyśnie, drugi raz się zamgli i znowu leje. Nijakiego porządku nad światem. Każdy święty o swoim kraju myśli, a nami się żaden nie zaopiekuje szczerze.

– Zato na ziemi mamy opiekunów…

– Dyć chwała Bogu jest ich dość, nima co narzekać. Jak i z tymi wyborami. Przyszli, wybrali, ani człek nie wiedział o tem…

– Jakże to? – pytam się – przecie jesteście radnym…

– No dyć-ech jest… I nie jeden. Jest ich ta niemało. Ale nikt nie uwiadomił znikąd.

– I jakże wypadło?

– Ha no przyjechał konwisarz z dziandarem i oba z wójtem wybrali pisarza.

– To sprawiedliwie… myślicie?

– Ja nijak nie myślę.

– Prawda, są insi, niech se głowy łamią.

– A jakże… Telo wam ino powiem: że nie wiem, kto kiedyś wygra…

Spojrzał na mnie przebiegle oczyma chytremi i, chcąc zaraz osłonić myśl niedokończoną, począł:

– To prawda, że my nie do tego. Człek w ziemi zagrzebany, jak ten kret, po uszy. Boga prosi, żeby mu dał zebrać plon mizerny z pola. A co więcy to nas ta już nie dużo obchodzi. W tem cała dba na zimę, co sie latem zbiere. A tego lata deszcz po deszczu, powódź za powodzią – takich naremnic nie pamiętają ludzie już oddawna. Różnie se naród myśli: co takiego, iż te burze i grady tak często przychodzą. Opowiadał mi kościelny, a jemu znowu – ksiądz, że pono jacyś heretycy armatę wynaleźli taką, coby z niej można do chmur strzelać i rozpędzać grad, a te burze tegoroczne to – powiada – kara boska za tę ludzką pychę, choć mnie się ta nie chce wierzyć… Ha, no, kiepskie żniwa. Ja sie też zebrał, myślę sobie: Trza uzbierać na mszę…

Mówił szybko, bez przerwy, nie myśląc o tem, co mówi. Oczyma błąkał po górach rozodzianych z lasu. Po chwili przestał i zwiesił głowę w zadumaniu ciężkiem.

– Tak ono tak… gdzież się ta woda ma utrzymać?

Spotkałem jego oczy – zczerwienił się i zwrócił je na bok.

– To, widzicie, jest dopiero jedna z przyczyn.

– Wiadome one i mnie trochę – odparł. – Darmo się wypierać. Ale to tak, moiściewy. Człek nie wójtuje, to se myśli: niechta! Niech sie trapią insi. I lepiej ujść, nie słyszeć, nie wiedzieć o niczem. Bo kiedy myślą za nas, to niech myślą, niechże sie im zdaje, że człek już nima czucia, ani dusze, że sie już tak doznaku sponiewierał w tej ladaczej służbie. Ale… do niczego dobrego to nie prowadzi. Jak i z tymi wyborami… potrzebne to na co? powiedzcie sami. Dyć sie mogą pieknie ładnie bez tych komedji obejść. Naród sam to pokazuje, a nie chcą widzieć. Usuwa się i czeka, co to bedzie dalej. Ani temu, ani temu korzyści, jak zawdy. A oni myślą, że ich góra. Śmiech mie ino bierze. Przypomina mi sie zaraz przypowieść o wilku. Słyszeliście już kiedy?

– Nie.

– To wam opowiem, choć to przypowieść już stara. Było tak: pasł się baran nad urwiskiem w lesie. Przylatuje wilk ku niemu i: „zjem cie!” powiada groźnie. „O, co byś mie ta gryzł – odrzekł baran – kości, widzisz, mam twardawe. Dyć ty ino stanij, obróć się do urwiska zadkiem, ozdziaw paszczekę, a ja ci sam wskoczę, i bedzie prosty koniec”. Wilk, widzicie, usłuchał baraniej rady. Obrócił sie i stanął i ozdziawił paszczę. A baran, jak sie rozpędzi, jak buchnie w niego – to sie ino wilk nogami nakrył, lecęcy prosto w przepaść. Wstaje potem, wywłóczy sie, wylazł na brzeg – poziera w koło po ugorach, a tu barana ani słychu dychu. „Hm…” – myśli dumajęcy – „czym go zjadł, czym go nie zjadł?”

