Читать книгу: «Türk və dünya: munis tariximiz», страница 3

«SLAVYAN RUSLARININ ATALARINA DAHA NƏ LAZIMDIR?

Georgi Amastridlinin dini əfsanələrində (Jitiye) L.Müller, necə deyərlər, «buğdanı samandan» ayıra bilib – tarixi səmərəli-rasional məzmunu aşkar edib. Bizans üzrə müasir mütəxəssislərin təxminən hamısı onunla razılaşır. Ancaq onun ifşa etdiyi, hörmətdən saldığı «slavyan rusları» nəzəriyyəsi özündən sonra təəssüfdən başqa heç nə qoymamışdır.

Bununla belə, rus tarixi haqqında daha bir mif alt-üst oldu «Krımın cənub sahillərinə novqorodluların (yaxud kiyevlilərin?) yürüşü və oranın işğalı» haqqında Nestorun sözləri havaya sovruldu.

Gözlənilmədən aydınlaşdı ki, bu yürüş haqqında geniş mətn Rusda təxminən XV əsrə aiddir – yəni hadisədən beş əsr sonra yazılıb. Müller, təbii ki, Stefan Surojlunun Suroj üzərinə rusların yürüşündən danışan Jitiyesinə əsasən Rusiya versiyasını şübhə altına aldı – heç olmasa, bunu nəzərə alaq ki, hadisələrin iştirakçılarının xatirələri bu yazılarda əsas mənbədir.

Rus salnaməçilərinin xəbəri olmayan qədim mətn, gözlənildiyi kimi, Rusiya versiyasından əsaslı surətdə fərqlənirdi. Slavyanların Krıma Novqoroddan gəldiklərini oxuyanda Müller nahaqdan təəccüblənmədi axı, o bilirdi ki, IX əsrdə Rusda bu adda şəhər yox idi. İsveç şəhəri Xolmqard var idi, ona çox-çox sonralar Novqorod adı verdilər.

Bəs Suroju kim tutdu? Askold? Yox, yox və yenə yox! Sərkərdənin adının nə slavyanlara, nə Novqoroda heç bir dəxli yox idi, Onun adı Bravlin idi və isveçli idi.

Ədalət naminə demək lazımdır ki, «Suroj yürüşü» Rusiya tarixçilərinin özlərində də şübhə oyadırdı. Hətta N.M. Karamzin Demidovun Xronoqrafını «Stefan Surojlunun möcüzələri» ilə müqayisə edərək, təəccübünü bildirmişdi.

Daha sonrakı mətnlərdə, məsələn, Konstantinopol patriarxı Fotinin moizələrində tədqiqatçılar ruslar haqqında xeyli maraqlı məlumatlar tapıblar. Orada deyilir ki, onlar Konstantinopola şimaldan gəliblər – uzaqdan, gəmilər işləyən çaylarla və dənizlərlə üzərək, yollarda «başqa xalqların diyarlarından» keçərək gəlib çıxıblar.

Bu sənədlər özlüyündə çox məzmunlu və maraqlıdır, ancaq təəssüf ki, onları Rusiyada az tanıyırlar. Bununla belə, az maraqlı olmayan başqa bir şey: daha nüfuzlu bir Rusiya sənədində «İllər haqqında povest»də bunların ifadəsinə az qala hamı müraciət edir.

«İllər haqqında povest» içindəki hadisələrdən iki əsrdən də çox sonra yazılıb, burada tarixi həqiqətlərlə daban-dabana zidd məlumatlar əks olunub. Burada təkcə detallar yox, hadisələrin iştirakçıları da qarışıq salınır. Patriarx Foti rusların hücumunu özgə gözləri ilə görüb, o, xalqı şəhəri müdafiəyə qaldırıb, şübhəsiz ki, o, bu məsələni iki yüz il sonra doğulmuş Nestordan daha yaxşı bilib. Ancaq biz isə bu məsələni daha çox Nestordan öyrənir, bilməzliyin xıltlı badəsini onun əlindən edirik.

