Читать книгу: «27 möcüzə», страница 2

Bibl
Əlifba və kitab

Dünyada ən məşhur kitabın adı bu şəhərlə bağlıdır. Halbuki bunun kitaba heç bir dəxli yoxdur.

Bəşəriyyət tarixində ən böyük kəşflərdən birinin adı bu şəhərlə bağlıdır.

Bu şəhər yer üzündə ilk şəhərlərdən biridir.

Finikiya şəhərlərinin hökmdarları fironlara oxşamaq istəyirdilər. Bu heç də heyrətli deyil. Qədim dövrdə bir neçə əsr Qubl adı ilə tanınmış Bibl şəhəri Misirin əsarəti altında idi. Bu qədim ölkənin mədəniyyəti, adət və ənənələri Finikiya şəhərlərinə böyük təsir göstərirdi.

Misir ehramları böyüklükdə məqbərələr tikmək Bibl şahlarının qüvvəsi xaricində idi – şəhər zəngin olsa da, Misirdəki qədər qul, fironların dövləti qədər var-dövlət toplamaq mümkün deyildi. Buna görə də Qublun şahı Ahirəm misirlilərin adəti ilə basdırılsa da, bu o qədər cah-cəlallı və təmtəraqlı olmadı.

Qayada dərin quyu qazıldı. Quyunun dibi qəbir üçün yonuldu. Ora sarkofaq saldılar. Onun yanına bir çox zərzivər tökdülər ki, şah ölülərin arasında da layiqli yer tuta bilsin.

Daş sarkofaq dörd şir heykəlinin üstündə yerləşdirildi. Sarkofaqın divarında barelyef yonuldu: Ahirəm şah taxtda əyləşib, əlində Nil zanbağı və fincan tutur. Əlahəzrət şam edir. Əlində dəsmal tutan xidmətçi şahın qarşısında təzim edir, iki nəfər xidmətçi sinidə xörək gətirir, onların arxasında isə qurban gətirənlər düzülüblər.

Sarkofaqın üstündə belə bir yazı var: “Bu sarkofaqı Qublun şahı olan Ahirəmin oğlu Etbaal atası üçün düzəltdirdi. Qoy bu şah üçün əbədi sığınacaq olsun. Əgər hər hansı bir hökmdar, yaxud sərkərdə şəhərə hücum edib sarkofaqı açsa, qoy o öz dövlətindən məhrum olsun, tacını itirib Qubldan qorxaqcasına qaçsın. Qoy o nə burda, nə də əbədiyyətdə rahatlıq tapsın”.

Yazı – yazı kimidir. Belə hədələrə və nifrinlərə bir çox qədim hökmdarların qəbirlərində rast gəlmək olur. Ancaq onların heç nəyə köməyi dəymir. Digər şahların qəbirləri kimi, Ahirəmin də qəbrindən qiymətli olan hər şey oğurlandı. Soyğunçular yalnız sarkofaqı çıxara bilməmişlər. Tarixə düşmək üçün çox az şansı olan və heç bir şeyi ilə məşhur olmayan Ahirəm şah bu yazı olmasaydı unudulardı. Bu, bəşəriyyət tarixində ən vacib əhəmiyyəti olan bir kəşfin şahididir. Bu kəşf, bəlkə də təkərin kəşf olunmasına bərabərdir.

Üç min il bundan əvvəl Ahirəmin oğlu Etbaal atasının sarkofaqı üzərində hərflərlə beş sətir mətn yazdırır.

Məhz hərflərlə. Nə mixi yazılarla, nə də heroqliflərlə deyil, sonralar ən yaxşı yazı vasitəsi kimi bütün dünyanı fəth edən hərflərlə, ayrı-ayrı səsləri göstərən işarələrlə. Misir heroqlifləri və mixi yazılar artıq çoxdan unudulmuşdu. Alimlər onları bəzən uğurlu, bəzən uğursuz oxumaqla məşğuldurlar. Ancaq üç min il əvvəl Finikiyada, bəlkə də elə Qublun özündə kəşf olunmuş əlifba bizim lap uşaqlıqdan adət etdiyimiz məhz həmin yazı vasitəsidir.

Sonralar arxeoloqlar Finikiyada daha qədim hərfi yazılar tapmışlar. Qubl şahı Şafatabaalın yazısı yeni eradan əvvəl XIV əsrə aiddir. Abdo yazısı XV əsrə təsadüf edir. Qubl əlifbasında 22 hərf var idi. Bir neçə əsr sonra kabbalistlər 22 rəqəmini müdrikliyin təcəssümü kimi xoşbəxt rəqəmlər elan etdilər.

