Читать книгу: «27 möcüzə», страница 4

Petra
Musanın çəhrayı şəhəri

Keçən əsrin əvvəllərində Osmanlı imperiyası Yaxın Şərqi əlində möhkəm saxlayırdı. Türkiyə torpaqlarının içərilərinə getmək istəyən Avropa səyyahları başlarını itirə bilərdilər. Napoleonun Misirə hücumu ilə əlaqədar olaraq Avropada Şərq ölkələrini öyrənmək üçün oyanmış maraq o qədər güclü idi ki, yeni-yeni səyyahlar, casuslar, missionerlər Livanın və Suriyanın limanlarına girir, müsəlman tacirlərinin, dərvişlərinin və zəvvarların libasında karvanlarla səhranın əfsanəvi, unudulmuş şəhərlərinə, Məkkəyə və Mədinəyə çatmağa çalışırdılar. Doğrudur, bu şəhərlər haqda Bibliya məlumat verirdi, lakin Roma imperiyasının süqutundan sonra bu şəhərləri avropalılardan, demək olar ki, heç kim görməmişdi.

1812-ci ildə karvanla Dəməşqdən Qahirəyə getmək istəyən İsveçrə səyyahı İohann Burkhard da beləcə cındır paltar və qara saqqallı zəvvar idi. O, ərəb dilini öyrənib, səhvsiz namaz qılırdı. Dini biliyi ilə hər bir molla ilə mübahisə edə bilərdi. Doğrudur, bu bilik onu uzun yol boyu baş verən gözlənilməz ağır vəziyyətlərdən xilas etmir, bəzən onun həyatı bir tükdən asılı olurdu. Dindarlar onların arasında bir kafirin olduğunu bilsəydilər, ehtimal ki, onu hakimin ixtiyarına vermək üçün yaxın şəhərciyə kimi aparmağa tələsməzdilər; səhrada karvanları tez-tez ölüm təhlükəsi gözləyirdi, bir zəvvarın azlığını çox çətin ki, kimsə duya biləydi.

Günəşin qurutduğu Sinay dağları yekrəng və sonsuzdur. Şor su ilə dolu olan tək-tək quyular bir-birindən o qədər aralıdır ki, onlardan biri qurusa, karvan o birinə çata bilməz. İsveçrəli Bibliyanı diqqətlə oxumuşdu. Misirdən Musa ilə gələn yəhudilərin yolu burdan keçirdi. Bu boz qayaların və hər tərəfi bürümüş daşların arasında yorğun qaçqınlar ac qalır, susuzluqdan əzab çəkir və ölürdülər.

– Deməli, yol buradan keçirmiş? Məgər insanlar bu daşlı səhrada sağ qala bilərdimi?

– Səhər Musa vadisində olacağıq, – deyə sarban elan etdi.

– Bir günlük istirahət olacaq?

– Yox, biz bax o dərədə düşərgə salacayıq. Orada bulaq var.

Dağın ətəyindəki yaşıl ləkə sarbanın doğru danışdığını göstərirdi.

İohann bilirdi ki, karvan Musa dərəsindən keçəcək. Bəlkə peyğəmbərin izi məhz elə burada qalıb. Ancaq karvanı necə tərk edəsən ki, heç kim şübhələnməsin?

İrəlidə, burulub qalxan dağ hansı dağ idi? İsveçrəli dağı tanıdı. O, Dəməşqdə və yolda bu dağ haqda çox eşitmişdi. Bu, müsəlmanların müqəddəs Harun dağı idi. Dağın zirvəsinə xalis müsəlmandan başqa heç kimin qalxmağa haqqı yox idi.

Yüksüz dəvələr ağacların balaca kölgəsinə uzandılar, yolçular isə tonqalın başında dövrə vuranda, qara saqqallı zəvvar sarbana yaxınlaşdı.

– Mən Harun dağına qalxmaq istəyirəm, – dedi.

– Bu çox çətindir.

– Mən Harun dağına qurban vermək üçün keçi də gətirmişəm. Mən hələ Dəməşqdə ikən əhd etmişdim.

– Öz işindir, – deyə sarban etiraz etmədi. – Ancaq axşama kimi geri qayıt. Səhər tezdən yola düşəcəyik.

Keçi boz qayaların sükutundan qorxub mələyir və çatını dartırdı. İsveçrəli düşərgənin gözdən itməsini gözləyirdi. Budur, nəhayət, cığır iri qayanın arxasına buruldu. Ancaq hələ tez idi. Hə, bədbəxt heyvan, yerisənə, sənin üçün nə fərqi var, ya Harun dağına qurban, ya da çaqqallara yem olacaqsan. Hə, indi heç kəs görməz.

İohann keçini kəsib, kahada gizlətdi, sonra addımlarını yeyinlətdi. Günəş yuxarı qalxır, zəvvarın uzun əbası onun hərəkətinə mane olur, su ilə dolu qab isə qıçlarını döyürdü.

Burkhard boz qayaya gedən çığırdan çıxıb, aşağı qayaların arasında qaralan yarğana tərəf addımladı. Bibliya şəhəri Sinay da bu qayaların arxasında idi. Bu yarğanı – Seki-Musa öz əsası ilə yarıbmış. Yarğandan su süzülürmüş. Buradan bir neçə dəfə gəlib-keçən karvançılar belə söyləyirdilər. Doğrudur, bu sirli yarğanı çox çətin ki, görən olub.

