Читать книгу: «Türk və dünya: munis tariximiz», страница 4

TARİXİN ÜZÜNÜN KÖÇÜRÜLMƏSİ

Bilməcələr, sirlər… Axı məhz bu bilməcə və sirlərin içində yatır ki, Kiyev Rusu ilə Bizans arasında NƏ İSƏ olub – şüurlu şəkildə bunu sirr dumanına bürüyüb rus oxucusundan gizlədirlər. Dəşti-Qıpçaq adlanan bu NƏ İSƏ tez-tez və güclü şəkildə Rusdakı hadisələrə təsir edib. Həm də təkcə Rusdakı hadisələrə yox. Məhz buna görə də rus tarixinin ilk səhifələrindəcə bu hadisələrin şərhində qeyri-dəqiqliyə yol verirlər; adamın yadına cidanı çuvalda gizlətmək düşür. O zamanlar planetin ən böyük dövləti sayılmış bir ölkəni əritməyi qərarlaşdırıblar. Başlanğıc üçün pis deyil.

Əsrarlı Dəşti-Qıpçaqdan əvvəl (onsuz da bu kitab ona həsr olunub) bir daha qeyd edək ki, ruslar (slavyan olmayan, əsil ruslar nəzərdə tutulur – T.H.) varyaq adları daşıyırdılar – bu, belə də olmalı idi, onlar skandinaviyalı idilər. Bunlar sonralar sadədil salnaməçilər tərəfindən slavyan məxrəcinə salındı: Helqə oldu Olqa, İnqvar-İqor, Valdemar-Vladimir.¹¹ Sənədlərdə X əsrdə Kiyevin bu hakimlərinin adlan var: Helqə, Helq (sonra Oleq), Valdemar, Hunnar, Vermun, Fauler, İnqald.

Qədim Kiyevdə hakimiyyətdə slavyan olmayıb. 911-ci ildə Kiyev knyazları ilə Bizans arasındakı müqavilənin mətni bunu israrla təsdiqləyir.

Həmin müqavilə belə başlayır: «Biz Rus nəslindən Karl, İnqelot, Farlov, Vərəmid, Rulav, Hudu, Raul, Karn, Flelav, Rüar, Aktutru, Lidulfost, Stemid…». Buyurun, Rusu bunlar təmsil edirdilər, Rusun adından danışmaq bu adamlara etibar olunmuşdu. V.O. Klyuçevski (1841-1911) yazırdı: «İlk rusların varyaqların və onların drujinniklərinin adları, ümumən, skandinav mənşəlidir».

Şübhəsiz, iş yalnız onda deyil ki, bu sənədlər hansı dildə yazılıb və bu adamlar hansı dildə danışırdılar. Həmin müqavilənin 7-ci və 8-ci maddələrində şərt qoyulurdu ki, ruslar və yunanlar «qul kimi satılıb-alına bilməzlər». Slavyanların adı çəkilmir. X əsrdə slavyanlar ruslar üçün «canlı əmtəə» və gəlir mənbəyi idi. Ruslar Bizansın və Şərqin qul bazarlarında slavyanları alıb-satırdılar. Bu qul alveri barəsində Bizans imperatoru Konstantin Baqryanorodnı da, başqa müəlliflər də yazıblar.

Buna görə də 911-ci il müqaviləsinin slavyan dili haqqında N. M. Karamzinin düşüncələri, yumşaq desək, özünü doğrultmur. Həmin müqavilənin rus mətni dünyanın istənilən dilində ola bilərdi, bircə slavyanca yox – çünki hökmdarlar qul dilində yazmırdılar.

Daha münasibi belə olardı: müqavilənin ikinci, itmiş (itirilmiş daha düz olardı – T.H.) nüsxəsi olsaydı, mütləq türkcə yazılmış olacaqdı bu, Dəşti-Qıpçağın hakim dili idi. Bizansın Skifıya ilə rəsmi iş yazışmaları beş əsr bu dildə aparılıb. Kiyevdə öz hakimiyyətləri dövründə varyaqlar da bu dili bilməyə bilməzdilər.

Rus salnaməçiliyinin bilicisi A. A. Şahmatov (1864-1920) vaxtilə aşkar etmişdi ki, «İlIər haqqında povest» bu əsrlər müddətində ən azı iki dəfə əsaslı surətdə işlənib. Sonrakı tədqiqatçılar müəyyən etdilər ki, povestin ayrı-ayn yerləri beş dəfə işlənib-köçürülüb. Nəticədə qara ağ olub, yaşıl da qızarıb. Nestorun əsərindən mahiyyətcə heç nə qalmayıb.

Xronoloji uydurmaları təhlil edən A. A. Şahmatov (ixtisasca dilçi – rus dili tarixçisidir T.H.) mümkün bilib desin ki, rusun bu baş salnaməsində 945-ci ilə qədər cəmi dörd tarixi epizod tarixi gerçəkliyə uyğun gəlir. Qalanlarının babalı sonrakı müəlliflərin boynuna.

Şahmatovun fikrincə, Rusda salnamələr (başqa tarixi ədəbiyyatlar da həmçinin) «əxlaqi-tərbiyəvi məqsəd əvəzinə, dövlət siyasətinin məqsədinə» qulluq edib, bunun üçün də əfsanələr, uydurmalar, təbii ki, həqiqətdən daha çox arzu olunub.