Finikiyalıların xidməti onların yalnız əlifbanı kəşf etmələrində deyildi. Onlar bu əlifbanı həm də bütün dünyaya yaydılar, qonşu xalqları və ilk növbədə qədim yunanları bu əlifba ilə tanış etdilər.

…Təxminən beş min il bundan əvvəl Qubl (onun əvvəllər necə adlandığı məlum deyil) şəhər oldu. Tunc əsri başlanırdı. Lap qədimdən dəniz sahillərində məskən salmış balıqçılar torpağı şumlamağı, filiz əritməyi və dənizi üzüb uzaq ölkələrə getmək üçün gəmi qayırmağı öyrəndilər. İki min il ərzində dəniz sahilində yaşamaq finikiyalıları qədim dünyanın ən yaxşı dənizçilərinə çevirdi. Onların hündür qövsvarı burunlu gəmiləri Misirin və İtaliyanın sahillərinə yan alırdılar.

Bizə məlum olan ən qədim Misir türbələrində Livan sidrinin kötüklərinə rast gəlmək olur – onu məhz buradan, Qubldan aparırdılar. Qublun ilk böyük məbədi də həmin bu dövrə aiddir. Doğrudur, o bizim ölçümüzə cavab vermir və möcüzə adlanmaq iddiasına düşməsə də, dünyada ilk daş məbədlərdən biridir.

Şəhər zənginləşir, kübarlar və tacirlər əmələ gəlirdi. Var-dövlət isə onun qorunmasını tələb edirdi. Odur ki, şəhərin ətrafında qalınlığı otuz metrə çatan nəhəng divarlar tikildi. İndi divarların qalıqlarına baxanda ağac kötüyünü xatırlayırsan: kötükdən ağacın həyat tarixini öyrənmək mümkün olduğu kimi, divar qalıqlarına əsasən şəhərin necə yaşadığını təsəvvür etmək olur. Min beş yüz il ərzində şəhər divarlarını altı dəfə təmir etmiş və yenidən tikmişlər.

Qublun zənginliyi (bu şəhərin adı bir neçə dəfə dəyişilmiş, ona gah Qubl, gah Qebal, gah da başqa adlar vermişlər) artdıqca ondan varlanmaq istəyən hərislər törənirdi. Bir çox əsrlər ərzində şəhər daha qüvvətli qonşuların əlində oyuncaq idi. Ona misirlilər yiyələnmiş, onu hiksoslar, xettlər, assurilər, iranlılar zəbt etmişlər. Müharibələr arasında şəhər rahatlıq və müstəqilliklə nəfəs alır, yenidən tikilir və finikiyalıların gəmiləri yenə də yağ, şərab, taxıl və taxta-şalbanla doldurulub dənizin o tayına üzürdü. Bu müstəqillik bəzən əsrlər boyu davam edirdi. Dəniz səfərindən qayıdan varlı tacirlər qəddar Reşef allahının şərəfinə məbəddə yeni daşlardan obelisk ucaltdırır və onum mehrabları qarşısında qurban verirdilər.

Yeni eradan əvvəl 1200 və 900-cü illər arasındakı dövrdə finikiyalıların rolu xüsusilə böyük olmuşdur. Onların qədim qüdrətli qonşuları olan misirlilər və xettlər zəifləmişdilər. Onlar artıq Aralıq dənizi sahillərinə yiyələnmək istəyən ciddi rəqiblər deyildilər. Bizim dövrümüzə qədər maraqlı bir sənəd gəlib çatmışdır. Sənəd 1066-cı ilə aiddir. Bu, allah Amonun müqəddəs qayığı üçün sidr almağa göndərilmiş Misir səfiri Un-Amunun hesabatıdır.

“Mən Qubl hökmdarının limanında iyirmi doqquz gün keçirdim, – deyə səfir firona yazdığı məktubda şikayətlənir. – O hər gün çaparları yanıma göndərirdi: “Mənim limanımdan rədd ol”. Nəhayət, şah bir qədər yumşalıb səfiri qəbul edir. O, yuxarı salonda arxası pəncərəyə tərəf otururdu. Böyük Suriya dənizinin dalğaları aşağıda qayalara çırpılırdı, – deyə səfir bu görüşü belə təsvir edirdi. “Mən, – deyə şah sözə başladı, – nə sənin, nə də səni buraya göndərənin quluyam. Əgər mən qışqırsam göylər çatlar”. Səfir etiraz etmək istədi ki, həm dəniz, həm də bütün Livan formal olaraq misirlilərə məxsusdur, lakin onun sözləri lazımi nəticə vermədi. Səfir, nəhayət, sidr ağacı ala bildi, lakin o bunun üçün beş yüz papirus topu, gəmi kəndiri, vəhşi heyvan dərisi və qab-qacaq verdi.