Deyəsən, Musanın əsası düyünlü imiş, deyə səyyah düşündü. Eni iyirmi metr olan qaranlıq yarğan dar və əyri-üyrü idi. Kölgədəki qaya nəm idi, bulaq damcılayırdı. Qayanın üstündə bir neçə kol bitmişdi. Yarğanın dibi yastı idi, hər tərəfə səpələnmiş hamar, yastı daşlar buradan vaxtı ilə su axdığını göstərirdi.

Dərə birdən-birə başa çatdı, səyyahın qarşısında əfsanəvi bir şəhərin mənzərəsi açılırdı. Şəhər çəhrayı, sarı, qırmızımtıl, mavi idi, – rəngarəng qayalar hiss olunmadan sütunlarla və təmtəraqlı sütunlu tağlarla bəzədilmiş evlərə çevrilirdi. Şəhərin üzərində asılan qayalarda dördkünc pəncərə və qapılar qaralırdı, sanki sakinlər şəhəri elə bu saat tərk edib, qapı və pəncərələri örtməyi unutmuşlar.

Ancaq ilk təəssürat yanlış olur. Şəhər çoxdan, tamamilə ölmüşdü. Plitələr düzülmüş səkilərin üstü çınqılla örtülmüşdü, fəvvarələr və hovuzlar qurumuş, toz basmış, məbədlərin və evlərin divarlarını, sütunları səmum yeli didmişdi.

İohann ikimərtəbəli binanın önündə dayandı. Bina tamamilə salamat qalıb, yalnız bir sütunu uçub. İlk baxışdan aydın görünürdü ki, bina Roma memarlığının güclü təsiri altında tikilmişdir. Bəlkə də onu romalılar tikmişlər. “Romamın sarayları da məhz belə olub” – deyə İohann düşündü. Ancaq binanın və yaxınlıqda olan evlərin bir cəhəti xüsusilə qeyri-adi görünürdü. Saray, məbəd və ehramların hamısı qayada yonulmuşdu, bütöv və monolit idilər.

Evlər qayalarda çox dərin yonulmayıblar, bəzən təkcə yaxşı işlənmiş fasad saray təsəvvürü yaradırdı. Fasadın arxasında isə dar oyuqdan başqa heç bir şey yox idi. Bu da teatr-şəhər dekorasiyası əmələ gətirirdi. Elə bil bu teatrı uzun müddətli əməyinə heyfi gəlməyən hansısa bir zarafatcıl öz zövqünü oxşamaq üçün yaradıb.

Bütün fasadlar romalılarınkına oxşamırdı. Burkhard Misir məbədlərinə bənzər tikililəri olan küçəyə yönəldi. Məbədlərin çoxu səyyahın indiyədək rast gəlmədiyi naməlum memarlıq üslubunda tikilmişdi.

Budur, onun gözlərinə yenə də qayada yonulmuş əsil evlər dəyirdi. Evlər ikimərtəbəli idi. Yuxarı, ehtimal ki, pilləkənlərlə qalxırlarmış, ancaq pilləkənlər qalmamışdı.

Burkhard bütün şəhərdə ayrıca duran yalnız iki tikili gördü. Bu, kiçik məbəd və Roma dövründən qalmış zəfər tağları idi. Çınqılla örtülmüş məbədin yalnız dəyirmi günbəzi görünürdü. Əgər bu məbəd Roma dövründə tikilibsə, deməli, dünyada ilk günbəzli binadır.

Günəş qüruba enirdi, qayıtmaq lazım idi. Səyyah ətrafdakı hündür qayalardan birinin üstünə qalxmaq istədi: bəlkə Musanın izi buradadır. Burkhard tamamilə əmin deyildi ki, şəhəri qədim yəhudilər tikib və burada yaşayıblar.

O, amfiteatra gəldi. Amfiteatrın səhnəsini və aşağı sıraları torpaq örtmüşdü, ancaq həmişə adamla dolu olan bu teatrı olduğu kimi təsəvvür etmək çətin deyildi. Səyyah özünü hətta bir az pis hiss etməyə başladı. O, əsrlərlə boş qalmış şəhərin ortasında dururdu. Birdən ona elə gəldi ki, bu saat bu sirli şəhərin qanuni sakinlərinin qəzəbli, kinli kölgələri gələcək.

Uzun əba geymiş qara saqqallı adam şəhərdən çıxmağa tələsdi, dar dərəyə doğru addımladı. Qürub edən günəşin şüaları əfsanəvi sarayların divarlarını al qan rənginə boyadıqca, divarlar sanki bir-birinə yaxınlaşıb bu çağırılmamış qonağı əzmək istəyirdi. Son iki kilometr Burkhard əyri-üyrü dərə ilə yüyürməyə başladı, ona elə gəlirdi ki, arxadan kiminsə ayaq səsləri eşidilir.

Karvançılar zəvvarı zarafatla qarşıladılar. İsveçrəli o qədər yorğun görünürdü ki, elə bil səhrada həftələrlə susuz qalmışdı.