Konstantinopol patriarxının moizələrindən iki mətn saxlanıb. Onlar bilavasitə hadisələrin gedişində səslənib: biri rusların (yəni isveçlilərin – T.H.) imperiya paytaxtını mühasirə etdikləri vaxt, o biri birbaşa mühasirədən sonra. Bu iki sənədi «İllər haqqında povest»in mətni ilə tutuşduran Müller uyğunsuzluqlardan heyrətə gəlib.

Əlbəttə, burada bütün fərqli oxunuşlardan danışmaq mümkün deyil. Barışmaz ziddiyyətlər tapan təcrübəli Müller qəti bir nəticəyə gəlir: «Povest»ə ümumiyyətlə inanmaq olmaz. Orada hər şey salnaməçilərin kefinə gələn uydurmalardır – əfsanələr düzəltmiş və bu əfsanələri böyük Rusiyanın tarixi etmişlər.

Belə çıxır ki, slavyanlardan heç kim Çarqrad qapılarına qalxan-sipər olmayıb, bu sipər məhz varyaq döyüşçüsü olub. Bütün dünya bir yanadır, rusiyalılar bir yana – bütün dünya bir şey bilir, rusiyalılar başqa şey. Ancaq Nestoru qəsdən hadisələri təhrif etməkdə günahlandırmaq bağışlanmaz səhv olardı – günahkar Nestor deyil. Təhrif edən o deyil. Necə baş verib, o barədə bir az sonra.

MÜQƏDDƏS KİRİL VƏ MEFODİ KİMDİR?

Rusiya tarixinin gerçək yazılmadığından şübhələnmək üçün ötəri nəzər kifayətdir. Slavyan şişirdici tarixçiləri müqəddəs Kiril və Mefodi qardaşları ilə bağlı Rusiya tarixinə nələr yazmayıblar: onlara abidə ucaldıblar, şərəflərinə bayram keçirirlər. Ancaq kim və harada sübut edib ki, onlar slavyandırlar?

Qardaşlar slavyan torpaqlarından uzaqlarda, çöldə (Dəşti-Qıpçaq dövləti nəzərdə tutulur – T.H.), paytaxtı Fanaqori olan Böyük Bulqar xaqanlığında doğulublar. Onlar türkcə (bəzən protobulqar da deyirdilər) danışır və türkcə yazırdılar – o vaxt Çölün dili bu idi. Bunda slavyan adına nə var idi? Yeni yazını onlar öz doğma türk dili üçün düzəltmişdilər – runik yazının (Orxon-Yenisey abidələrinin yazıldığı əlifba nəzərdə tutulur – T.H.) əsasında və məhz onun əvəzində bu yeni türk əlifbası yarandı.

Qardaşlar çin və ya zulus dillərindən necə baş açırdılarsa, slavyancanı elə bilirdilər – yəni slavyanca bilmirdilər. Müqəddəs Kiril slavyan əlifbası, necə deyərlər, kiril əlifbası kəşf etməyib, o, qlaqolik əlifba yaratmışdı.

Türklər – qıpçaqlar qədimdən runik əlifbadan istifadə edirdilər. Bu qrafika o vaxt Avropada işlənən yunan və latın hərf işarələrindən fərqlənirdi.⁸ Öz yazılarını avropalılarınkının görünüşünə oxşatmaq üçün qardaşlar öz qədim runik yazılarında şəkil dəyişikliyi etmişdilər, vəssalam.

Yunan işarələri (literləri) kor-koranə köçürülmürdü, qlaqolik yazıda türk dillərinin spesifik səsləri üçün xüsusi hərflər var idi. Buna görə də qlaqolik əlifbada qırx işarə (hərf) alınmışdı. Bilindiyi kimi, slavyan dilində bu qədər səs yoxdur.

Bu epizodu «slavyan mübaliğəçiləri» – şişirdiciləri haradan almışdılar?

Heç demə, müqəddəs qardaşlar haqqında dini əfsanənin (jitiye) slavyan versiyasının mətninə səhvən və ya qəsdən bir xəta yol tapır: ilk vaxtlar ona əhəmiyyət verilmir, bir az sonra bu xəta doğmalaşır və hətta onu tarixi fakt eləyirlər. Kiril və Mefodi Jitiyesinin qədim slavyan tərcüməsində deyilirdi; «Xersonesdə Kiril rusun yanında rusca savad və dil öyrənirdi». Hər şey bu ifadədən başlanıb.