Dənizlər finikiyalılar üçün yaxşı öyrənilmiş yollar idi. Onlar bu yollarda çox nadir hallarda azardılar. Ən qədim və ən yaxşı keçilən yol – Qubl-Misir yolu idi. Başqa dəniz yolları onları Kipr, Rodos, Krit, Korsika və Siciliya adalarına aparırdı.

Finikiyaya taxıl və yağ Fələstindən gətirilir, ədviyyat və ətriyyat Hindistandan və Cənubi Ərəbistandan daşınırdı. Bu ölkələri Finikiya şəhərləri ilə karvan yolu birləşdirirdi. Qubl şəhərində, Finikiyanın digər limanları olan Tir və Sidonda xalq sənətkarlığının bəzi növləri inkişaf edirdi: metaldan düzəldilmiş fincanlar, al-qırmızı parçalar, qarağacdan və fil sümüyündən qayrılan mebellər bütün dünyada şöhrət qazanmışdı. O zamanlar Livanın sıx meşələri Qublu nəinki qiymətli sidrlə, həmçinin şam, küknar ağacları və gəmilər üçün qətranla da təmin edirdi. Finikiya şəhərləri böyüyüb varlandıqca finikiyalı tacirlərin əlindən daha çox mal gəlib-keçirdi. Tədricən onlar ticarətdə vasitəçi olur və Aralıq dənizi Finikiya dənizinə çevrilir, bir qədər sonra bu dəniz Yunan, lap sonralar isə Roma dənizi adlandı.

Dənizlə səfərə çıxarkən Qütb ulduzundan istifadə etməyi məhz finikiyalılar öyrənmişlər. Onlar başqa bürclərin olduğunu da bilirdilər. Finikiyalıların möhkəm sidr ağaclarından qayrılmış gəmiləri bizə Misir barelyeflərindən məlumdur. Gəmilər qövsvarı idi, burnu çox dik olurdu. İki sıra avarçəkən uzun, ağır avarları qaldırıb endirirdi. Külək əsəndə isə finikiyalılar gəminin yeganə dor ağacının böyük, dördkünc yelkənini açırdılar.

Sonralar nisbi sakitlik dövrü başa çatanda Finikiya gəmilərinin xarici görkəmi də dəyişdi. Assurilərin freskalarında, – sonralar onlar Biblin düşmənləri olmuş və onu fəth etmişlər, – bu gəmiləri başqa cür təsvir edirlər. Gəminin burnu artıq yuxarı qaldırılmayıb, əksinə, aşağı endirilib. Burun indi silah idi, toqquşma zamanı ondan taran üçün istifadə olunurdu.

Finikiyalıların ən böyük nailiyyəti, portuqaliyalılardan iki min il əvvəl Afrika ətrafına səyahətdir. Bu səfər Misir fironu Nexonun əmri ilə edilmişdi. Firon Nil çayının şərq qolunu Qırmızı dənizlə birləşdirən köhnə kanalı bərpa etdirmişdi. Finikiyalılar kanalı keçdikdən sonra Afrikanın sahili boyu cənuba doğru üzmüşlər. Payız düşəndə onlar quruya çıxıb taxıl səpmiş və məhsulu yığıb gəmi anbarlarına doldurmuş, səfəri yenidən davam etdirmişlər. Bu cür səfər etməklə finikiyalılar, müasir dillə desək, təsərrüfat uçotlu təşkilat idi. Nə aclıq, nə də yolun uzunluğu onlar üçün təhlükəli deyildi. Tələsmək də lazım deyildi. Daha bir il keçdi, finikiyalılar sahilə çıxıb yenidən əkinçilik etdilər. Yalnız üç il keçəndən sonra onlar Cəbəllütariq boğazından keçib Aralıq dənizinə qayıtdılar. Herodot bu səfər haqqında eşitmişdi, lakin deyilənlərə inanmamışdı. Bu da səbəbsiz deyildi. Budur, müdrik yunan yazır: “Geri qayıdanda onlar dedilər ki, (bəziləri buna inandı, mən isə yox) Liviyanın (Herodot Afrikanı belə adlandırırdı – İ. M.) ətrafında üzərkən günəş onların sağ tərəfində imiş”. Əlbəttə, cənub yarımkürəsində günəş sağ tərəfdən çıxır, Yerin müstəvi şəkildə olduğunu güman edən Herodot deyilənləri yalan hesab etmiş, halbuki finikiyalıların Afrikanın ətrafında birinci dəfə dolandığına bundan yaxşı dəlil tapmaq çətin idi.