Burkhardın Musa şəhəri haqdakı qeydləri on il sonra, daha doğrusu, səyyah öləndən sonra dərc olundu. Qeydlər nə qədər qısa olsa da, Sinay səhrasındakı sehrli şəhərə maraq oyatdı. Bu şəhər haqda söhbət edir, yazır və fərziyyələr yürüdürdülər. Bir çox səyyahlar Burkhardın yolu ilə getdilər, tarixçilər qədim əlyazmalara müraciət etdilər qızğın mübahisə başlandı.

Bibliyanın tərəfdarları sübut edirdilər ki, romalıların Petra adlandırdıqları bu şəhər, Bibliyada adı çəkilən Sinay (Petra yunanca “qaya” deməkdir) şəhəridir. Qədim yəhudilər köçən zaman məhz burada dayanıblarmış, sehrli şəhəri də elə onlar tikmişlər. Bəzi sənədlər də tapıldı, onlarda deyilirdi ki, səlibçilərin kralı I Bolduinin salnaməçisi və kapellanı Fulçer 1101-ci ildə bu şəhərdə olmuşdur. O da belə hesab edir ki, bu şəhər – elə həmin Sinay şəhəridir.

Lakin Burkhardın tapdığı bu şəhərə nə qədər adam gəlirdisə, Petranın tarixinə aid daha çox sənədlər tapılır və Bibliya rəvayəti tərəfdarlarının mövqeyi zəifləyirdi. XX əsrin əvvəlində aparılan arxeoloji qazıntı Bibliya tərəfdarlarının fikrini alt-üst etdi. Petra şəhərinin nə Musaya, nə də Misirdən köçən yəhudilərə dəxli var. Eramızdan qabaq VI əsrin əvvəllərində ərəb tayfasından olan nabateylər Sinay dağlarına köçür. Şimaldan gələn nabateylər edomitlər tayfasını sıxışdırıb çıxarır. Edomitlərin əsas şəhəri olan Sela vahədə yerləşirdi. Qədim dövrün hərbi və ticarət yollarından kənarda, dağlar arasında gizlənmiş bu şəhər, çoxlu bulaqları olan bu vahə ideal qalaya bənzəyirdi, çünki buraya gedən yeganə yolu – iki kilometr enliyində olan Sek yarğanını bir neçə döyüşçü asanlıqla qoruya bilərdi. Sonralar nabateylər qonşu tayfaları özlərinə tabe etmiş və bütün Sinay dağları rayonunda öz hakimiyyətlərini möhkəmlətmişlər. Əvvəllər yandan ötüb keçən ticarət karvanları, indi bu şəhərdə dayanır və Sela şəhəri tədricən Cənubi Ərəbistandan Suriya və Livana gedən yolun üstündə nəhəng mərkəzə çevrilirdi. Eradan əvvəl 312-ci ildə nabateylər o qədər güclü dövlət olmuşdu ki, Makedoniyalı İsgəndərin varislərindən olan Suriya hökmdarı Antiqonun iki hərbi yürüşünü dəf etmişlər. Nabateylər Misir Ptolomeylərinin, sonralar isə Romanın müttəfiqləri idilər. Onların ordusu Roma imperatoru Qallın Ərəbistan üzərinə yürüşlərində iştirak etmişdir. Yuli Sezar nabateylərin şahı Məlikə yazırdı ki, Misir müharibəsi üçün süvari dəstəsi göndərsin. Edomitlərin mərkəzi şəhəri olan Sela, bütün dünyada Petra adı ilə tanınırdı.

Nabatey şahlığı öz qüdrətinin zirvəsinə eramıza yaxın illərdə çatmışdı. O zaman Nabatey dövlətinin sərhədləri Dəməşqə qədər uzanırdı. Ancaq nabateylər Romanın qarşısını ala bilmədilər. Suriya və Fələstinin fəthindən sonra növbə Petraya çatdı. Petranın sonuncu müstəqil şahları dağlardan müdafiə vasitəsi kimi istifadə edib on illərlə qorundular, lakin nəhayət, itaət etməyə məcbur oldular. 105-ci ildə imperator Trayan Petranı tutdu, Nabatey şahlığı Roma imperiyasına tabe edildi.

Bu heç də o demək deyildi ki, Petra müstəqilliyini tamamilə itirdi. Romalılar Palmira, Petra və Kommagen kimi kiçik şahlıqların müstəqilliyini tamamilə əllərindən almaq niyyətində deyildilər. Əksinə, Roma bu kiçik dövlətlərə müəyyən müstəqillik verib, onlardan Romanın Şərqdəki torpaqlarını hərbcil qonşu tayfalardan qorumaq üçün bufer dövlətləri kimi istifadə etmək məqsədini güdürdü. Petra Romanın Şərqdə geniş ticarətini, karvanlarını ilk növbədə parfiyalılardan və köçəri bədəvi tayfalardan qoruyan yeganə sədd idi.

Nabateylər ərəb qəbiləsi idi. Ancaq onlar aramey dilində yazırdılar (aramey dili şərqdə o zamanlar əsas dil idi). Aramey yazısından yaranan və inkişaf edən nabatey yazısı indiki ərəb yazısının əsasını təşkil edir.