Hələ burası bir yana ki, bu sözlər Kirilin rus olmadığını göstərir bunu hətta heç pravoslav publisistikası da inkar etmir. Yaxud nə Xersonesbazlıqdır, heç bir Xerson-filan yoxdur – onda ora Korsun adlanırdı. Ən rüsvayçısı budur ki, yunanca orijinalda bu ifadə yoxdur.⁹

Bəs məsələ necədir? Aydınlaşıb ki, orijinaldakı «sur» sözü rusca mətnin hər yerində «rus» sözü ilə əvəz olunub. Buradan da hər şey baş-ayaq olub, alt-üst olub.

Əvvələn, xatırlatdığımız alman alimi L. Müller öz işində pedantcasına qeyd edir ki, IX əsrdə ancaq varyaqları «rus adlandırırdılar, ikincisi, «sur» sözü («rus» məhz bu sözün təhrifıdir, r və s səsləri yerini dəyişib – dilçilikdə buna matateza deyirlər – T.H.) «suriyalı» demək imiş. Suriya kitablarına müraciət etmək Kiril üçün də, dövrün başqa maarifçiləri üçün də təbii olardı. O vaxt heç bir rus kitabı yox idi və heç izi-tozu da olmayıb. Axı rusun (bugünkü mənada «rus»dan söhbət gedir – T.H.) yazısı yox idi. Belə halda kitab haradan ola bilərdi?

Slavyanlar, daha dürüstü venedlər (onlar Avropada həmişə belə adlandırılıblar), arxeoloji qazıntılara görə, yazı deyilən şey bilməyiblər. Hərçənd, Tellez gölü yaxınlığında tapılmış qədim slavyan bütlərində yazılar qeydə alınıb, ancaq hansı yazılar? Runik! Türklərdə və ya qədim germanlarda olan runlara bənzəyən yazı! (Bir az aşağıda german yazılarının türk mənşəliliyi haqqında söhbət gedəcək –T.H.).

«İlk slavyan əlifba müəllimləri» haqqındakı əfsanə nə Bizans mənbələri ilə, nə də başqa sənədlərlə təsdiqlənir. N. K. Karamzin bu «maarifçi» faktını Nestordan əxz edir. Bilə-bilə ki, bu belə deyil, ona qədər Rusiyada formalaşmış ənənədən kənara çıxmır. Çox təəssüf.

Əlbəttə, böyük rus tarixçisi belə fakt qarşısında qalır: guya imperator Mixail 898-ci ildə Kiril və Mefodini göndərir ki, slavyan dilinə kitablar tərcümə etsinlər; halbuki Mixail 867-ci ildə öldürülmüşdü və təbii ki, ölümündən 31 il sonra Moraviyaya adam göndərə bilməzdi.

Daha sonra – əgər slavyan əlifbası yoxdursa, o necə göstəriş verə bilərdi ki, slavyancaya tərcümə olunsun? Həm də; bəs əgər tərcüməçilər slavyan dilini bilmirdilərsə? Belə kitablar kimə gərəkdir?

Kiril əlifbası (kirillitsa) «xüsusi slavyan əlifbası» Kirilin ölümündən sonra meydana çıxıb. Əsla əvvəl yox! Bu əlifba onun sağlığında heç olmasa, ona görə üzə çıxa bilməzdi ki, Jitiyedən (dini əfsanədən) göründüyü kimi, qoca öz ölümündən cəmi bir neçə gün əvvəl Kiril adını götürmüşdü – məhz ölüm azarı ilə xəstələnəndə, müqəddəs Kiril günü müqəddəs sximanı (xristianlarda yüksək rahiblik dərəcəsi – T.H.) qəbul etdi. Buna qədər onun adı Konstantin idi, o, bütün ömrünü bu adla yaşamışdı. Belə çıxır ki, hətta «kirillitsa» (Kiril əlifbası) sözünün özü o zaman meydana gələ bilməzdi.