Qublun bacarıqlı, işgüzar sakinləri və onların Finikiyanın digər şəhərlərindən olan həmvətənləri hara düşürdülərsə, tikinti ilə məşğul olurdular. Finikiyalılar hər yerə uyğunlaşır, özləri ilə yeni sənət, yeni bilik və dünyanı dərk etmək üçün yeni həvəs gətirirdilər. Onların ticarət məskənləri şəhərlərə çevrilir və Finikiya tacirlərinin düşərgələri-koloniyaları Aralıq dənizi boyu zəncir kimi uzanırdı. Egey və Adriatik dənizlərindəki Rodos, Kipr, Krit, Malta və Sardiniya adalarında böyük şəhərlər belə yaradıldı. Sonra onlar İspaniya və Tunisdə məskən saldılar. Bizim eradan səkkiz yüz il əvvəl Finikiyanın ən böyük və ən məşhur koloniyası Karfagenin əsası qoyuldu. Sonralar bu şəhər Böyük Romanın rəqibinə və düşməninə çevrildi.

Finikiyalılar Herakl sütunları arasından, yəni indiki Cəbəllütariq boğazından keçib Atlantik okeanına çıxırdılar. Heç kəs onların nə qədər uzaqlara üzdüklərini deyə bilməz. Hər halda inamla demək olar ki, onlar İngiltərənin sahillərinə çatır, buradan qurğuşun və qalay alırdılar. Karfagenlilər Azor adalarında da (orada çoxlu yunan və Roma sikkələri tapılıb) olurdular. Halbuki nə yunanların, nə də romalıların bu adalar haqqında təsəvvürü yox idi.

Qədim dünyanın ən zirək ticarətçiləri və ən yaxşı dənizçiləri olan finikiyalılar geri qayıdanda kiçik, lakin zəngin vətənlərində saraylar və məbədlər tikilirdi. Qublun məbədləri çox vaxt qəddar və qəzəbli allahların məskəni olurdu. Qurbanlar verilən yer olan daş mehrab məbədin ən əsas hissəsi idi. Mehrab müqəddəs obelisklərlə əhatə olunmuşdu. 1936-cı ildə Bibldə aparılan qazıntılar zamanı bir məbəd aşkara çıxarılıb. Onun da mehrabı belə obelisklərlə əhatə olunub. Obelisklərin sayı iyirmidən çoxdur və ən böyüyünün hündürlüyü üç metrə çatır: Finikiyalılar ağaclara da sitayiş etdikləri üçün məbədin ətrafında müqəddəs palıd və sidr ağacları əkilib. Bu adət hələ indiyədək müsəlmanlarda qalıb.

Məbədlərin altında geniş zirzəmilər olurdu. Burada çaxır, ədviyyat və ətriyyat saxlanılırdı. Məbədlərin qarşısında dayaz hovuzlar düzəldilirdi: ibadətdən əvvəl ayaqqabıları soyunmaq və ayaqları yumaq lazım idi. Finikiyalıların bu adəti sonradan başqa xalqlara keçmişdir.

Qublun ikinci çiçəklənmə dövrü ellinizm dövrünə təsadüf edir (Makedoniyalı İsgəndərin əsgərləri bu şəhəri Bibl adlandırırdılar). Bibl Adonisə və Astartaya (Venera) sitayişin mərkəzinə çevrilir. Hər il burada dini bayram keçirilirdi. Gözəl oğlan olan Adonis sevgilisi Astartanın xəbərdarlığına baxmayaraq, Livanın məşhur sidr ağacı meşəliyində ovçuluq edərkən onu vəhşi qaban öldürür. İlahə meşəliklərdə və dağlarda gəzərkən Adonisin ölümü üçün göz yaşı tökür. Nəhayət, ilahə gənci axirət dünyasından qaytarmağa müvəffəq olur. Həmin gün böyük qurbanlar verilirdi. Qısqanclıqdan qədim allahlar əzab çəkirdilər: onların məbədləri tənəzzül edirdi.

Deyirlər ki, Adonis və Astarta əfsanəsi xalis həqiqətdir. Hər il yaz fəslində Biblin yaxınlığından axan Adonis çayı al rəngə boyanır. Ətrafdakı təpəliklərin rəngi də Adonisin al qanına və lalə rənginə çalır. Bibldə bu məlum əfsanə konkret coğrafi xarakter daşıyır.