P. N. Milyukovla razılaşmamaq mümkün deyil – o, 1898-ci ildə yazırdı: «XV əsrin sonu və XVI əsrin əvvəllərində onlar (rus tarixşünasları – M.A.) özlərinə müasir hadisələri tendensiyalı-qərəzli verməklə kifayətlənməyib, keçmişdəkilərin də işıqlandırılmasında istədikləri mövqedən yazırdılar.

Rus dövləti, Kiyev vərəsəliyi və nəhayət, Bizans imperatorlarının hakimiyyəti ilə bağlı Moskva hökmdarının, Moskva siyasi sərəncamlarının ədaləti barədə bir neçə əfsanə uyduruldu».

Buyurun, «moskallıq nə vaxt doğulub: XV əsrin sonu, XVI əsrin əvvəli. Və Rusiyanın «moskallıq tarixi» meydana gəlir. Bununla da üzünü köçürüb dəyişdirmə, quraşdırma normaya çevrilib.

Günəmuzd akademiklər Rusiyanın tarixini növbəti dəfə köçürərkən həqiqəti çağıran faktları qoyub salnamələrin miflərinə əsaslandılar. Saxta patriotizm yaratmağa çalışan akademiklər Rıbakovlar köhnələrlə kifayətlənməyib yeni miflər düzəldiblər. Yerevanda «bünövrə daşı» basdırıb Erebuninin tarixini e.ə. VIII-VII-ci əsrlərlə bağlayıb, Ye-revanın 2500 illiyini keçirən ermənilərin əfsanəsini təkrar edərək, bu akademiklər Kiyevin yaşını dəyişmək istədilər. 1994-cü ildə, senzura buxovu zəiflədikdə ak. V. L.Yanin yazdı: «IX-XII əsrlərin hadisələri haqqında biliklərin mənbəyi salnamədir. Ancaq o, sonrakı yüzilliklərin redaksiyasında saxlanıb. XII əsrin əvvəllərində yazılmış salnamə əfsanəvi elementlərlə doludur. Sonrakı redaktələr onları daha da gücləndirib. Mifoloji elementlərin ikiqat şəklə düşməsi bunun nəticəsidir: salnamədəki əfsanələrə tədqiqatçıların əfsanələri əlavə olunmuşdur».

Rusiyanın tarixi heç də, indi göstərildiyi kimi, qəhrəmanlıq «peyzajları» olmayıb. Bunu deməklə həmin Yanin min dəfə haqlıdır ki, «…yalnız mənbələrin tənqidi təhlili yolu ilə kök salmış miflərin yaratdığı tarixi təsəvvürlərdən təmizlənmək mümkündür».

Bütün bunların başlanğıcını Vladimir Monomax qoyub. 1116-cı ildə Peçer monastırından Nestorun Salnaməsini götürüb Vıdubis saray monastrına verdirir. Burada salnamə kişi monastırının başçısı (iqumen) Silvestrin əlinə düşür. O, ilk dəfə Rusun tarixinin üzünü köçürür.

Slavyancasına tərbiyələnmiş knyaz Vladimir burada slavyan Rusunun tarixini görməyib narazı qalır.

İki ildən sonra yeni mətn peyda oldu. Vladimir Monomaxın böyük oğlu knyaz Mstislav qətiyyətli bir rusçu redaktor kimi Salnamənin üstündə «çox əziyyət çəkmişdi». İngilis kralının nəvəsi, İsveç kralının kürəkəni, Novqorod boyarlığında tərbiyələnmiş knyaz Mstislav Rusiyanın tarixini öz ağlına gələn kimi yazdı: onun redaktəsində slavyan Novqorodu Rusdan daha məhrəm, daha doğma idi.

Knyazın qələmi ilə Novqorod Kiyevi kölgədə qoydu. Kiyevin rusların (skandinav rusları – T.H.) fəthindən əvvəlki tarixinin üstündən xətt çəkildi. Kiyev təxminən üç yüz il cavanlaşdı. Beləliklə, tarixdə varyaqların rolu yeni şəkil aldı.

Arxeologiya imkan yaradıb ki, qədim insanların necə görünməsi, geydikləri paltarlar bizə məlum olsun. Hətta türkün xəncərinin də forması fərqlənirdi. At kimi silahı da xüsusi qiymətləndirirdilər. Hindistanda, Orta Asiyada və Avropada türk mədəniyyətinin görünüşü dəyişməyib.

Daha Kiyevin Helq tərəfindən işğalı yox idi. Heç Kiyev xaqanı Askoldun öldürülməsi də yox idi. Uydurulmuş Kiydən başqa heç nə yox idi.

Slavyan-norman redaktoru knyaz Mstislav özündən sonraya o qədər cəfəngiyyat qoyur ki, adam çaşır. Bu uydurmalar zaman-zaman Rusiya dövlətinin tarixinə çevrilir. O, Nestorun salnaməsində hər şeyi sildi – Kiyevin V əsrdə binası qoyulandan bəriki ilk tarixi orada qərar tuturdu. Yeni rusların (slavyan ruslarının) sələfi sayılan Kiyev ruslarına bir səhifə də yer qalmırdı.

Bu qəddar redaktor inandırıcılıq üçün hətta slavyan tayfalarının siyahısını tuturdu – guya bu tayfalar Kiyev Rusunun əsasını qoyublar. Ona qədər belə slavyan tayfalarını heç kəs tanımırdı.