Məsələ burasındadır ki, orta əsr tarixçilərində buna heç bir şübhə olmayıb. Məsələn, bohemiyalı (Bohemiya Almaniyada yer – T.H.) Dobner elə beləcə də yazır: əsil Kiril əlifbası qlaqolik yazıdır, «Qlaqolik hərflər kobud və səriştəsizdir, çox qədimin nümunəsidir və başqa əlifbalarla bənzəri yoxdur. Kiril hərfləri isə yunanlarınkı kimidir və IX əsrdə o, yeni kəşf sayıla bilməzdi. Buradakılardan yunanlarda yoxdur ki, bunları qlaqolik əlifbadan götürmüş olsunlar».

Düzdür, N. M. Karamzin qeyd edir ki, qlaqolitsa slavyanlarda ona görə işlənə bilmədi ki, «hərfləri əyri-üyrü idi», ancaq aşkarca biclik edirdi. Kirilitsa ondan az əyri-üyrü deyil. Səbəb, əlbəttə, başqadır və böyük Karamzin bunu bilməyə bilməzdi.

Slavyan dilində yumşaq «q» səsi («g» nəzərdə tutulur – T.H.) varmı-yox, halbuki bu, türkcə üçün səciyyəvidir. Yaxud burun səsləri? Yaxud y-laşma? (məsələn, söz əvvəlində: inci-yinci – T.H.). Karamzin nəslən Krım türklərindən idi və türkcəni, şəksiz, bilirdi. Yox, əlbəttə, iş hərfin qıvrımlığında–əyriliyində deyildi. Sadəcə olaraq, qlaqolitsa slavyan dilinin boyuna biçilməmişdi türkcə səslər daha çox idi, bu hərflərin sayına uyğun o gəlirdi.

Məhz bu səs azlığına görə yunanlar slavyancanı «olduqca kobud» dil sayırdılar.

Qlaqolitsaya döndərilmiş türk runları Avropada Xalqların Böyük köçündən sonra özünü göstərir. Onu IV-V əsrlərdə Attilanın döyüşçüləri və onların sələfləri bura gətirmişdilər. Bu əlifba Altayda e.ə. məlum idi.

Mərkəzi Avropanın əhalisi üçün türk runik yazısı uzun müddət öz sözlərini kağıza köçürmək və zamana etibar etmək vasitəsi olmuşdur. Avropanın bu hissəsində başqa yazı olmayıb. Ancaq bu yazıdan ulu bir sirr kimi yalnız kahinlər–maqlar istifadə edirdilər.

Kiril və Mefodini «ilk slavyan müəllimləri» eləyərək, rus salnaməçiləri qoca Kirili (daha dəqiqi isə Konstantini) xristianlaşdırıcı missiya ilə Kiyevə göndərirlər. Görünür, bu salnaməçilər nəzərə almayıblar ki, öz dövrünün bu görkəmli nümayəndələrinin fəaliyyəti başqa mənbələrdə də (əlbəttə, qeyri-slavyan mənbələrində) əks olunub. Ancaq, əlbəttə, heç bir Kiyev səyahətindən söhbət ola bilməz.

RUSUN XRİSTİANLAŞMA «DUMANI»

Rusun (Rusiyanın) xristianlaşmasmda da çox dumanlı işlər var. Məsələni ümumiyyətlə bir ədəbsizlik «duman»ı bürüyüb. Bu vacib dövlət aktından danışan, az qala, hər sözdə uydurma və fərziyyə var. Hətta xristianlaşmanın baş vermə tarixi haqqında nəhayətsiz mübahisələr gedir. Ancaq aydınlıq hasil olmur ki, olmur!

Kiyevin qurulacağı torpağa gəlmiş Andrey Pervozvannının haqqındakı əfsanənin yanında hər hansı mif yalandır. Görünür, XII əsrdə düzəldilib.

Yevsevi Kesariylinin Tarixində Apostol Andreyin fəaliyyəti haqqında çox nüfuzlu məlumat verilir. Ancaq orada Andreyin Skifiyaya¹⁰ gəlməsindən danışılır – bura Qara dənizin şimal sahilləridir.

Neçə əsrdir ki, Rusda ona qibləgah kimi baxırlar – guya Andrey Pervozvannı xristianlığı qəbul edən ilk slavyandır.