Yunanlardan sonra şəhərə romalılar daxil oldu. Onların dövründə də Bibl böyüyürdü. Çoxlu saray, məbəd və evlər tikilirdi. Köhnə tikintilərin daşları yeni divarların ucaldılmasına sərf olunurdu. Romalılar burada Adonisin yeni, dəbdəbəli məbədini tikdilər. Məbədə gedən yol sanki sütunlar xiyabanıdır. Elə burada da böyük amfiteatr tikilib. Romalıların əzəmətindən çox az şey qalıb: yalnız Adonisin məbədinə aparan yolun qırağındakı altı sütun durur. Bununla belə, demək olar ki, Bibldə tikilmiş böyük məbədlərin hər birindən bir şey qalmışdır…

Qərbi Roma imperiyasının süqutundan sonra Bibl də tənəzzülə uğradı. Şəhər bir müddət Bizans yepiskopluğunun mərkəzi kimi qalırdı. Lakin sonralar o, müsəlmanların əlinə keçdi. O vaxtadək təmtəraqlı Roma məbədləri və Vaal məbədlərinin qalıqları hələ dururdu.

Səlibçilər Bibli həyata qaytardılar. Lakin bu qaytarılan həyat faciəli oldu. Səlibçilər həmişə belə bir qaydaya əməl edirdilər: vaxtı ilə Roma legionları duran yerdə qalalar tikmək. Axı, əlinin altında hazır tikinti materialı olur. Bibldə onların bəxti gətirmişdi. Şəhərdə o qədər məbəd və saray vardı ki, dünyada ən böyük cəngavər qalasının tikilməsi üçün kifayət edirdi. Daş plitələr bir-birinə o qədər uyğun gəlib və onlar finikiyalılar tərəfindən o qədər yaxşı yonulub ki, 1103-cü ildə tikilmiş qala bu günə kimi toxunulmaz qalmışdır.

Bibli tikənlərin çoxəsrlik fəaliyyəti – təbiətin möcüzəsi, hərbi mühəndislik sənətinin möcüzəsi, antimöcüzə nəhəng qalanın tutqun, vahiməli divarlarına bəzəyir.

Uşaq konstruktorun düzəltdiyi hissəciklər qabcıqlarda saxlandığı kimi, qala da özündə şəhəri saxlayıb. Ölçüsünə görə yığılmış bu hissələrdən onun sahibinin dünən nə hazırladığını təsəvvür etməyə imkan yoxdur. Bu qala canidir. Vaalın gözəl məbədlərinin plitələri, Dionis sütunlarının parçaları və təkrarolunmaz sarayların geniş eyvanları bu divarlardadır. Yalnız amfiteatra toxunulmayıb. İşgüzar səlibçilər nə üçünsə amfiteatrı sökməmişlər. Adonis məbədinin divarlara sığışmayan bir neçə sütunu və arxeoloqlar tərəfindən dəqiq bərpa olunmuş Finikiyanın ən qədim bütpərəst məbədlərinin özülləri qalıb. Qala özündə paradoks əmələ gətirmiş, çünki özündə bütün şəhəri birləşdirmişdir. Lakin bir ovucda yığılmış bu şəhər məhv olmuşdur. İndi onun haqqında çox az adamın məlumatı var, oraya çox az adam gedir. Halbuki onun adı bütün dünyada məşhurdur. Ona görə yox ki, əlifba orada kəşf olunub. Ona görə yox ki, onun dənizçiləri portuqaliyalılardan iki min il əvvəl Afrikanın ətrafına dövrə vurarkən günəşi sağ tərəflərində görmüşlər, yenə də ona görə yox ki, bu şəhər yer üzündə ilk şəhərlərdən biridir.

Misirdə hazırlanan papirus Biblin bazarlarına daxil olurdu. Bibllilər qədimdə bu kağız ticarətini inhisara almışdılar. Yunan limanlarına onların gəmilərindən təmiz kağız topaları, bəzən də Livanda və Kiçik Asiyada yazılmış kitablar boşalırdı. Papirus yunanların şüurunda onun gətirildiyi şəhərlə bağlı idi. “Biblos” sözü kitab mənasında işlənirdi. Sonralar bu ad ən məşhur bir kitabın – Bibliyanın adı oldu. Bu isə sadəcə olaraq kitab deməkdir.

İki min ildir ki, insanlar danışarkən bu şəhərin adını çəkirlər. Bu kitabı əllərində tutan, onun təbliğ etdiyi təlimin tərəfdarları olan səlibçilər isə şəhəri məhv etdilər.