Hər halda, Rus indi təsəvvür olunan ərazi deyildi. Məsələn, indiki Rusiyanın göbəyi sayılan Moskvada o zaman fın-uqor mənşəli xalqlar sakin idilər. Ona şərqdən və cənubdan birləşən torpaqlarda türk (qıpçaq) xalqı yaşayırdı. Slavyanın vətəni Avropanın mərkəzində idi. Az qala, XIII əsrə qədər vəziyyət belə idi.

Moskva çayının bir tərəfində vepslər, çeremislər və başqa fin-uqor xalqları, o biri tərəfində türklər-qıpçaqlar ömür sürürdülər. Cənab Allahın əmri belə idi.

Müxtəlif zamanlarda Moskva knyaz-varyaqlarının hakimiyyəti altına düşən bu yerli xalqlar indi «rus» adlanırlar. Moskva da Rusun paytaxtı sayılır.

Bizim öz köklərimizi bilməməyimiz naminə Rusiyanın tarixi elə ha fasiləsiz, təzədən-təzədən köçürülüb. Belə eləyiblər və yenə eləyirlər ki, biz özümüzü unudaq, əsil qohumlarımızı xatırlamayaq.

«KONKRET DƏLİL ZƏRRƏCƏDİR»

Slavyanların Şərqi Avropada görünməsi birinci minilliyin axırlarına aiddir. Buna qədər indiki rusların əcdadı başqa slavyanlarla birgə bir-birinə yaxın bir ərazidə, haradasa, Karpatdan şimala, Visla və Oder arasında yaşayırdı.

Harvard universitetinin professoru Riçard Payps yazır: «Slavyanların tarixəqədərki taleyi haqqında çox az şey məlumdur. Hansısa bir etnik və ya irqi qrupa aidiyyəti bilinməyən arxeoloji materiallar, qədim əsərlərdə və səyyahların hekayətlərində yoxa çıxmış xalqların dilləri və etnik adları ilə bağlı daşlaşmış qəlpə-xəbərlər müxtəlif nəzəriyyələr doğurmuş, ancaq konkret dəlil zərrəcədir».

Plini və Tasit kimi, tarixçi İordan (VI əsr) öz əsərlərində venedləri yada salır, onlar est və başqa Baltikətrafı xalqlarla qonşuluqda yaşayıblar. Venedlər döyüş məharətlərindən çox saylarının bolluğu ilə ad qazanıblar. Bir də onunla şöhrətlənmişdilər ki, keçmişlərdə Şimal okeanına tökülən Eridan çayından yığdıqları kəhrəbanı Yunanıstana gətirərdilər. Homer bu haqda yazıb. Eridan deyilən çay, görünür, bugünkü Dauqavadır.

N. M. Karamzin yazırdı: «Alman slavyanları dunaylı həmsoyları kimi çay, göl, bulaq və meşədən ötrü sinov gedərdilər. Və onların gözə görünməyən pəriləri üçün qurban verərdilər. Dindarlara görə, bu pərilər bəzən danışır və zəruri anlarda insanların yanına gələrmişlər. Məsələn, slavyan xalqını böyük təhlükə hədələrkən, Retr gölünün Pərisi qaban sifətinə düşmüş, sahilə üzmüş, dəhşətli səslə bağırmış və dalğalarda görünməz olmuşdur. Biz bilirik ki, Rusiya slavyanları da göl və çayların ünvanına müəyyən ilahilik və müqəddəslik yazmışlar». Daha sonra: «Slavyan xalqlarının çoxunda qoruq meşələr olurdu. Heç vaxt buradan balta-dəhrə səsi gəlməzdi, ən qəddar düşmənlər burada dava salmazdılar». Bu meşəliklərdə insanlar dualar oxumağa və bütpərəst bayramlarına gələrdilər.

Nəhayət, dövlətçiliyi olmayan köçəri maldarlar tayfalar halında birləşdilər. Ancaq mədəni səviyyələri elə deyildi ki, qonşu xalqlar onlardan bir şey götürsünlər.

Slavyanların məişət sadəliyi bir ibarədə yaxşı ifadə olunur: «Onlar, oğru kimi, olanlarını gizlərdilər». Döyüşə gedərkən və ya bir qızğın düşməndən gizlənərkən, slavyanlar adətən variyyətlərini qazıb torpağa basdırardılar. Bu xalqın adəti bu idi: «Mülklə özünü buxovlamaq».

V əsrin ortalarına qədər slavyanlar Avropanın mərkəzində, öz qədim vətənlərində yaşayıblar. Bizanslıların türk-qıpçaq adlandırdığı hunlar hələ onları narahat etməmişdilər, xalqların Böyük köçü başa çatırdı.

Məhz Böyük köç zamanı slavyanlar xalq kimi ayrı-ayrı tayfalara parçalandılar, hərəsi bir qismət üçün Avropanın meşələrinə dağılışdılar. Onda Rusiyada İlmen-göl meşələrində ilk slavyan qazma-dəyələri tüstülənməyə başlayır – meşə sakinlərinin ev tikmək təcrübəsi yox idi.

Əlbəttə, yad iqlimdə, yad xalqlar arasında slavyanların günü xoş keçmirdi. Avropanın və Şərqin bazarlarında slavyanların uzun zaman «canlı əmtəə» olması, görünür, bununla izah olunur.

591-ci ilin yazında Bizansa üç slavyan düşür və bununla Avropa tarixində ilk dəfə «slovinlər» qeydə alınırlar. Həmin üç slavyan haqqında məlumat Simokattın «Tarix»indədir.