– Przypowieść wcale trafna…

– Baran i tak głupi, że go nie zdurknął tak, coby już nie wstał…

– Ba, ale wtedy wilk by już nie myślał, a turbacja jego jest najlepsza.

– Ha, co kto woli…

Rozstał się ze mną wesoło i poszedł dalej zbierać na mszę. Kielo uzbierał, nie wiem, ale to wiem, że Pan Bóg dał pogodę niezadługo i mszy już nie było. Za to było nabożeństwo na uproszenie deszczu.

II

Powszechnem jest mniemanie, że chłop jest religijny. Tak nauczają, więc musi być prawda. Ileż to piosnek, już w elementarzach, o kmiotku, który orze zagon swój ojczysty: skowronek śpiewa, słoneczko przygrzewa, a on się modli na roli…

Znam podobne obrazki, malowane w słońcu, ale… trochę ciemniejsze w kolorze.

Oto kobieta, nie pasterka, ba, sama gaździna, pasie krowy na miedzy w słoneczne rano. Śpiewa pieśni nabożne z ogromnem przejęciem, a krowy jedzą cudze zboże. Widzi to dobrze, bo się patrzy na nie, lecz, zamodlona, ani myśli odpędzić je od szkody.

Oto gazda podletni idzie na dół drogą wśród cichych, jasnych pól – ku kościołowi. Zdjął kapelusz idęcy i szepce pacierze, a słońce promieniami głaska go po siwych włosach. Wczoraj o zmroku ściął smreka w kumotrowym lesie, zwiózł go do tracza i zerznął nocą na deski, a dziś rano, jak zwyczajnie w niedzielę przy święcie, ogolił się i ubrał w przyodziew świąteczną i teraz przed innymi idzie do kościoła, aby naprzódy podziękować Bogu za błogosławieństwo w pracy i prosić o dalszą łaskę.

Oto znowu ów „kmiotek” wyjechał z pługiem na zagon. Przeżegnał się na początek i zarwał cudzą miedzę. Poczem się mu już gładko orze, uczciwie i składnie. Właśnie co dopiero odwalił na cały lemiesz sąsiadowi skibę i, stając, obejrzał się, czy ta kto nie idzie. Nie obaczywszy z nikąd nic, krzyknął na woły – na pogońcę swego, aby ruszał. Wdzięcznem sercem za sposobność o Bogu myślący, zbaczuje sobie, że w pośpiechu nie zmówił rano pacierza. Ciska wartko kapelusz i odmawia, a w przestankach klnie wołom razem i pogońcy.

I mnóstwo jeszcze podobnych obrazków przesuwa się mi poprzed oczy. Jeżeli się tak religijność objawia, to chłop jest religijny. Nawet wielce! Znam jednego człeka, który za najpobożniejszego uchodzi we wsi, a i słusznie. Ten kazania nie opuści, ani mszy, broń Boże. W kościele siaduje w ławce przy samym ołtarzu. Modli się wargami i oczami, całą postawą pochyloną. Książki pod pachą nosi grube, nawet po dwie naraz. Nie goli się z pobożności, aby nie myślano, że się chce komu z ludzi przypodobać. Ba, to wszystko jeszcze mało. Należy do „Trzeciego zakonu św. Franciszka”, sam jest zelatorem bractwa, nawet paru bractw, obrazy cudowne miewa skądsi ze świata sprowadzane, na wszystkie odpusta chodzi, spowiada się często, niema święta, niedzieli, żeby do komunji św. nie przystąpił. No, słowem – taki katolik, o jakiego i w Rzymie nie łatwo.

Cóż, kiedy nienawiść ludzka i takich nie obejdzie. Kiedym raz, niestety, zeszedł się z podejrzanym o niedowiarstwo człekiem i jąłem go nawracać słowy pełnemi gorąca i żarliwości wielkiej, pokazując mu, jako przykład, onego człowieka, który w łasce Pańskiej ustawicznie chadza, ten mi porywczo odrzekł:

– Panie! Dyć to największy we wsi złodziej. Takiego osiusta chyba świat drugiego nie zna. Co on ludzi naobdzierał, to ani wypedzieć… Któż okradł kasę gminną, jak nie on? Przecie to wiadome. A lichwiarskich procentów kielo zebrał! Niech on sie ta modli. Myśli, że pacierzami Boga udobrucha. Cóż mu i teraz z tego? Krzywdą ludzką sie pasie, a wiecznie je chudy. To okpiś! powiadam wam, to huncfot! nie gazda.