Müqəddəs Andreyin Qədim Rus «səyahəti» başdan-başa uydurmadır. L. Müllerin ifadəsilə «Bu, çoxdan Rusu dolaşan bir lətifədir». Məsələn, İlmen slavyanlarının yanında apostol rusların buxar hamamına təəccüb edib. Əfsanəni düzəldənlərin ağlına gəlməyib ki, İlmen-göl ətrafına slavyanların gəlişi V-VI əsrlərdən o yana getmir. «Rus buxar hamamı»ndan necə söz gedə bilər?

Yorulmaz Müller «Rusun xaç qəbulu» kitabında bu əfsanənin necə yaranmasına diqqət yetirmişdir. Onu yaradanlar ancaq cəhalətdən ilham alıblar. Şayiəni kiyevlilər uydurublar, novqorodlular onu qapmış və tamamlamışlar. Sonra o, qar topası kimi böyümüş, şimal-şərqə diyirlənmiş, xristian Kilsəsinin yayıldığı regionları tutmuşdur. Slavyanlara öz müqəddəs, tarixi kökləri lazım idi. Buyurun, müqəddəs apostol.

Andreyin Rusa «səyahəti» haqqındakı uydurmalar yeni təfərrüatlarla şişir.

Qarşımızda tarixi sənəd yox, hətta Kilsənin də qəbul etmədiyi ədəbi əsər (apokrif) dayanır. Məsələ də budur ki, bu yaramaz uydurma Böyük Rusun tarixində bir ululuq səhifəsinə çevrilmişdir.

Alman tarixçisi «səyahətin» ilk variantının meydana çıxmaq tarixini də müəyyənləşdirib – bu, Rusiya tarixinin cidd-cəhdlə yenidən yazıldığı Vladimir Monomaxın dövrüdür. 1102-ci ildə böyük knyazın nəslindən bir nəfərə Andrey adı verilir. Elə ondaca Rusda Andrey Pervozvannının şərəfinə təqdis edilmiş kilsələr meydana gəlir. «Rusun ilk xristianı» şərəfinə dini mərasim ənənəsi yaranır halbuki əvvəllər bu haqda heç təsəvvür yox idi.

Bu açıq uydurma Rusa haradan gəldi? Görünür, Bizansdan, Ruslarınkından bir az əvvəl, IX əsrə yaxın bir apostol Andrey haqqında da əfsanə qurulmuşdu. O Andrey də gələcək Konstantinopol olacaq yerə gəlib guya ilk xristian icmasının əsasını qoyur, sonra da əzablı bir ölümlə dünyasını dəyişir. Ancaq Bizansda bu «zühur» çox az-az yada düşər. Görünür, bəzən elə siyasi səbəblər olur ki, onların xatirinə gözəl əfsanələr yaradıblar və yenə yaradırlar – bir az sonra bunları tarix kimi qələmə verirlər.

Tarix elminin əlində belə məlumat yoxdur ki, yeni rus Kilsəsinin başında kim durur, ibadət hansı dildə gedib, rusun xaç qəbulu necə olub, harada olub? Bu məsələdə mütləq söz demək yersizdir, bu, həqiqətə ziyan verər. Məlum deyil! Vəssalam!

Rusun rəsmi xaç qəbulundan xeyli qabaq Kiyevdə Xristian məbədləri yardı. Bu, faktdır. Məsələn, Poçayn irmağı sahilində İlya Prorok Kilsəsi fəaliyyət göstərirdi – bu barədə Bizans müəllifləri məlumat verirlər. Başqa kilsələr də vardı. Bunlar kimə xidmət edirdi?

Rusda «İlk xaç sahibi şəxs» haqqında bir söz gəzir. Mütəxəssislərin də etiraf etdiyinə görə, bu versiya zəifdir. Ancaq axı var. Çünki belə bir fərziyyəyə ehtiyac olub.

Konstantinopol patriarxı Foti (820-890) Dairə nəsihətnaməsində göstərirdi ki, varyaq-ruslar (bunlar kiyevlilərdir?) IX əsrin 60-cı illərində xristianlığın sirləri ilə ilk dəfə tanış olurlar. Həmin mətndən başqa bir şey də çatır – bu nəsihətnamə yazılan ərəfədə artıq kiyevlilərin yepiskopu var idi. Bu, Vizantiya kilsə hakimiyyətinə məlum idi.