Həmin mənbədən bu da məlum olur ki, «slavyanlar üstlərində silah daşımazlar, çünki onların ölkəsi dəmirin nə olduğunu bilmir». Onlar qərb okeanının qurtaracağında yaşayırdılar. Bizansdan oraya bir neçə aylıq yoldur. Görünür, yolun uzaqlığı bizanslıların slavyanlara marağını azaltmışdır. Sorğu-sualdan sonra üç əsiri Herakliyə (indiki Monastıra) qul bazarına göndərirlər.

Göründüyü kimi, mənbədə slavyanların Çarqradda təntənəli qəbulu haqqında heç bir işarə yoxdur. Ancaq Rusiyada kim isə bu sorğu-sualın əvəzinə, əsirlərin böyük hörmət və təntənə ilə qarşılandığını qəbul edir. Rusiyanın çoxcildli tarixində növbəti əfsanə belə yarandı.

Rusiyada slavyanlar barəsində uydurmalar az deyil. Axı müqəddəs kitablar deyirlər ki, yalan danışmaq günahdır.

Həqiqətən, slavyanlar haqqında az yazılmayıb, ancaq məsələ budur ki, onlar öz qədim «vened» adını niyə dəyişiblər. «Slavyanlar» haradan çıxıb? Bəlkə elə belə?

Məsələn, Hatter necə yaza bilərdi ki, Attilanın döyüşçüləri «slavyanları təslim edib onların dilini məhv etməyə çalışdılar».

O uzaq keçmişin Avropasını göz önünə gətirək: venedlərin torpağında düşmənlər tufan qoparır, venedlər çıxılmaz vəziyyətdədirlər? Ölüm? Köləlik? Tale onlara daha nəyi təklif edə bilərdi? Başını götürüb qaçmaq. Düzənliklərdən köçmüş venedlər xilaslarını Cənubi və Mərkəzi Avropanın dağlarında tapdılar. Kimisi də şimal meşələrinə getdi – düşmən atlıları ora keçə bilmədilər.

Köləliyə düşənlər özləri haqqında nə deyirdilər: biz tutulduq, əsir olduq «мы словлены». «Lov» sözü əsir deməkdir. Yada salaq ki, Simokaltm «Tarix»ində məhz «slovinlər» sözü qeydə alınır.

Tutulublarsa, kim tərəfindən tutulublar? Ancaq türklər-qıpçaqlar tərəfindən. Onda bütün Avropanı məhz onlar fəth etmişdilər. Yunanlar onlara hunlar deyirdilər. 572-ci ilə aid Bizans əlyazmasından bir parça: «Bu zaman hunlar, onları həm də türklər adlandırırdılar…»

Bəs venedlər? Türkləri-qıpçaqları venedlər necə adlandırırdılar?

Poloveslər. Ancaq «poloveslər» (половцы) sözü ilə. İngilis tarixçisi C. Fletçerin qeyd etdiyi kimi, «po» qədimdə «xalq» demək olub. Beləliklə:

po+loves = xalq +loves.

Burada da «lov» tutma deməkdir.

Bununla bağlı tarixi sənədlər və faktlar nə deyir? N.M.Karamzin göstərirdi ki, «Oleqin zamanında» Rusda poloveslərin haqqında heç nə bilmirdilər. Doğrudan da, yazılı sənədlərdə heç yerdə qeyd olunmur ki, kiyevlilər cənub və şərq qonşularını belə adlandırırmışlar.

Niyə? Çünki Kiyevdə hakimiyyətdə varyaqlar oturmuşdular, şəhərdə ikidillilik hökm sürürdü, ancaq yazı türkünkü idi – qlaqolik yazı işlənirdi. Türk dilində isə «poloves» sözü yoxdur, «qıpçaq» sözü var və yalnız ondan istifadə olunurdu. Ancaq hakimiyyətə başqa sülalə gələndən, türkcə dövlət dili kimi slavyanla əvəz olunandan sonra məişətə «poloves» sözü daxil oldu. Bu da düzdür ki, Karamzin həmin sözün arxasında Kiyev Rusunun sərhədlərində yeni «xalq» görürdü.

Axı XI əsrdə xalqların ikinci köçü olmayıb. N.M. Karamzin bunu insafla yazır ki, «Xalqlar göydən düşmür və yerin altında gizlənmirlər».

Belə bir mənasızlıq başqa bir mifik «xalqın» peçeneqlərin tarixi ilə bağlıdır. Bu da təzə deyil, qıpçaqların adlarından biridir. «Peçeneq» hərfən «tabe olmayan, doğrayan» deməkdir («biçmək», «doğramaq» mənalarında «biçənək» sözüdür–T.H.). Şərq xalqlarının döyüşçülərini bir sözlə çağırırdılar – onlar VIII-IX əsrlərdə türk səhra xaqanlıqlarını bir vahid dövlətdə birləşdirməyə çalışırdılar. Bu barədə bir az sonra.

Yenə «Rusiya əski rejimdə» əsərinə dünya slavyan tarixi və mədəniyyəti mütəxəssisi kimi etiraf olunmuş Paypsın kitabına üzümüzü tutaq: «Bu dövrün (VII-IX əsrlər) şərq slavyanları barəsində olan az məlumatımızdan belə çıxır ki, onlar tayfa icmaları təşkil ediblərmiş. Əksəriyyətinin yaşadığı meşə zolağında kəsib-yandırdıqları ağacların yerində təsərrüfatla məşğul olurdular. Bu ibtidai metod onların yaşama şəraitinə uyğun idi. Ağacları kəsib daşıyaraq, kəndlilər kötükləri və kolları yandırardılar. Alov sönəndən sonra qalan potaş və əhənglə zəngin küldə kiçik bir əməklə toxum səpirdilər… Bu əkinçilik texnologiyası daimi hərəkətdə olmağı tələb edirdi». Başqa sözlə, köçəriliyə gətirirdi.