Baalbek
Əfsanəvi daş təbəqələr

Uzun sitatdan başlayaq: “Yerin müxtəlif guşələrində qədim tikintilərin dağıntıları qalıb. Bu tikintilər ölçüləri, xüsusi konstruksiyası və digər “əsrarlı” hissələri ilə heyrət doğurur. Məsələn, Antilivan dağlarının ətəklərində qalmış Baalbek terrasının trilitonları uzunluğu iyirmi metr və ağırlığı təxminən min ton olan kobud yonulmuş nəhəng plitələrdən ibarətdir. Plitələr daş karxanasından gətirilib yeddi metr hündürlüyə qaldırılmışdır. Bu vəzifəni müasir texnikanın güclü vasitələrinin köməyi ilə belə, yerinə yetirmək çox çətindir. Karxanada nəhəng, yonulmuş, lakin qayadan hələ qoparılmamış bir daş qalıb. Qaya parçasının uzunluğu 21 metr, eni 4,8 metr və hündürlüyü 4,2 metrdir. Onu yerindən tərpətmək üçün 40 min adamın birgə səyi tələb olunur” (“Baalbekin tarixi”, Beyrut, 1896 il).

“Bu nəhəng plitələri kim, nə vaxt və hansı məqsədlər üçün doğrayıb? Bu sualı hələ indiyədək həll edilmiş hesab etmək olmaz”.

Yuxarıda deyilənlərin hamısını M. Aqrestin “Qədim dünyanın kosmonavtları” məqaləsindən götürmüşəm. Məqalədə belə bir fikir irəli sürülür: Baalbek kimi abidələri uzaq planetlərdən gələnlər tikməyiblər ki? Bəlkə də, Sodom və Qomorranı Yerdən qalxarkən elə onlar dağıdıblar? Baalbek üçün bu hipotez belə şəkil alır.

“Güman etmək olar ki, kosmonavtlar Günəş sistemini Yerdən start götürən kiçik gəmilər vasitəsilə öyrənirlərmiş. Bu məqsəd üçün onlar, görünür, Yerdən əlavə nüvə yanacağı götürməli, xüsusi meydançalar və anbarlar tikməli olurlarmış. Şübhəsiz, onlar Yerdə olduqlarını bildirmək üçün xatirə qoymalı idilər. Adları çəkilən xüsusi tikililər, məsələn, Baalbek plitələri belə abidələrdən deyilmi?

Beləliklə, Livanın cənubundakı Antilivan sıra dağlarının ətəyindəki sirli Baalbek plitələrini, kosmonavtlar, bəlkə də kiçik raketlər üçün uçuş meydanı kimi hazırlamışlar. Əgər belə deyilsə, onda bu nəhəng qaya parçalarını kim, nə vaxt və hansı məqsədlər üçün doğramışdır? – sualını hələ həll edilmiş hesab etmək olmaz”.

Gəlin həmin ölkəyə səfər edib Baalbek terrasının nə olduğunu müəyyən edək.

Baalbekə doğru gedərkən biz Aralıq dənizinin sahilini, sakit Bibl limanını tərk edib, Livan dağlarının quru yamaclarına qalxırıq. İki min il bundan əvvəl Avqustun beşinci Makedoniya və üçüncü Qall legionlarının keçdiyi yolla gedirik. Finikiyanın sahil şəhərləri fəth olunmuş və yeni düşərgə-şəhər olan Beyrut, latın dilində Koloniya Yuli Avqust Feliks Beyrutus adlanmış, daha sadə dildə desək, Yuli Avqustun (imperatorun qızı) xoşbəxt Beyrut koloniyası arxada qalır. Donanma arxadan legionerləri müvəffəqiyyətlə qoruyur. İrəlidə isə Heliopolis şəhəri görünür…

Kiçik, lakin zəngin olan bu semit şəhərini Makedoniyalı İsgəndərin varisləri selevkidlər Günəş allahının şərəfinə belə adlandırmışlar. Əvvəllər şəhər Baal Bek-Vaal şəhəri adlanırdı.

Romalılar bilirlər ki, bu şəhər Finikiya dininin qədim mərkəzi olub. Şəhərin kişiləri natiqliyi, qadınları isə öz gözəlliyi ilə məşhur idi. Burada dünyanın ən yaxşı fleytaçıları yaşayırdı, şəhərdə Günəşin şərəfinə gözəl məbədlər tikilmişdi.

Aşırımdan eni on kilometr, uzunluğu isə təxminən yüz kilometr olan vadi görünür. Keçidin o biri tərəfində, zirvələri yarım il qarla örtülü olan Antilivan sıra dağlarının sarı və bənövşəyi yamacları görünür. Vadinin cənub hissəsində qamışlığa bürünmüş göl parlayır, şimal tərəfi isə sıra dağlara qovuşur, orada, gölə axan dağ çaylarının arasında Heliopolis şəhəri görünür. Daş hasarlarla əhatə olunmuş evlərin yığını, bazarların örtükləri və ellinizm üslubunda tikilmiş bir neçə kiçik məbədi birləşdirən Akropol təpəsi ucalır.