Petranın ən yüksək çiçəklənmə dövrü Romanın Yaxın Şərqdə ağalıq etdiyi illərə təsadüf edir. Ərəbistandan gələn hər bir karvan şəhərdə dayanırdı. Burada bol su var idi. Ətraf dağlardan axan xırda çaylar və bulaqlar şəhəri bol su ilə təmin edirdi. Burada bir damcı su da hədər getmirdi. Bütün il boyu hovuzlar təmiz və sərin su ilə dolu olurdu.

Çox ehtimal ki, Sela şəhərinin ilk sakinləri kahalarda yaşayırdılar: yumşaq qum daşından olan qayalar asan yonulurdu. Bu yerlərdə ağaca rast gəlinmir. Şəhər eninə böyüyə bilməzdi: qayalar şəhəri möhkəmcə əhatə edirdi. Qayaların arasındakı dar dərədə ev tikmək üçün yer yox idi, qayaların zirvəsində də tikinti mümkün deyildi – zirvələrdə qədim, müqəddəs mehrablar vardı. Qayaları yonmaq lazım gəlirdi.

Maldar-edomitlər kahalarda yaşayırdılar. Kahanın gözəlliyi haqda düşünməyə onların vaxtı yox idi. Ən başlıcası bu idi ki, bura qışda tonqal yananda isti, yayda isə sərin olurdu.

Kahadan bayıra burulub çıxan tüstü dilləri qayaları qara his zolaqları ilə örtmüşdür.

Nabateylər şəhərlərini gözəl görmək istəyirdilər. Əvvəllər qəbirləri Misir və Assuriya pilonları və düz səthli divar – qayaların hamarlanmış kəsiyi ilə bəzəyirdilər. Sonra kimsə kaha darvazasının üstündə portal yondu. İlk kaha-məbəd belə yarandı.

Şəhərin ən yaxşı tikintiləri – hökmdarların, Roma qubernatorlarının və varlı tacirlərin dəbdəbəli məqbərələri, məbədləridir. Buraya dünyanın hər yerindən tacirlər gəlirdilər. Nabateylərin özləri də evdə oturmağı xoşlamırdılar. Onlar digər ölkələrdə nəyin necə tikildiyini yaxşı bilirdilər. Odur ki, əsrlər boyu qayada yonulan binaların üslubunu, Misir və Assuriya lakonizmini Roma və Bizansın son dövrlərində tikilən məbədlərin zərifliyi və təmtərağı əvəz etdi.

Romanın süqutundan sonra ticarət yolları və Petra öz əhəmiyyətini itirdi. Ancaq şəhər Romanın məhvindən sonra hələ iki-üç əsr yaşadı. Burada hətta Bizans yepiskopluğunun iqamətgahı yerləşirdi. Lakin səlibçilər dövründə Petra artıq unudulmuş və məhv olmuşdur. Kimsəsiz qalan bulaq və quyular tədricən sorulub qurudu. Susuz səhra vahəni uddu. Musanın əsa ilə dağı yarıb, bu yerlərdə öz xalqı ilə istirahət etməsi haqda əfsanələr, şəhərin əzəmətindən heyrətlənəm tək-tək köçərilərin dilində yaşayırdı.

İndi Petra qorxmaz İohannın dövründəki qədər uzaq və əlçatmaz deyildir. Əmmandan bura yol çəkilib. Petranın döşəmələri ilə addımlayan, ətrafa heyrətlə baxan turistlər dəstəsi tez-tez şah ehramlarının sütunları və teatrın pillələri fonunda şəkillərini çəkdirirlər. Arxeoloqlar son illər ərzində şəhərin əsas küçələrini təmizləmiş, şəhər ətrafındakı təpələrin zirvəsindəki məbəd və mehrabları qazıb üzə çıxarmışlar. Onlar uçmuş sütunları qaldırmış və zəfər tağlarını bərpa etmişlər. Bununla belə, şəhərin əsl tədqiqatçıların gəlişinə ehtiyacı vardır. Burada bir neçə arxeoloq və sənətşünas nəsli üçün iş tapılar.

Turistlər Sekə yaxınlaşanda onları xəbərdar edirlər: ehtiyatlı olun, Petra qonaqları asanlıqla qəbul etmir. Yox, elə düşünməyin ki, artıq çoxdan məhv olmuş nabatey döyüşçülərinin ruhu qayadakı keçidləri yenə də qoruyur. Əvvəllər insanlara itaət edən təbiət ildi qəzəbli olub. Dağlara təkdənbir yağış yağanda, əmələ gələn sel aşağı, Petraya doğru şığıyır. Əvvəllər burada hovuzlar varmış, bunlar sanki selin qarşısını alırmış. İndi isə sel, daş və palçığa qarışıb vahədən yeganə çıxış yolu Sekə cumur. Bu vaxt Petrada olan səyyah ölümə məhkumdur. Sel dərəni qəflətən, səssiz-səmirsiz ağzına götürür. Seldən yaxa qurtarmaq üçün imkan da olmur. Bu yaxınlarda Petraya gedən böyük turist dəstəsi belə həlak olmuşdur.

Lakin burada yağış az yağır, lap az. Bir ingilis şairi yüz il bundan əvvəl bu şəhər haqda yazırdı: “Çəhrayı şəhər, zamanın özü kimi qocadır”. Qayalardan yonulmuş bu sarsılmaz şəhər, gözəlliyi sevən və başa düşən kiçik xalqın əbədi xatirəsidir.