Görünür, professor bir vacib detalı nəzərə almayıb: məlum olduğu kimi, slavyanlar metalı tanımırdılar və deməli, onların baltası ola bilməzdi. Görünür, onlar sadəcə meşəni odlayırdılar, ibtidai icma quruluşunda olan kimi.

Professor Payps davam edir: «Başqa ölkələrdəki tayfa təşkilatları kimi, burada da patriarx idarə edirdi – o, həmtayfalarının və onların əmlaklarının üzərində hədsiz hökmran olurdu. Bu mərhələdə slavyanların dövlətçilik təsisatları, mülki və hərbi vəzifə daşıyan məmurları yox idi. Deməli, cüzi dövlətçilik formasının xatırladan heç şey olmayıb».

Belə çıxır ki, o vaxtkı slavyanlarda öz dövrlərindəki dünya sivilizasiyasının heç rüşeymi də yox idi.

Bəs onda belə bir sual yerinə düşər: məsələn, Bizansın dəbdəbəli hökmdarları bu səviyyədə olan slavyanlarla ittifaq arayardılarmı? Axı onlar ibtidai insandan çox az fərqlənirdilər. Rusiya tarixçiləri isə bunun əksini inandırmağa çalışırdılar.

Slavyanların öz mədəniyyəti var idi, bu, mübahisəsizdir. Bu nadir mədəniyyət imkan verirdi ki, onlar meşədə yaşasınlar və orada təsərrüfat qursunlar. Bu mədəniyyət meşə camaatının səviyyəsini əks etdirirdi. 1932-ci ildən Novqorodda aparılan arxeoloji işlər bu mədəniyyətin üstündəki pərdəni gözəlcə kənar edir. Slavyanların minlərlə məişət əşyaları tapılıb. Onların ornamentləri, formaları çox özünəməxsusdur. Rusiyanın başqa heç bir ərazisində bunların bənzəri yoxdur. Bu IX-XII əsrlərdə Rusiyada slavyanların yerləşmə mənzərəsini göstərir.

Başqa sual: slavyanlar Dnepr sahilində Kiyev paytaxt şəhərini necə qura bilərdilər? Əmək aləti olmadan bu mümkünmü? Ev yox, qala yox (bunlar da olmayıb), məhz şəhər, hətta möcüzə baş versəydi belə, slavyanlar öz yaşadıqları meşə zolağından səkkiz yüz km. cənubda Kiyevi qura bilməzdilər. Həm də bu sahələr arasında birbaşa yol yox idi – arada Litva knyazlığı var idi.

Ruslar (əsil ruslar skandinaviyalılar – T.H.) öz saqalarında (xalq ədəbiyyatı forması – T.H.) Kiyev Rusunu «Hardarik» – «şəhərlər çarlığı» adlandırırlar. Dəyələrdə yaşayan slavyanların ölkəsinə belə ad yaraşmazdı.

Bu ad Çöl Dəşti-Qıpçağına yaraşırdı. Ərəb səyyahları da Dəşti-Qıpçağı Şəhərlər ölkəsi adlandırırlar. Kiyev bu ölkə idi.

QIPÇAQ KİYEVİ

Hər yeni yalan, şübhəsiz, əvvəlkindən daha acıdır. Ancaq bu aksiom Rusiyaya aid deyil. Hadisələrin yeni «izah-şərhi» burada yeni və gözəl şərh-interpretasiya uydurmaq istəyini daha da gücləndirir. Kiyev şəhərinin tarixi buna aydın sübutdur.

Bəzi salnaməçilər şəhərin 854-cü ildə bina edildiyini söyləməklə Kiyi Ryurikin müasiri sayıblar. Arxeoloji qazıntılar inandınr ki, burada insanlar V-VI əsrlərdə məskunlaşıblar. Bunu ərəb mənbələri də təsdiqləyir. Beləliklə, 300-350 illik zaman müddəti rus salnamələrində sıfıra endirilir.

Bu nə deməkdir? Bu o deməkdir ki, I Pyotr Stalinin müasiri olub.

Zamanın qısaldılmasına böyük cidd-cəhd göstərilib. «İllər haqqında povest»də giriş hissə xüsusi «yaradıcı təxəyyüllə» köçürülüb.

Elmə inanıb Kiyevin bina edilməsinin tarixi haqqında arxeoloqların materiallarını qəbul etsək, Kiyin tarixi haqqındakı söhbətlər cəfəngiyyata dönür axı – V-VI əsrlərdə slavyanlar Dneprə çatmamışdılar. Bundan əlavə, Nestora qədər (XII əsrə qədər) heç bir sənəddə nə birbaşa, nə dolayı şəkildə Kiy adı çəkilir.

Salnaməçilərin göstərdiyi 854-cü il tarixi ilə razılaşılsa, onda heç slavyanlara yer qalmır: Dneprin yuxarılarında varyaqlar ruslar (Skandinaviya rusları) ağalıq edirdilər; bunlar slavyanlardan ibarət «canlı əmtəələrini» qul bazarına gətirirdilər.