I długo jeszcze byłby pewnie pomstował na niego, gdybym był, ochraniając uszy swoje, nie odszedł zawczasu. Tak to złość ludzka nie daruje nawet wielkich oszustw. Choć po boku o nich mówi, we cztery oczy, nie tak głośno, jak zwykle o małych. Ów człek, chodzący z wieczną pobożnością w twarzy, witany jest wszędzie po wsi, szanowany w oczach. Zapewne też, widząc dla się szacunek wierzchni i posłuch, wydaje się sam sobie świątobliwym wielce.

Taką świątobliwością wielu opętanych. Są ludzie, którzy się chwalą, że dwadzieścia i więcej razy byli w Częstochowie, a na Kalwarję świętą co rok idą, nie licząc mniejszych odpustów pobliskich. Chorują z rozżalenia, gdy ich co takiego zajdzie, że nie mogą iść. Obłęd wierutny ich ogarnia. Chyba nie dziedziczny. W bogate plony dojrzewa jezuicki siew.

W życiu codziennem chłopa mało o Bogu szczerego wspominku. Chyba w nieszczęściach, gdy się trafią, ale i to nie we wszystkich. Małe zwaluje się na ludzi i przypisuje winę bliźnim swoim, wielkie dopiero odnosi się Bogu i przyjmuje się w pokorze, jako doczesną karę za grzechy. Oto jeden z tysiąca przykładów:

Gaździnie, już niemłodej, zakulała kura. Ona też, niewiele myślący, porywa ją i leci do sąsiadowej chałupy. Wpada do izby, zapieniona, i, ciskając kurę sąsiadce pod nogi, woła: „Nikt inszy, ino tyś ją okulawiła! to se ją zjedz”. I, nie słuchając tłómaczeń kumoszki, zdumionej taką napaścią, wypada w pole z krzykiem i klątwami i podnosi taki lament wielki, iż całe osiedle wyszło patrzeć, co się to takiego stało. Niezadługo potem zdarzyło się, że prawie na równej drodze krowa jej nogę złamała. Wtedy już nikogo nie napastnęła. Wzięła to poprostu za karę wyraźną za tamto, za dopust boży. Przyszła z płaczem do sąsiadki i do kolan jej upadła, prosząc o niepamięć krzywdy.

Ogółem stosunek chłopa do Boga jest bardzo prosty. „Ja Ci zmówię tyle a tyle pacierzy, a Ty mi dasz to, o co Cię proszę”.

Stąd przysłowia:

„Ta i Panu Bogu nie za darmo się pacierze mówi”.

„Wie święty Marcin, za co płaszcza udziela” i t p.

I w nadziei otrzymania zbawienia wiecznego chłop wypełnia obrzędy, jak się patrzy, chodzi we święto do kościoła, modli się, jak ma o co, i zazwyczaj jest w porządku ze swojem sumieniem. W dociekania duże się nie wdaje, bo to – powiada pismo – szatan przez dociekanie upadł. Więc też nie miewa wątpliwości w sercu. Choć się zdarzają…

Orał mi w jedną wiosnę człek już dość starawy. A miał pogońcę nie swojego, ba, drugiego z osiedla chłopa, który był znacznie odeń młodszym. W czasie przedpołudnia – było – siedzieliśmy na trawniku, konie owies gryzły. Chłopi też nieco ujedli i pozakurzali fajki. Mówimy o tem i o owem, co ma łączność z wiosną, z zasiewami, z oraniem, z uprawą. Nagle ów stary przerywa i, wyjmując fajczynę z ust, zwraca się do mnie:

– Miałbych sie was o jedno spytać, ale nie wiem, czy wy mi powiecie…

– No, cóż takiego?

– Kiedy ja już wiem, że wy mi nie powiecie.

– Przecie zapytać możecie.

– Czy też jest to piekło, czy go niema?

– Hm…

– A nie mówiłech, że mi nie powiecie! – rozśmiał się gorzko i nieswojo.

Chwilę milczeliśmy wszyscy. Wreszcie pogońca, powstając, ozwał się:

– Ja tak uwazuję, że każdy piekło swoje w sobie nosi.