Hadramaut
Göydələnlər şəhəri

Dilçilər sübut edirlər ki, “Hadramaut” sözünü “burada ölüm var” kimi tərcümə etmək olar. Bəlkə də bu belə deyil, lakin insanların yaşaması üçün bundan yararsız yer tapmaq çətindir. Ətriyyat və qəribə parçalar gətirən karvan başçılarının söylədiklərini eşitmiş qədim yunanlar Cənubi Ərəbistanın bu daşlı dərəsini – Arabia feliks – “gözəl Ərəbistan” adlandırırdılar.

Ədəndən Hadramauta getmək istəyən yolçu yolun ağırlığına qabaqcadan hazırlıq görməlidir. Doğrudur, indi burada pis-yaxşı yollar var. Bu yollarla Hadramautun bir çox şəhərinə getmək olar. Hələ bir neçə il bundan əvvəl Hadramauta getməyə hazırlaşan karvanlar çoxlu su, qida və silahlı keşikçi götürərdilər. Quldurluğa əsl igidin şəninə toxunan bir hərəkət kimi baxmayan şeyxin təşkil etdiyi soyğunçular dəstəsinə səhrada rast gəlmək olardı.

Tək bir ağac və bədəvilərin kiçik alaçıqları ilə yeri göstərilən quyudan-quyuya doğru, uzaqdan daş qalağına oxşayan qəbiristanlıqların, sarı çılpaq qayaların dibi və sel axınlarının qurumuş məcrası ilə, hərdənbir rast gələn kəndlərin qüllələri yanından – bütün bu yad və qonaqsevməz aləmdən arabir karvanlar gəlib keçir. Daşlı, qumsal düzənliklərdə ilğımlar görünür: yolçular səma kimi mavi göllərin, ətrafında xurma ağacları bitən kəndlərin ləpələnən mənzərələrinə tamaşa edirlər.

Düzənliyin qurtaracağındakı sıldırım dağların önündə ucalan şəhər – müasir memarın böyük istedadı ilə yaranmış bu ağ və çəhrayı göydələnlər şəhəri burada neçə əmələ gələ bilərdi?

Bu adi mənzərələrə laqeydliklə baxan karvançılar addımlarını yeyinlədir və dəvələri qırmanclayırdılar.

– Şibam, – deyə kimsə elan edir. – Şibam şəhərinə yaxınlaşırıq.

…Sanki dünyanın qurtaracağında, Cənubi Ərəbistanın susuz səhraları və çılpaq dağları arasında, İran körfəzindən iki yüz kilometr aralı olan keçilməz səhrada göydələnlər şəhəri görünür. Əsrlərlə yaşayan, özünün sultanı, xurma bağları və bazarı olan bu qeyri-adi şəhərdə həyat yenə də qaynayır. Bu şəhər dünyada ən maraqlı şəhərlərdən biridir – o yenə də yaşayır.

Ərəbistanın keçmişi hələ də yaxşı öyrənilməyib. İndi orada işləyən arxeoloqların ekspedisiyaları eramızdan əvvəl Ərəbistan yarımadasının cənubunda mövcud olan bir sıra dövlətlərin uzun və mürəkkəb tarixini öyrənmək istəyirlər. Buradan Süleymanın hüzuruna qiymətli hədiyyələr gətirən mələkə Bilqeysin sirli və əlçatmaz ölkəsini coğrafiyaçılar yerin ən uzaq guşələrində, bəzən Afrikanın cənubunda hesab edirdilər.

İndi artıq dəqiq məlumdur ki, Cənubi Ərəbistanda hələ lap qədimdən semit ailəsindən olan ərəb tayfaları yaşayırdı. Şimalda yaşayan ərəblərdən fərqlənən bu tayfanın dili hətta klassik ərəb dilindən də fərqlənirdi. Bu dil həbəş dilinə yaxın idi.

Bu dövlətlər haqqında ilkin məlumatlara biz yazılı ədəbiyyatda e.ə. 288-ci illərin mənbələrində rast gəlirik. Yunan tarixçisi Feofrastın əsərində bu dövlətlərdən ən qədimi olan Səba haqqında danışılır.

Ərəbistan yarımadasının cənub sahillərində yaşayan səbalılar cənubdakı dənizlərin finikiyalıları idilər. Səba dövləti özünün əlverişli coğrafi vəziyyətinə görə digər ərəb ölkələrindən çox erkən inkişaf yoluna düşmüşdür. Səbalılar Misirdən və Avropadan Hindistana gedən yolun kənarında məskən salmışdılar. İran cavahiratı, hind parçası, Çin ipəyi, Həbəşistandan isə fil sümüyü, qızıl və dəvəquşu lələyi bu yoldan gəlib keçirdi. Səba torpağı digər ölkələrə çox lazımlı ərzaq verirdi. Burada qədim dünyanın ən qiymətli malları – sidr-kafur və ətriyyat hazırlanırdı.