Çıxılmaz quyudan belə asan çıxmaq ancaq Rusiyada olar: XI əsrdə slavyanları rus elədilər. Ola bilər ki, əvvəlcə bu ad altında «rus təbəələri», «varyaq insanları» düşünülürmüş.

Ancaq qeyri-adi, həm də adi bir iş görülür: varyaq hakimlərinin adlarını dəyişdirirlər. Vəssalam. Bununla Kiyev Rusunun tarixi slavyanın olur.

Bununla iş bitirmi? Bu kifayətdirmi ki, yeni ölkənin, yeni xalqın yeni tarixini başlayasan? Gərək bir səbəb olsun ki, slavyanlar baş qaldırsınlar, ana dilində danışsınlar və, nəhayət, hakimiyyətə gəlsinlər. Necə və nə üçün qullar ağa oldular? Burada müfəssəl təhlil olmalıdır ki, bu da Rusiya tarixşünaslığında yoxdur.

Heç olmasa, həmin dövrün dünya tarixinə müxtəsər nəzər salaq.

XI əsrdə bəxt Bizansdan üz döndərirdi, ölkə sönüb gedirdi – xristian kilsəsində beş əsrdən bəri davam edən parçalanma Romanın xeyrinə həll olunurdu. Bu, siyasətdə və iqtisadiyyatda dərhal görünürdü. Bizans xanəndanlığı gün-gün dağılırdı – 1204-cü ildə Konstantinopol küçələrində Roma legionerləri gəzəcəkdilər.

Bir zamanlar üzünə uğurlar gülümsəyən Bizansda məğlubiyyətqabağı hava yavaş-yavaş tutqunlaşırdı: yunanlar istər-istəməz çox şeylərdən imtina edirdilər, məsələn, rusların (skandinaviyalılar) onların ölkəsinə gətirdikləri cah-cəlaldan, təbii sərvətdən – kəhraba, xəz, qalay və sairdən slavyan-qulların əvvəlki satış bazarı kasadlaşırdı.

Kasıblaşmış Bizansa rusların (skandinaviyalıların) marağı daha yox idi. Varyaqdan yunana gələn yol zəifləmişdi, rusların özləri də kasıblamışdılar. Xəzəristan üzərindəki məqsədsiz qələbədən sonra ilk cəfanı onlar özləri çəkdilər – İranla ticarətdən məhrum oldular. Bu ticarət xəzərlər vasitəsilə gedərdi. İndi də Bizans sıradan çıxırdı. XII əsrin ortalarında pul-sikkə kəsilməsinin dayanması ilə rus (varyaq) knyazları ciddi maliyyə çətinliyi qarşısında qalır və tam müflisləşirlər.

«Canlı əmtəə», xırda pul rolunu oynayan slavyanlar daha heç kəsə lazım olmadılar. Onları nə alan, nə də satan vardı. Diqqətdən kənar qalan bu xalq başını qaldırdı. Meşələrdən boşalmış xalq varyaq (rus) şəhərlərinə axışdı – Pskov, Smolensk, Novqorod şəhərlərinə. Varyaq (rus) Xolmqar məhz ondan sonra Novqorod adlanmağa başlandı.

Slavyanlar, əlbəttə, Kiyevə də üz tutdular. Varyaqdan yunana yolun tənəzzülü ilə bu çiçəklənən gömrük şəhəri də süquta başlamışdı.

Kiyev knyazları Rusiya – Skandinaviyanın keçmiş yardımından məhrum olmuşdular. Buna görə də Novqorod boyarlarının təhriki ilə Novqorod knyazı Kiyevin üstünə yeridi. Asanlıqla oranı tutdu. Keçmiş adlı-sanlı Kiyev daha yox idi.

Kiyev salnaməçiləri slavyanları «meşələrdə vəhşi həyat tərzi sürmüş insanlar» xasiyyətnaməsi ilə qeydə alırlar. Görünür, «yeni» və «əski» kiyevlilər arasında tez-tez toqquşmalar olur. Məişətə «katsaq» sözü (türkcə: saqqallı keçi) daxil olur. Kiyevlilər «vəhşi davranışına» görə slavyanları belə adlandırırdılar. Cavabında «xaxol» sözü eşidilirdi. Söyüş yerinə işlətdikləri bu sözün əsil mənasını, görünür, slavyanlar bilmirdilər.

Tale slavyanların üzünə gülürdü, tənəzzülə düşmüş ölkədə onların tale ulduzu parlayırdı. Novqorodlu knyaz Kiyev taxtına çıxanda meşə köçkünləri ictimai dilənçilikdən tam xilas oldular. Görünür, Allahın iradəsi belə imiş.

Varyaqlar (skandinav rusları) slavyanlara Rus dövlətini təhvil verdilər. Ancaq Kiyev Rusunun əhalisində xalq bütövlüyü vardımı? Rusiya tarixçilərinin inandırmağa çalışdıqları kimi, rus xalqı formalaşmışdımı? Çətin ki, bunu birbaşa təsdiqləyən heç nə yoxdur. Real gerçəklik bunun əksini deyir: XII əsrdə Kiyev dövləti ayrı-ayrı knyazlıqlara bölünmüşdü. Hansı knyazlıqlara, necə və nə üçün? Bu suallar tam dərinliyi ilə araşdırılmayıb. Lakin fakt faktlığında qalır ki, orada slavyan dövləti və ya başqa bir dövlət yox idi.