– Może i to być – szepnął stary. I zabrali się do orania.

III

W jednej z górskich parafji wysypała się z rannej mszy przed kościół gromada ludzi. Idę między nich, a znajomi ściskają mi ręce i witają serdecznie.

– Cóż tu u was słychać? – pytam, odwzajemniając pozdrowienia.

– Zawdy jedno, panie: bieda i bieda… Inszego nie usłyszycie.

– Ona to – dorzucił drugi – pcha się drzwiami i oknami do chałupy, że się nieporada ognać…

– Nie puszczać! – mówię.

– O, panie! Dyć sie człek broni, jak może, ale ręce ustają i rozumu nie starczy… Zatkasz jedną dziurę, to się druga otworzy – i tak zawdy.

– Hej! – potwierdziła gromada.

Zasępienie w twarzach, w oczach turbacja. Czynią smutne wrażenie zegnanych na rzeź owiec.

– Jezusie drogi! zmiłuj się nademną… – jęczy kobieta jakaś sucha, jak szczypa, i wyciąga ręce do drzwi kościelnych.

– To, wicie, komornica biedna, hań z Koninek – objaśnia stojący obok mnie gazda. – Biedactwo miało ino zagon ze ziemniakami, nic więcy, i przyszły dziki te nocy zwyczajnie z lasu i przewróciły do imentu…

– Bedzie ta kopać biedna! Mocny Boże… – litowały się kobiety, poprawiając na ramionach chustki.

– Żeby też kto te dziki od nas wyprowadził – gwarzyli między sobą – toby sie mu gromada złożyła…

– Dyć tu był raz jakiś wędrowny. On by je był wywiódł – objaśniał leśny – hale cóż, kie sie bał hrabiego na się ozgniewać.

– To niech polują na nie, abo co! – rzuciła gniewnie jakaś gaździna. – Przyjdą zbiórki, to pilnuj noc po nocy, boby ci wszystko do znaku zjadły. Że też to na świecie nikoguteńko nima, coby się tem zajął!.. Dość nieurośnie, bo kany? to jeszcze dziki zepsują. Kielo bied na świecie, to sie wszystkie do nas zwaliły… Laboga! Cóż się to dzieje?

– Moiściewy! – tłómaczy jej kumoszka z gorzkim uśmiechem. – Już to tak bedzie… Darmo! My świata nie naprawimy…

– Są ludzie, którzy myślą o jego naprawie – wmieszałem się.

– Bóg im pomóż! – podniosły w górę oczy. – Ale, nim słonko zejdzie, rosa oczy wyje.

– Lepiej zdać się ze wszystkiem na Pana Boga i czekać końca… – ozwał się z przekonaniem Król, zwany także Munarchą.

– Tak, tak – potwierdził przechodzący obok organista. – Kogo Pan Bóg stworzy, tego nie umorzy…

– Nadzieja w Bogu… w torbie ser! – szepnął za nim złośliwy „kumotr z nad miedze”.

– Włóczy się psiamać ścierwo bieda sobacza… – klął pocichu zdecydowany pesymista od urodzenia i spluwał raz po razu.

Z furtki kościelnej wyszedł ksiądz wikary. Lud cisnął mu się do rąk, całując ze wszystkich stron.

– Czemuż nie idziecie do domu? – spytał.

– Dyć, jegomościu, nima po co, bo tam bieda…

– A cóż tu wystoicie?

– Tak se ta pogwarzemy i poradzimy się…

– Sami?

– Jak nima kota, to i myszy rządzą… – zamruczał z przekąsem stary gazda.

– Dyć pono mają dawać zapomogi… jegomościcku kochany! – woła płaczliwie niska kobiecina.

Ksiądz się zatrzymał.

– To jeno biednym komornikom…

– Dyć my wszyscy biedni, jegomościu! – zawołali.

– Niema nic do gęby…

– A na sobie nie urwiesz…

– Hej!…

Ksiądz odszedł, a oni się rozgwarzyli nanowo, podzieleni na mniejsze i większe gromadki. Nie śpieszyło im się do domu. Po co? Wiedzieli, że to samo zawdy zastaną: płacz i zgrzyt… Tu przynajmniej ulżą sobie w pogwarce wspólnej, a widmo troski ciągłej na chwilę ich odejdzie.