“Eritreya dənizinin peripli” kitabında – qədim dünyanın əsas coğrafi məlumatında (eramızdan əvvəl I əsr) Səba limanları zəngin şəhərlər kimi göstərilir. Səbalılar İran körfəzindəki gəmiçilik üzərində inhisarı ələ keçirmişdilər. Peripldə bu körfəz haqda deyirlər: “Ərəbistan sahillərində üzmək çox təhlükəlidir. Sahildə liman, lövbər salmaq üçün yer yoxdur. Orada limanlar çox pisdir, qaya və mərcan qayalıqları dözülməzdir”. Səbalılar öz sularını yaxşı tanıyırdılar. Cənubi Asiyada səbalılardan yaxşı dənizçilər yox idi.

Ancaq lazımi malları dənizlə aparmaq həmişə mümkün olmurdu. Bəzən gəmilər Səba limanlarında boşalır və mallar karvan yolları ilə şimala və qərbə doğru gedirdi. Bu yolları da ilk dəfə səbalılar öyrənmişlər. Bu yollar şimala – Petra və Suriyaya; qərbə – Sinaydan keçib Misirə; şimal-şərqə —Mesopotamiya və Hindistana gedirdi.

Ərəbistanın cənubunda kiçik ərəb dövlətləri əmələ gəlirdi. Bu ticarət dövlətlərinin arasında Main Kətəban və Hadramaut xüsusilə yaxşı tanınırdı. Kətəban və Hadramautun dənizə çıxış yolu bəlkə yox idi. Çünki bu ölkələr yarımadanın vahələrində, çılpaq dağlar ətəyində yerləşirdi.

Cənubi Ərəbistan dövlətləri hərbi cəhətcə güclü deyildilər. Palmira, Petra və Kommagen kimi bunlar tacir, sənətkar və əkinçi şəhərləri idilər. Şəhərlərin ətrafında xurma meşəliyi vardı, lap uzaqda isə susuz, çılpaq dağlar görünürdü – bura Müstəqil və yoxsul bədəvilərin səltənəti idi.

Bu ölkələr teokratik dövlətlər idi. Dövlətlərin başında “mükərrib” – baş kahin dururdu. Ərəblər Mesopotamiya allahlarına çox oxşayan allahlara sitayiş edirdilər. Əsas allah dan ulduzu allahı Astar idi (babillərdə isə o qadın-ilahə olub İştar adını daşıyırdı). Ay allahı – bunun müxtəlif ölkələrdə müxtəlif adı var idi (Səbada onu Əl-Məkah, Hadramautda və eləcə də Babilistanda – Sin, Kətəbanda – Əmm adlandırırdılar). Əsas allahlardan savayı ərəblərin panteonunda şəxsi adları olmayan ikinci dərəcəli allahlar da var idi. Allahlar üçün ibadətgah tikirdilər. Bunlardan birinə Səbanın mərkəzi Məribdə rast gəlinmişdir. İbadətgah yumru daş məbəddir.

Ərəb dövlətlərinin əsas problemi, bu günkü kimi, su problemi idi. Ərəblər kanallar, hovuzlar və bəndlər tikirdilər. Məribdəki bəndlərdən biri o qədər böyük və bütün rayonun təsərrüfatı üçün o qədər vacib idi ki, antik ədəbiyyatda onun adı tez-tez yad edilir.

Eramızdan çox əvvəl ərəblər öz yazılarını yaratmışdılar. Bu yazı Avropada XVIII əsrdə tanınmağa başladı. XIX əsrin ortalarında səyyahlar bu yazıdan nümunələr tapıb Avropaya gətirir, surətini çıxarırdılar. 1837-ci ildən etibarən Emil Rediger yazıların sirrini açmağa başladı.

Bu yerlərə gedib ölkələrin elmi təsvirini vermiş ilk səyyah Eduard Qlazer olmuşdur. O, keçən əsrin əvvəlində iki mindən çox yazı nümunəsini Avropaya gətirmişdir. İndi bu nümunələrin sayı dörd minə yaxındır. Onların bəzilərinin tarixi e. ə. VII–V əsrə aiddir. Ərəbistan dövlətlərinin yazıları həyatın müxtəlif cəhətlərini əks etdirir. Bunlar dini sənədlər, sazişlər, malların siyahısı, qəbzlər və s. ibarətdir.

Cənubi ərəblərin yazısında hər bir işarə bir hərf idi. Əlifbada 29 işarə vardı. Alimlər belə hesab edirlər ki, cənubi ərəblərin əlifbası Sinay əlifbası adlanan yazıdan törənmişdir. Bu əlifba Finikiya əlifbası və onun ulu babası Misir heroqlif yazısı arasında keçid təşkil edir. Doğrudan da onun bəzi hərfləri Finikiya əlifbasının hərflərinə uyğun gəlir, lakin o hər halda tamamilə müstəqil inkişaf etmişdir. Bu əlifba ilə Finikiya əlifbası arasındakı fərq çox böyükdür. Bu fərq latın və slavyan yazıları arasındakı fərq kimidir.

Əgər Səba dövlətinin ilk şəhərləri, tədqiqatçıların sübut etdiyinə görə, eramızdan əvvəl əmələ gəlibsə, onda Səba səltənəti min altı yüz ildən çox mövcud olmuşdur. Eramızdan əvvəl, təxminən V əsrdə, Ərəbistanda hakimiyyət kahinlərin əlindən çıxıb dünyəvi hökmdarların əlinə keçmişdir. Bundan sonra dövləti bir qrup kübar və varlı ailə idarə etməyə başladı.