Kiyev Rusunda yepiskop uzunmu fəaliyyətdə olub? Böyük şəxsiyyət sayılıbmı? Onun Ağası (baş keşiş) kim idi? Hamısı qaranlıq qalır. İmperator Konstantin Baqryanorodnının əsərləri ilə Foti versiyasının müqayisəsi də buraya heç bir aydınlıq əlavə etmir. Konstantin babası I Makedoniyalı Vasilinin bioqrafiyasında kiyevlilərin xristianlaşdırılması şərəfini öz babasının və patriarx İqnatinin ayağına yazır.

Yenə hər şey öz yerini almır. Bir «bəs axı» hər şeyə mane olur: bəs axı Foti bu hadisədən əvvəl yaşayıb. Əgər Kiyevdəki xristianlardan Foti yazıbsa, onda patriarx İqnati onları xaç suyuna çəkə bilməzdi.

Haqqında danışılan sənədlər çox mübahisəlidir, ancaq onlar bir mübahisəsiz nəticə çıxarmağa imkan verir: IX əsrdə Kiyevdə artıq xristian ənənələri var idi.

Bu ənənələr şəhərin Helq (Oleq sözünün tarixi deyilişidir) tərəfindən tutulmasından sonra da qalırdı. 882-ci ildə, Rusun rəsmi xaç qəbulundan yüz il qabaq bu varyaq qulduru kiyevlilərə öz odinoçuluq inancını zorla qəbul etdirməyə çalışmışdı. Onlar müqavimət göstərib, xristianlıqlarını daha yüz il də saxladılar – bu müddətdə bütpərəst varyaqların özləri xaç qəbul etdilər.

Bəlkə elə buna görə Allaha sədaqətlərinə görə ukraynalılara «xaxol» deyirlər? «Xaxol» türkcədən tərcümədə «göyoğlu» deməkdir (xox-qoq-gög, ol isə «oğul» sözüdür bu gün də türk dillərində oğul mənasında ol/ul işlənir – T.H.). Ölüm xofuna qarşı «göy oğulları» müqəddəs Georgi adasında toplaşıb Poçayn irmağı sahilindəki İlya Prorok Kilsəsinə gedirdilər. Hətta Kiyevi işğal edən knyazların rusların əhatəsində xristianlar meydana çıxırdı. Bu haradandı?

«İllər haqqında povest» əfsanəvi tarixi məqamlardan təkcə Rusun xaç qəbul etməsi haqqında məlumat vermir. Məsələn, Kiyev knyaginyası Helqənin (Olqanın) Bizans imperatoru VII Konstantinlə «nişanlanması» haqqındakı məlumatı götürək. Bizans tarixini yaxşı bilən şəxs yəqin bu salnamə epizodunda da bir saxtakarlıq tapacaqdır. İş orasındadır ki, Kiyev knyaginyası yanına gəlincə Konstantin xanım Yelena ilə evli idi, onun evlənmək problemi yoxdu. Bundan başqa, Helqə Konstantinopola xristian kimi gəlmişdi. Onun Bizansda xaç suyuna çəkilməsi haqqında söz ola bilməz.

Ancaq faktlar… Knyaginyanı Konstantinopola aparan rus səfirliyinin heyətində Kiyev keşişi Qriqori atanın da adı var. Bu faktdan, sənəddən necə qaçmaq olar? (Deməli, Helqə Konstantinopola xristian kimi gedir – T.H.). Hələ bu da hər şey deyil. Kiyev knyaginyasının Konstantinopolda təntənəli qəbulu haqqında məlumat saxlanmışdır. Helqənin imperator ailəsinə gəlişi, onun məlikə Yelena ilə qısamüddətli dostluğu barədə söhbət gedir. Bütpərəsti çətin ki, Konstantinopolda belə qarşılasınlar.

Bəs Helqə nə vaxt və harada xaç qəbul edib? L. Müller hesab edir ki, 944-cü ilin yazından (bütpərəst ərinin ölümündən sonra) 946-cı ilin əvvəllərinə qədər ola bilərdi. Nəzərə alsaq ki, yaşlı adamın xaç qəbulu mərasimi aylarla çəkir, onda 945-ci il bu iş üçün kifayət edərdi.