Słońce potoczyło się wyżej. Kościelny ostatni opuścił kościół i pozamykał drzwi – a oni stali gromadami, rozgwarzeni, na przedkościelnym kamieńcu. Wreszcie, wygadawszy wszystko, co im ciążyło na sercach, a było tego niemało, poczęli się rozchodzić i tracić. Każdy wpadł po drodze na niedużą chwilę do sklepu, do Kółka, by zborgować mąki lub kaszy. Ale najwięcej ludu cisnęło się do Abrama, który handluje „kukurzycą”. Niejeden wysunie worek z za pazuchy, by nasuć weń jakiego ziarna, „bo też ta dzieciska czekają… a przykrzy im się, przykrzy!…”

IV

Wyszedłem rankiem z chaty mej pod lasem i począłem schodzić na dół wązką ścieżyną wśród zieleniejącego się po ugorach owsa. Byłem już za potokiem, kiedy usłyszałem poza sobą suche, astmiczne chrząkanie, i równocześnie dobiegł uszu mych przytłumiony, chrapliwy głos:

– Zaczekajcie, panie, to się nam pódzie raźni…

Stanąłem. Niski, chuderlawy chłopina spuszczał się wolno z uboczy, koło rozsianych gęsto jałowców, podpierając się zakrzywionym kośturem.

– Niech bedzie pochwalony! – zawołał już zbliska.

– Na wieki. Dusi was?

– A dusi, zawzięta psiamoc krzypota…

– I nogi was bolą?

– A bolą – odparł, dysząc ciężko. – Dusznota się na mnie zawzięna i dusi, a tu, wicie, i w nogi wlazło. Bieda to, wicie, jak chyci człeka chorość na oba końce…

– Radźcie co?

– Coby! Nic nie radzę. Najlepsza rada byłaby, żebyś co zjadł tłustego. A tu nima, bo skąd? Je się tę kukurzycę i je z dnia na dzień… Trzeba cosi do tego. Bo, wicie, przy jednej spyrce i kot zdechnie. Przyje się doznaku. A tu nimas nikany, znikąd, nic…

– Taka u was bieda?

– Bieda, biedka nasza kochana! – zaśmiał się smutno. – Idę ta ku kościołu. Mają pono dawać kukurzycę za darmo, to się może i mnie co dostanie.

Uśmiechał się wciąż. Spoglądałem nań, pełen przykrego zdziwienia.

– Mają dawać biednym, słyszałem, a wy macie grunt.

– Ho! panie! grunt!… Dyć mam te parę morgów, jako i każdy we wsi. Ale niech pan idzie po wsi i pyta, czy jest by jeden, coby powiedział: Mam co jutro do gęby włożyć…

Stanąłem przerażony, jakby nad urwiskiem.

– Tak, tak, panie, tak – śmiał się gorzko – nima-s takiego, nima… Z roku na rok grunta upadają… Nie dziwota! Widzi pan, jaki to owiesek? – pokazał ręką. – Kłują się ta zielone ździebełka z glinowarki, ale co na tem bedzie? Jedno ziarko. A i to w polu myszy zjedzą, albo i dzikie świnie. Nima-s co zbierać, nima…

Szliśmy chwilę w milczeniu.

– To widzi pan – począł – dziad we wsi bogatszy od gazdy, bo idzie od chałupy do chałupy i dadzą mu; jak nie tu, to tu… A gazda nie pójdzie, nie wyciągnie ręki, bo go wstyd… Ale…

– Djabli-ć po hunorze, jak pustki w kumorze – szepnął sobie, idąc za mną ścieżyną.

– Straszne! – odganiałem natrętne myśli.

– Co straszne! – podchwycił z cierpkim uśmiechem. – Bedzie jeszcze gorzy… Nadzieja boska… Bedzie! Kto na to poradzi?

A potem, jakby dla uspokojenia myśli, dodał:

– Nie za nas świat nastał, nie za nas się skończy…

I szliśmy ścieżyną wąską, jeden za drugim, mijając odosobnione smreki i stada rozsiadłych po pustych tłokach jałowców.

Męczyło chłopa milczenie, więc mię zagadnął:

– A cóż tam w świecie? Pono była podmucha na żydów…

– Eh, głupstwo – odrzekłem – wobec tego, co się tu dzieje!