Legionlar hərbi sıralara düzülmədən və mühafizə qayğısı çəkmədən aşağı enirlər. Yürüş nə çətin, nə də uzunmüddətli idi. Döyüşdən sonra sahildə istirahət etmiş, sərinləmiş və qaralmış legionerlər ara-sıra şən zarafat edirdilər. Kim bilir, bu legionerlər nə qədər şəhər görmüşlər. Bir şəhər çox, bir şəhər az…

Çox qədim zamanlarda tikilən Ball Bekin əsas məbədi aramey allahı Xadada həsr olunmuşdu. Şimşək və ildırım allahı Xadad, məhsulun yetişməsi üçün çöllərə yağış yağdırar və onu məhv etmək üçün leysan tökərdi. Xadadın başına günəş şüalarından çələng qoyulmuşdu. Selevkidlərin dövründə Xadadı, Günəş allahına bərabər tutur və ona görə də Xadadın məbədi Yupiter Heliopolitanus məbədinə çevrildi. Məbədi yenidən tikib, genişləndirdilər. Zəvvarların sayı artdı və məşhurlaşan məbəd şəhərə yeni ad qoydu – Heliopolis.

Romalılar Yaxın Şərqi fəth etdikdən sonra Heliopolisin əhəmiyyəti artdı. Təkcə Yupiter – Xadad məbədinin burada olduğuna görə yox. Şəhərin daha böyük əhəmiyyəti var idi: Heliopolis şirin su, qiymətli ağaclar və üzüm bağları ilə zəngin olan məhsuldar vadini nəzarət altında saxlamaq üçün mühüm məntəqə idi. Heliopolis ölkənin mərkəzinə gedən karvanlar üçün böyük keçid məntəqəsi idi. Romalılar üçün şəhər, həm də mühüm hərbi baza idi. Roma sərkərdələri Parfiya üzərinə yürüşlərə buradan çıxırdılar.

İmperator Trayan 116-cı ildə Heliopolisdəki Yupiter məbədi rəmmalının yanına gəlir. O, rəmmalı yoxlamaq istəyir. İmperator ona sual əvəzinə parçaya bükülmüş yazısız lövhə verir. Cavabında eynilə təmiz lövhə alır ki, bu da rəmmalın fərasətli olduğuna dəlalət edirdi.

– Bəs son cavabın nə olacaq? – deyə imperator sordu. Rəmmal parçaya bükülmüş çör-çöpü imperatora verdi. Sonrakı ildə imperator Kilikiyada öldü. Onun cəsədini çör-çöp üstündə yandırdılar. Rəmmalın qabaqcadan xəbər verdiyi hadisə baş tutdu. Bu, rəvayətdir. Əlbəttə, imperator ölməyə də bilərdi, ancaq onda çör-çöpü ayrı cür yozmaq lazım gələrdi. Lakin bizi başqa şey maraqlandırır. II əsrə yaxın Heliopolisdəki məbəd o qədər məşhur olubmuş ki, hətta Roma imperatorları məbədin rəmmalına müraciət edirlərmiş.

İmperator Antoni Piy (138–161) əmr edir ki, köhnə Yupiter məbədinin yerində yeni, dünyada ən böyük məbədin inşasına başlansın. Bu tikinti çoxlu pul və qul tələb edirdi. Roma Livan vadisindəki tikilişə bir də ona görə xüsusi can yandırırdı ki, Roma imperatorlarının özləri həmin illərdə xalis romalı deyildilər: Septimi Sever, Emesli Yuli Bassianın ailəsi ilə qohum oldu. Onun oğlu Karakalla yarı livanlı idi. Severlər sülaləsinin sonrakı imperatorları üçün də uzaq Livan vadisi artıq uzaq və yad deyildi, bura onların analarının və arvadlarının evi idi. Karakallanın anası, istedadlı və hökmlü Yuliya Domna əri Septimi Severə və sonra oğluna dövlətin idarə olunmasında kömək edirdi. Romada livanlı və suriyalı çoxlu alim və dövlət xadimi var idi. Finikiyalıların zirək nəsli imperiyada mühüm vəzifələri tuturdular. Livanlılar və suriyalılar legion komandirləri olur, ticarət edir və senat iclaslarında iştirak edirdilər.

Karakalla və onun anası “Heliopolis” sözünü pul sikkələrin üstünə yazdırırdılar. İmperator Antoni Piyin başladığı quruculuq işi onların dövründə daha gücləndi. İmperatorun yenidən tikdirdiyi Günəş məbədi və akropol səyyahları və zəvvarları heyran qoyurdu. Bütün Roma imperiyasında, hətta paytaxtın özündə belə bu akropol ilə müqayisə edilə biləcək bir şey yox idi. Bir çox illərdən sonra ərəblər Baalbeki zəbt edib, akropolu qalaya çevirəndə elə güman edirdilər ki, şəhəri əfsanəvi Süleyman peyğəmbər tikdirib. Axı, Süleymandan savayı heç kəs cinlərin üzərində hökmranlıq edə bilməz, cinlərdən başqa isə heç kim belə məbəd tikə bilməzdi.