Yaşlının xaç qəbuluna aid qədim pravoslav ayini beş ardıcıl aktdan ibarət idi. Birincisi elan etmədir: keşiş kilsə kandarında diz üstə çökmüş şəxsi üç dəfə xaçla örtür, ruhunun təmizlənməsi üçün dua oxuyur, ona İncili, Zəburu və başqa vacib duaları oxumaq hüququ verir. Bu ilk mərhələni keçən adam hələ xristian sayılmır.

İkinci elan Böyük pəhrizin 2-ci və 3-cü bazar gününə təyin olunur. Yenə şəxs diz üstə çökür, üzünü şərqə tutur və yenə üç dəfə xaçla örtülür. Ancaq bu dəfə xaç qəbul edən lüt olur, bu, abır-həyanı qavramaq üçündür – Adəmin keçdiyi yol xatırladılır. Bu dəfənin kulminasiyası şeytanın qovulmasıdır.

Üçüncü aktda şeytandan üz döndərilir. Bu, axırıncı pasxa cüməsinə təyin olunur. Patriarxın duası altında xaç qəbul edən şəxs satanadan ayrılıb üzünü şərqə tutur və «İnanıram» duasını oxuyur.

Dördüncü akt xaç suyuna salınmadır, bu, ən təntənəli mərhələdir. Rəhmət bazar gününün və ya başqa bir böyük bayramın ərəfəsində icra olunurdu.

Beşinci akt yuyunmadır – müəyyən olunmuş qayda ilə bədənə sürtülmüş zeytun yağı təmizlənir. Bu, xaç çəkiləndən sonra səkkizinci gün olur.

Beləliklə, bu mərasim bəziləri üçün dörd-beş ay, bəziləri üçün illərlə davam edib.

Helqənin xaç qəbulunun harada olması bilinmir. Ola bilər, Kiyevin özündə olsun, ola bilər Korsunda, yaxud başqa bir şəhərdə, məsələn, Bryanskda (əsli: Brinçi) olub. Ancaq Konstantinopolda, Bizansda olmayıb (onun Konstantinopola səfəri qısa müddətdli olub – T.H.).

Helqənin Konstantinopola gəlişi ilə bağlı müəmmalar çoxdur. Getməyin məqsədi aydın deyil. Kiyev knyaginyası imperatorla nə danışığı apara bilərdi? Ola bilsin ki, cavan Kiyev-Rus dövlətinin beynəlxalq statusu haqqında söhbət gedib. Ola bilər, dini problemlərdən danışıblar – təsadüfi deyil ki, gedişqabağı Knyaginya xristianlığı qəbul etmişdi və s.

Lakin Helqənin Konstantinopoldan qayıtması ilə bağlı bir təfərrüat diqqəti cəlb edir. Rus tarixşünaslığında bu, yoxdur. Bu, Maqdeburq yepiskopu Adalbertin Xronikasında onun Kiyevə səfəri ilə bağlı qeydləridir. Yepiskopu Helqə dəvət edibmiş. Şəhərlə tanışlıq çox maraqlı olub, ancaq yepiskopu heyrətləndirən odur ki, kiyevlilər onu tələm-tələsik öz evinə qaytarıblar. Rədd ediblər.

Latınpərəst din xadimi, deməli, yerinə düşməyib.

Adalbertin xronikasından görünür ki, cavan xristian Helqə üçün Şərq və Qərb Kilsələri arasında fərq yoxmuş. Niyə? Bu barədə düşünmək lazımdır. Bu, təsadüfidirmi ki, latınpərəst keşiş Kiyevə dəvət edilmişdi? (Ola bilər ki, Konstantinopoldakı qəbul Helqəni təmin etməmişdir; dövlətlərarası münasibətlərdə dinin mühüm rol oynadığını görərək latınpərəst yepiskopun vasitəsilə öz ölkəsində Romaya katoliklərin dayağına rəğbət oyatmaq istəmişdir. Ancaq Knyaginyanın əhatəsi və xalqı bunu qəbul etməmişdir – T.H.).

Məlum olduğu kimi, kiyevlilər qədim pravoslav ayinlərinin, Şərq Kilsəsinin tərəfdarı idilər, buna görə də yepiskop Adalberti qovmuşdular. Qədim pravoslavlıq budur Rusiyanın unudulmuş xristianlığının əsası.