Zaman ötdükcə ölkələrdən biri, yəni Səba rayonunun mərkəzində yerləşmiş dövlət, onu əhatə edən yerləri zəbt edib öz sərhədlərini genişləndirdi. Birinci olaraq müstəqilliyini şimalda yerləşən Main dövləti itirdi. Sonra eramızdan əvvəl I əsrdə Kətəban da Səba dövlətinə daxil edildi. Nəhayət, eramızın əvvəlində uzaq dağlarda və səhralarda itmiş Hadramaut da müstəqilliyini itirdi. III əsrə yaxın səbalılar bütün Cənubi Ərəbistanı vahid dövlətdə birləşdirdilər.

Bu dövrdə Cənubi Ərəbistan dövlətlərinin həyatında Həbəşistan böyük rol oynamağa başladı. Həbəşistan şahlığı özünün mədəniyyəti və dilinə görə həmişə Cənubi Ərəbistanla sıx surətdə bağlı idi. Həbəşistan və ərəb dövlətlərinin mədəniyyəti və memarlığı arasında qarşılıqlı təsir aydın görünür. Həbəşlər daxili çəkişmələrdə bu və ya digər tərəfə kömək etmək bəhanəsilə qonşularının yanına gəlir, sonra bu zəngin yerlərdən getmir və ərəb məmləkətlərini nəzarət altında saxlamaq istəyirdilər.

Cənubi Ərəbistandakı dini ziddiyyətlər də Həbəşistanın xeyrinə idi. Ərəblərin qədim allahları öz təsirini itirirdi. Kahinlərin hakimiyyəti kökündən sarsılmışdı. Yəhudi dini və xristianlıq bu ölkələrə nüfuz edirdi. Bu dinlərin tərəfdarları amansız mübarizə aparırdılar. Yəhudi dini tədricən üstün gəlirdi. Səbanın sonuncu şahı bu dini hətta dövlət dini elan etmək istədi. Bu, xristian həbəşlər üçün Cənubi Ərəbistanı fəth etməyə əlverişli bəhanə oldu. VI əsrdə Səba şahlığı süqut etdi.

Ərəb dövlətlərinin iqtisadi əhəmiyyəti azalırdı. Roma imperiyasının süqutundan sonra dəniz və karvan yolları boşalırdı: Avropa daha ipəyə və ətriyyata ehtiyac duymurdu. VI əsrdə böyük Mərib səddinin – qədim dünyanın mühəndislik sənəti möcüzəsinin dağılması ilə bərəkətli çöllər qurudu. Şəhərlərin bir-birilə əlaqəsi kəsilir, onlara gedən yollar qum və kol-kosla örtülürdü.

575-ci ildə həbəşləri iranlılar əvəz etdi, bir əsr sonra islamın böyük dalğası bura da gəlib çatdı. Cənubi Ərəbistan nəhəng ərəb imperiyasının ucqar əyalətinə çevrildi.

Şimali ərəb tarixçilərinin yazdıqları ilk tarixi əsərlərdə, Həbəşistandan Suriyaya qədər müxtəlif yerlərdə yazılarına rast gəlinən, tacirləri Çinə qədər gedib çatmış zəngin və gözəl dövlətlər olan Hadramaut və Kətəban haqda məlumat yoxdur. Həmin o ölkələr haqda ki, onlar hətta romalıların bacarmadığı kanalları və sədləri tikirdilər.

Lakin səhranın dərinliyində, qədim Hadramaut şahlığının yerləşdiyi vadidə bir neçə şəhər qalmışdı. Bu şəhərlər VIII əsrdən sonra canlanmağa başlayan karvan ticarəti, xurma və cins dəvə yetişdirməklə yaşayırdı.

Ərəb xilafətinin zəifləməsi ilə müstəqillik qazanan şeyx və sultanlar Hadramaut dövlətində hökmranlıq edirdilər. Lakin onların heç biri qonşularına üstün gələ bilmədi. Hadramautun şəhərləri çox kasıb yaşayırdı, ölkənin əhalisi də az idi. Bu ölkə heç böyüyə də bilməzdi. Bir damcı suyun qızıl qiymətinə bərabər olduğu bu ölkədə əhalinin artımı su ilə təmin oluna biləcək adamların maksimum kəmiyyəti ilə müəyyən olunurdu. “Artıq” qalan gənc ərəblər Hindistana və Sinqapura gedirdilər. Onların damarlarından qədim dənizçilərin və tacirlərin qanı axırdı. Ona görə də bu gün Hadramautun şəhərciklərində yaşayan əhalinin rifahı nəinki quyulardakı suyun miqdarından, həmçinin Kəlküttə və Sinqapurla aparılan ticarətin vəziyyətindən çox asılıdır. İşləri yaxşı gedən Sinqapur gəmisinin kapitanı, yaxud Kəlküttə dükançısı bir dəstə rupi sayıb, ünvanı heç kəsə məlum olmayan səhrada itmiş Şibama göndərir. Qocalanda isə vətənə qayıtmaq da olar…

Ehtimal ki, səbalıların dövründə Şibamın evləri bu qədər hündür və sıx deyildi. Ölkə kasıblaşdıqca və yaşamaq çətinləşdikcə hər kənd, hər ev alınmaz qalaya çevrilirdi: bədəvilərin aramsız hücumları oturaq həyat tərzinə keçənləri təhlükə altına alırdı. Bəzən də qonşu düşmənə çevrilirdi, çünki nə su, nə də torpaq çatışırdı.