Novqorodun tozağacı yazıları (tozağacı qabığında yazılmış hüquqi və s. məzmunda sənədlər) Rusiya tarixçilərinin son iki əsrdə cidd-cəhdlə dediklərini rədd edir. Akademik V.L. Yaninin yazdığı kimi, bu sənədlər «bir sıra problemin həllinə yeni şəkildə yanaşmaq imkanı verir, bunların ilk şərhi mübahisəsizdir».

Əvvələn, «IX-XII əsrlərin qədim rus dövlətinin yaranma mexanizmi haqqındakı təsəvvür kökündən dəyişir. Bu dövlət iki MÜXTƏLİF mədəniyyətin – Kiyev və Novqorod mədəniyyətlərinin sahibi olan xalqların birləşməsi ilə meydana çıxıb, Kiy, Oleq, ya daha kimsə bir başqasının ifa etdiyi mifoloji tamaşa kimi icra olunmayıb.

Kiyev və Novqorod mədəniyyətləri bir-birindən çoxlu əlamətlərlə fərqlənib: məsələn, Novqorod slavyanlarının dili venedlərin və ya V. L.Yaninin adlandırdığı kimi, Cənub Balti slavyanlarının dialekti olub, kiyevlilərin isə başqa dili olub.

İkinci, tozağacı yazılarından, nəhayət ki, həm də Novqorod «dövlətçiliyinin» mexanizmi aydınlaşdı: sübut olundu ki, slavyan və hakim varyaq elitası arasında müqavilə olub. «Bu müqavilə boyarların iqtisadi qüdrətinin əsasını təşkil edib»… Varyaq knyazının öz drujinası ilə gəzib vergi yığmaq hüququ olmayıb. Müqaviləyə görə, yığılan vergidən knyaza pay verilirmiş. Bunu ancaq idarə (hakimiyyət) haqqı kimi alırmışlar. Beləcə, Novqorod «respublikasının» mexanizminin canı müqavilədə imiş. Qonşu fin-uqorlardan vergi yığmaq üçün də varyaq və slavyanların müqaviləsi varmış.

Gördüyümüz kimi, Vladimirin və onun nəslinin şəxsində slavyanların əldə etdikləri Kiyev Rusu onların öz cəmiyyətinin məhsulu deyildi.

Buna görə də Rus sadəcə parçalanmırdı, məhz düşmən knyazlıqlara parçalanırdı: hakimlər və xalq uzun zaman bir-birinin qarşısında borcsuz yaşaya bilməzlər.

Ölkənin yad hakimlərlə idarəsi nəticəsində belə daxildən partlayış xalqların tarixində dəfələrlə olub bu, dünya imperiyasının aqibətidir. Ancaq elə hallar olub ki, partlayış yumşaq, elastik formalarda baş verib və ölkə dağılmayıb. Vaxtilə İngiltərəni həmin varyaqlar tutmuş və özlərindən hakim qoymuşlar. Rusda olduğu kimi, orada da varyaqları ancaq və ancaq vergi maraqlandırırdı. Bu gəlmə hakimlər öz təbəələrinin taleyini zərrəcə düşünmürdülər.

Ancaq kiçik adalardan ibarət olduğu üçün İngiltərədə işlər Rusdakı kimi deyildi. Adalarda əsrlərlə müharibələr getməsinə baxmayaraq, varyaqlar bu və ya başqa şəkildə İngiltərəni saxlaya bildilər.

Böyük ərazi, yerli xalqların çoxluğu, qonşuların cənubdan, şərqdən və qərbdən təzyiqi Rusda vəziyyəti başqalaşdırırdı. Varyaqların yuxarı təbəqələri özlərini slavyan adlandırıb hakimiyyəti saxlamaq istəsələr də, bu, uzun çəkmədi… Meksikanı tutan ispanların nəvə-nəticələri daha ispan deyildir. Ruslar da (varyaqlar) belə.

Ancaq ispanlardan fərqli olaraq, ruslar (varyaqlar) yerli etnik kütləyə «rus» adını verdi. Bu ölkədə onlardan qalan ancaq bu ad oldu.

Buna görə qarmaqarışıq XII əsrdə knyaz Mstislav «İllər haqqında povest»in tələm-tələsik ikinci dəfə üzünü köçürdü. Kiyev Rusunun əvvəlki tarixini istədiyi səmtə yönəltdi, ona slavyan aksenti verdi…

Onun versiyası yaşadı. Doğmalaşdı. Bu yalan məntiq heç kəsin tövrünü dəyişmədi.

Məsələn, niyə Kiyev Rusunun yerli əhalisinə ruslar yox, ukraynalılar deyirlər? Niyə ukraynalılar Novqorodlulardan, voloqdalılardan yerlə göy qədər fərqlənirlər? Həm də təkcə zahirən fərqlənmirlər. Paltarını, mətbəxini, nəğmələrini, rəqslərini, tikintilərini… Nəyini istəyirsiniz, alıb müqayisə edin. Hər şey fərqlənir. Minimal oxşarlıq var.

Yəhərda görünən bu qartal, yəqin ki, yəhər sahibi döyüşçünün qoruyucu-hami rəmzidir.

Bu, təəccüb doğurur. Rus və Ukrayna əsla eyni deyil. Onların arasında heç vaxt təbii ünsiyyət olmayıb. XII əsrdə və XIII əsrin ortalarına qədər, cəmi üst-üstə 70 il aralarında güclə əlaqə düzəldilib. Sonra, hər cür əlaqə kəsilib. Yalnız 1620-ci ildə bərpa olunub. Ancaq necə?