Bütpərəst rusları, Kiyev knyazları Svyatoslav və Yaropolkun nəsil şəcərələrini təhlil edərək L. Müller daha bir aşkar yenilik tapıb. Alman tarixçisi belə bir məlum fakta xüsusi əhəmiyyət verir ki, Yaropolkun və qardaşı Valdemarın (Vladimirin) anaları ayrı-ayrı adamlardır. O, onların bioqrafiyasını addım-addım öyrənərək, müəyyən edib ki, X əsrin 70-ci illərində (diqqət yetirin: yenə Rusun xristianlaşmasmdan əvvəl) Kiyevin varyaq camaatında xristian ideyaları çox kütləvi imiş. Yaropolk Kiyevdə «oturmuşdu» və arvadı xristian idi. Valdemar Novqorodda slavyanlara knyazlıq edirdi. Halbuki X əsrin sonunda Novqorodda xristianlığın nə olduğunu bilmirdilər.

Knyaz Valdemarın (Vladimirin) hərəkətlərində bütpərəst psixologiyası özünü göstərir. Kiyevdə hakimiyyəti ələ keçirərək, o, xristianların kütləvi edamını təşkil edir. Eyş-işrətləri də bütpərəst qaydasınca edirdilər. Rusu xaça dəvət edən «kişi» tarixə belə düşüb.

987-ci ildə bu pozğun knyazın başına gələnlər bir daimi tapmacadır. «İllər haqqında povest»dən göründüyü kimi, həmin ildə o, yanına xristian, yəhudi və müsəlman nümayəndələri dəvət edir ki, din seçsin.

«İllər haqqında və bərəkət haqqında hekayətlər», monarx İakovun «Knyaz Vladimirin barəsində xatirələr və mədhlər» əsərlərinin müqayisəsi göstərdi ki, bunlar bir çox rus tarixçilərinin güman etdikləri kimi, tarixi faktlar deyil. Bunlar sadəcə, ədəbi əsərlərdir ki, Rusun xristianlaşması ilə bağlı versiyaları hər müəllif kefi istədiyi şəkildə verib.

Bununla belə, seçmə problemi olub. Ancaq dini yox, geopolitik seçmə gedib: millətlərarası həyatda cavan Rus dövləti kimə arxalansın?

Əlbəttə, məsləhət üçün Valdemar heç kəsi dəvət etməyib, özü birbaşa Bizans kursunu götürüb. Knyaz doğru hesab edirdi ki, qərbdənsə, şərq təsiri altında olmaq Rus üçün daha çox arzu olunan siyasətdir.

Bəli, seçmə nədə göründü: Şərqlə Qərbdən birini, dünyanın müxtəlif dinlərindən birini qəbul etməkdə. Əvvəlki vəziyyətində qalmaq Rus üçün dünyəvi həyatdan, mədəniyyətdən, ticarətdən kənarlaşmaq demək olardı.

«Knyaz Vladimirin barəsində xatirələr və mədhlər» əsərinin müəllifi monax İakova elə mənbələr məlum olub ki, onlar bizə çatmayıb. Ancaq həmin mənbələrə Bizans müəllifləri də istinad edirlər. Monax İakov məlumat verirdi: Kiyev knyazı Valdemar Korsun yürüşünə iki il qalmış xristianlığı qəbul edib. Ancaq Rusiya tarixçiləri bunu qəbul etmirlər, başqa fikirdədirlər.

Xristian sərkərdənin başçılığı ilə rus ordusu Korsun məbədlərini xarabazara çevirdi. Bəlkə heç «Korsunda» xaç qəbulu olmayıb?

Maraqlıdır ki, Rusun xristianlığı qəbul etməsinin tarixi Bizans Kilsəsində heç qeydə alınmayıb. Bu faktı nəzərə almamaq mümkün deyil. Bəlkə buna görədir ki, Bizans yazıçıları (Psell və başqaları Rusu bütpərəstlər ölkəsi adlandırırdılar. Yaxşı, əgər Bizans Rusun xaç qəbulunu dərhal bilməyibsə, bəs Kiyev knyazı xristian xaçını kimin elindən qəbul edib?.. Bu sirrin üstündə yeddi qıfıl var.