– Panocku! Całe życie głupstwo i tyle…

– Bo tu pisały gazety – zaczął znów po chwili, – ale nie jednako pisały… Jedne podają, że na Turbaczu zeszło się tysiąc chłopstwa, a insze podały parę tysięcy… He, he… Dyć my tu bliziutko, a niceśmy nie wiedzieli o tem… Ino, wicie, baby szły z Nowego Targu bez wierchy i widziały hań dwóch chłopów, jak se odpoczywali siedzący przy drodze… Czyby one doniesły?… Babski strach, to wicie, ślepia ma niemałe. Dwoi i troi mu się w oczach wszystko… Ale ono ta cosi musiało być, bo i sądy zjechały z Widnia i żołnierzy dali na kwatery… Ono ta nie bez kozery!.. Przyszła, wicie, na żydków podmucha, jako ta zaraza na ziemniaki…

Nie odpowiadałem. Czarne myśli migotały mi przed oczyma. Szedłem wśród ugorów, gdzie dla owiec paszy zamało, a tu ludzie żyć muszą, przykuci na wieczność skalną koniecznością…

– Dziw, że im nic nie zrobili, bo to lud, wicie, zawzięty, zbiedzony i uciskany zewsząd… – mówił, dysząc za mną. – A ze żydami, tobych pedział, jak ze wszami na łbie… Gryzą cię i gryzą, a ty się drapiesz i drapiesz… Boś niezaradny człeku, jak ostatni dziad. Ha no! Pilniejszy brzuch, niźli głowa, bo od niego rozum idzie…

Zakończył sentencją, uśmiechając się cierpko, i szedł za mną, utykając i dysząc piersiami, jak miechem.

Przeszliśmy tak szeroki dział i schodziliśmy w osiedle, rozłożone czarnemi chałupami nad kościołem.

Wśród zabudowań spotkaliśmy małego chłopczynę. Szedł żwawo, prawie biegł pod górę, boso w brudnych płócienkach i obstrzępionej koszulinie. Kapelusz trzymał w obu rękach.

– Ty co niesiesz, Jasiu? – spytał go chłop.

– Kukurzycę…

– W kapelusie ino?

– Wystarczy. Gazda mię posłali, bo dają za darmo. Ledwo-ch się dopchał. Zetrze się na śniadanie i zjemy. Ostańcie z Bogiem…

– Mizerota! Jak se to umie radzić!… – popatrzał za nim gazda.

– I to wszyscy tak biedzą? Wszyscy?

– Ho! ho! Zobaczycie, jaki bedzie ścisk koło wozu… – śmiał się i dyszał chrapliwie.

Zeszliśmy na kamieniec przez wodę i stanęliśmy przed kościołem. Zdala doleciał mych uszu hałas jarmarczny.

Przed organistówką stał wóz drabiniasty; dokoła cisnęli się ludzie i pchali jedni przez drugich. Na wozie chłop jakiś wymachiwał rękami, z boku wójtowie hamowali pchający się naród. Tłum nie słuchał jednak tłómaczeń wójtowskich, lecz kłębił się i spychał, jakby zajadła, mrówcza czerń. Kto mocniejszy, dostał się prędzej do wozu ponad plecyma innych, brał, ile mógł, i wysuwał się z ciżby.

Kobiety, niedorostki i dziady stały na boku, czekając, aż im się co na ostatku dostanie.

Zniemiałem chwilę i stałem długo, zapatrzony w hałaśliwy tłum. Przed oczyma migały mi twarze znajome „porządnych” gospodarzy, kilkumorgowych zagrodników.

– Dla Boga! Cóż się to dzieje? I ci tu przyszli żebrać?!

– A widzi pan!…

Obok mnie stanął mój towarzysz.

– Trza iść – szepnął – bo by mi się nic nie dostało…

I, dysząc, powlókł się powoli i wmieszał w tłum. Z hałasu wylatywały urywane zdania.

– Nie pchajcie się!

– Mnie przódy!

– Ty se możesz kupić!

– Edyć zryjcie, bogacze! Biednemu się nie dostanie…

I stał wrogo naprzeciw siebie cały ten nędzny tłum. Jeden drugiego żarł oczyma, a każdy wyciągał rękę po lichą zapomogę; gazda, komornik i najbiedniejszy dziad.