«Ukraynanın Rusiya ilə yenidən birləşməsi» haqqındakı sənədlər göstərir ki, tamam müxtəlif xalqlar «yenidən birləşiblər», onlar bir-birinin dilini anlamır, tərcüməçilər dilmanclarla əlaqə saxlayırdılar. Vasili Buturlunun başçılığı ilə Moskvanın Ukraynadakı ilk səfirliyinin tərkibində iki tərcüməçi vardı: türk Bilal Baytsa və Stepan Konçinski. Onlar «yadelli çərkəslərin» (o vaxt Rusdakı kazakları «çərkəs» adlandırırdılar) və «litvalıların» (yəni qərbi ukraynalıların) məskəni Ukraynaya gəlmişdilər. Görünür, birincilər türkcə, ikincilər slavyan dialektlərindən birində danışırdılar «rus» slavyanları onları tam anlamırmışlar.

«İki qardaş xalqın» (bu kinayə sovet dövrünün məşhur möhür-ifadələrinə işarədir – T.H.) «yenidən birləşməsi» çətin başlanırdı – sıfırdan start götürdü. Bu «yenidən» birləşmənin mənasını sərəncamlarından birində II Yekaterina belə ifadə edirdi: «Çevik üsullarla nail olmaq gərəkdir ki, onlar ruslaşsınlar, canavar meşəyə baxan kimi öz keçmişlərinə baxmaqdan əl çəksinlər». Bu müstəmləkə düşüncəsi deyil də, bəs nədir?

Ruslar getman hakimiyyətini məhv etdirdilər ki, «getmanların dövrü və adı, bu addakı zat – nəcabət təəssürat itsin» (tarixən Ukraynada kazak qoşunlarının başçısına, sərkərdəsinə getman deyirdilər – T.H.). «Qardaş xalqın» Kilsəsi də beləcə başını kəsmək fəlsəfəsinə, izini itirmək islahatına məruz qaldı. Çünki Kilsə ruslara şəkk edirdi.

Ukraynalılarla rusların «əbədiyyət ittifaqına» nöqtəni II Aleksandr qoydu: onun 30 may 1876-cı ildə verdiyi qanunla ukraynalı dilinin kütləvi işlənməsi, o dildə kitab çapı, o dildən tədrisdə-məktəbdə istifadə edilməsi qadağan olunurdu; hətta o dildə mahnı-nəğmə oxunması da yasaq elan edilirdi. O vaxtdanca ukraynalı dili rusun qulağı üçün ildən-ilə anlaşılan hala düşür, «doğmalaşır» və «slavyanlaşır».

Əgər doğrudan da, ukraynalılar başqa kökdən yox, slavyan mənşəlidirsə, niyə başqa «rus» slavyanları (məhz rusların özü) çöllülər kimi papaq qoymur, çöllülər kimi uzunboğaz çəkmə geymir, gen şalvar-çaxçur, yan-yaxa köynək (boğazı qatlanmayan məlum ukraynalı köynəkləri) geymirlər? Niyə onlar çöllülər kimi ürək sızıldadan mahnılar oxumurlar, çöllülər kimi qızğın, təsirli rəqslər eləmirlər? Niyə at Novqorodlu üçün yabıdır, nəqliyyat vasitəsidir? Halbuki çöllü üçün at candır, bədəndir, onun ikinci «mən»idir.

Sual minlərcədir, ancaq bir həqiqət var ki, tarixin saxtalaşdırılması Rusiyada norma olub, elə kök atıb ki, bilinmir; həqiqət haradadır, yalan harada.

«Yent başlanğıcdan» XVII əsrdən Rusiya və Ukrayna arasındakı münasibətlər heç nədən ikimənalılıq kəsb edir. Və həmişə davam edib: bir cür deyilir, başqa cür edilir. Hələ onda Moskva «kazak torpağının» sakinlərinə düşmən kimi baxırdı; V.N. Tatişşevin ifadəsinə görə, onlar Rusiya dövlətinə qarşı dəfələrlə qiyamlar və zərərli işlər başlamışlar». Bu iki «qardaş xalq» heç vaxt bir-birini anlamamışdır. V. N. Tatişşev və V.O. Klyuçevski bu haqda çox yazıblar.

Bu əlamətdar deyilmi ki, Ukraynanın Rusiyaya ilhaqından sonra «bir getman öz əcəli ilə ölməyib və Malorusiyada (ruslar slavyanlara belə adlar qoyublar: özlərinə velikorus-böyük rus, o birilərinə belorus və malorus ukraynalılar – T.H.) bir getman qəbri yoxdur». Getman sözü türkcə xalqın «ruhunun daşıyıcısı», «şərəfinin sahibi» demək olub.

Bəli, «çerkaşin» (çərkəs), yəni «ukraynalı» ləqəbi uzun zaman Moskvada «satqın» mənasında işlənib. II Yekaterina «Malorusiyanın baş komandiri» Pyotr Rumyansevə Təlimatında məhz belə də yazırdı: rus xalqı «maloruslara gözə çarpmayan – xəlvəti nifrət bəsləməyə vərdiş edib». Unudurdu ki, maloruslar da həmişə onlara nifrətlə baxıblar.

İki «qardaş xalqın» bu qarşılıqlı rəğbətsizlik hissini XIX əsrdə alman səyyahı İohan Kol dəqiq verib: «Malorusiya xalqının Velikorusiya xalqına qarşı ikrahı o dərəcədə böyükdür ki, bunu milli nifrət kimi səciyyələndirmək tam ədalətli olar».