Hadramautun şəhərlərinin ətrafına hasar çəkmək lazım deyildi. Bir-birinə sıxılmış evlərin arxa divarları bu vəzifəni yerinə yetirirdi. Şəhərə yalnız yeganə darvazadan daxil olmaq mümkün idi.

Hər kəs özünə ev-qala tikirdi. Qalanın bir neçə metrlik qalın divarlı birinci mərtəbəsindən saray və anbar kimi istifadə olunurdu. Divardan bir qapı və yanlarından qala mazğalları açılırdı. İkinci və üçüncü mərtəbələrdə də mazğallar qoyulurdu. Yalnız dördüncü mərtəbədə pəncərələr açılırdı: düşmən bura qalxa bilməzdi, ona görə də insanlar burada yaşayırdı. Böyük bir binada yaşayan bütün ailə, adətən üst mərtəbələrdə olurdu. Göydələnlərin 7–9 mərtəbəsi vardı.

Qalanın zirvəsində yaşamaq, gigiyena baxımından da əlverişli idi. Kiçik bir arabacığın belə sığışmadığı dar küçələrin ortasından çirkli, zibilli, ensiz bir çay axırdı. Qüllə isə səmaya yaxın olduğu üçün sərin və təmiz idi.

Hadramautun ən böyük şəhəri Şibamda sultanın çoxmərtəbəli sarayı ucalır. Bu saray başqa binalardan bir də qırmızı zolaqları ilə fərqlənir.

Daxili çarpışmalar dövrü arxada qaldı, lakin ənənələr qüvvətli idi. Göydələnlərdən biri çürüyüb yıxılırdısa, onun yerində daha hündürünü tikirdilər. Şəhər eninə böyümür: torpaq xurma ağacları üçün qorunur. Əslində burada əhali də artmır. Doğrudur, yerin dərin qatında su boldur, lakin onu çıxarmaq üçün nə texnika var, nə də güc.

…Şibamın baş küçəsi – selin qurumuş yatağıdır, bu da şəhəri iki hissəyə bölür. Səhrada quyu qazılıb. Hər gün səhər tezdən Şibamın göy, uzun don geymiş və başlarına çadra örtmüş qadınları çiyinlərində kuzə quyuya doğru gedirlər. Hadramautun başqa şəhərlərində isə qadınlar yaşıl, qırmızı, yaxud qara don geyinirlər.

Səhər tezdən karvanlar və səhrada yaşayan bədəvilər bazar meydanına toplaşırlar. Kənd sakinləri şəhərlilərdən samandan toxunmuş lentli əmmamələri ilə fərqlənirlər. Bədəvilər də əmmamə qoyurlar, ancaq bədəvi qadınlar üzlərinə çadra örtmürlər. Bədəvi qadınlarının üzü göy döymə xallarla bəzənib.

Hadramautun şəhərlərində yaşayan qadınlar üzlərinə naxış döydürtmürlər, rəngləyirlər. Onlar yanaqlarına parlaq sarı rəng, qaşlarının və burunlarının üstünə isə yaşıl və şabalıdı zolaqlar çəkirlər. Qadınlar (kim onları çadrasız görübsə) dəhşətli canlı bütə oxşayırlar. Deyirlər, bu adət mələkə Bilqeys dövründən qalıb. Bu adəti görüb heyrətlənən avropalı jurnalist qadına Şibamda ikiminillik tarixi olan alebastr heykəl göstərmişlər. Heykəl indiki qadınlara oxşayırdı.

Evləri bəzəmək adəti də qədimdən qalıb. Sanki səmaya dirənən evlərin qapıları lap balacadır. Qapıların layları, pəncərə çərçivələri və qapaqları oyma ilə işlənib.

Hər evin içində, yuxarı mərtəbələrdə çoxlu sütun var, divarlarda isə yapma naxışlar görmək olar.

Bu heç də heyrətli deyil. Axı, Cənubi Ərəbistan öz heykəlləri ilə tanınmışdı. Heykəllərin bəziləri hətta indi də dünya muzeylərinin bəzəyidir. Hadramautun məscid və türbələri də gözəldir. Ənənəvi şərq üslubunda tikilmiş abidələrin içərisində düzxətli həbəş obeliskləri görünür. İslamın minillik təsiri bu ölkələr arasındakı qədim bağlılığı poza bilməmişdir.

…Karvanlar dağ keçidini gecənin sakitliyində aşmaq üçün şəhəri axşam üstü tərk edirlər. Bədəvilər daha tacirlərin üstünə hücum etmirlər. Amma tacirlər hər halda dənizə axşam çatmağa çalışırlar. Belə yaxşıdır. Nə qədər ki, dəvə karvanları Hadramaut səhraları ilə gedir, onlar şəhəri gecələr tərk etməlidirlər ki, heç kəs duyuq düşməsin.