Akropolun tikilişi başa çatdırılmamışdır. Məbədin tikilişi uzandı. İmperiyanın süqutuna yaxın dövrlərdə onu idarə edən əsgər-imperatorlar məbədin tikilişinə böyük məbləğdə pul ayıra bilmir və ayırmaq da istəmirdilər. Lakin məbədin tikilib başa çatmasına o qədər az qalmışdı ki, Karakallanın dövründə məbəddən artıq istifadə olunurdu. Çox az adam anlayırdı ki, memarların ilkin planları tamamilə həyata keçməmiş və Karakallanın arzu etdiyinə baxmayaraq məbəd bir qədər təmtəraqsız görkəm almışdır.

…Nəhəng pilləkən akropolun sütunlu əsas girişinə aparırdı. Bu pilləkənin üstündə bütün bir legion yerləşə bilərdi. Heykəllərlə bəzədilmiş giriş tağlarının hündürlüyü on beş metr və eni on metr idi. Giriş tağlarından keçən tamaşaçı sütunlarla əhatə olunmuş altıkünclü həyətə daxil olurdu. Arxada bir həyət də vardı, bu akropolun əsas həyəti idi. Bu həyətin sahəsi bir hektardan çox idi. Həyətin ortasında nəhəng mehrab ucalırdı.

Meydanı əhatə edən sütunların qızıla bərabər qiyməti vardı. Bu porfir sütunlar Misirin daş karxanalarında, Qırmızı dənizin yaxınlığında doğranmışdır. Sütunları Misirdə doğramış və yonmuşlar, sonra bunları Nilin sahilinə sürüyüb, gəmilərlə İsgəndəriyyəyə və sonra da Beyruta gətirmişlər. Beyrutdan isə sütunları təpələrin üstü ilə Heliopolisə qədər sürükləmişlər.

Romada və hətta Palmirada da belə sütunlar tapılıb. Bunlar Yupiter məbədinin sütunları ilə müqayisədə çox kiçikdirlər, lakin ağırlıqları bir neçə tondur. Görünür, bu cür ağırlığı uzaq məsafələrə aparmaq qədim insanların imkanı daxilində imiş.

Yupiter məbədi akropolun, Heliopolisin mərkəzi idi.

Məbəd daş təbəqələrdən ibarət böyük meydançada tikilmişdi. Təbəqələrin hər birinin uzunluğu iyirmi metr, hündürlüyü beş metr və eni dörd metrdir. Bu təbəqələri doğrayıb tikinti yerinə gətirmək asan deyildi, özü də bunu inşaatçılar Süleymanın cinləri haqda, yaxud başqa planetlərdən gələnlər haqda əfsanənin uydurulması xatirinə etmirdilər.

Məbədin altında geniş zirzəmilər vardı, təbəqələr zirzəmilər üçün örtük rolunu oynayırdı. Heliopolisdə tez-tez və güclü zəlzələlər (sonralar zəlzələ şəhərin məbədlərinin çox böyük hissəsini dağıtmışdır) olduğu üçün məbədin bünövrəsini mümkün qədər möhkəm düzəltmək qərara alınmışdı.

Lakin işin həcmi o qədər böyük idi ki, hətta Roma imperiyasının ən yaxşı memarlarının buna gücü çatmadı. Məbədin özülünə yalnız üç daş təbəqə qoyulmuşdur. Sonralar bu plitələri “triliton” adlandırmışlar. Plitələrdən hər birinin ağırlığı təxminən min tondur. Bunların hər birindən uzunluğu iyirmi və hündürlüyü on beş metr, divarlarının qalınlığı isə yarım metr olan bina tikmək olar.

Diqqətli müşahidəçi hiss edər ki, məbədin özülünə dördüncü plitə təbəqə də qoyulmalı idi. Bunun yerini kiçik ölçülü bir neçə plitə tutmuşdur. Nə üçün belə olub? Material çatmayıb, yoxsa kosmonavtlar tələsirlərmiş? Ancaq məlum olub ki, dördüncü təbəqə durur və bu plitə Baalbekin yaxınlığındakı daş karxanasındadır. Onun ağırlığı min tondan çoxdur. Plitə o qədər böyükdür ki, üstünə qalxan adam çamadanın üstündə durmuş qarışqa boyda görünür.

Plitəyə diqqətlə baxanda onun üzərində tişələrin izi nəzərə çarpır. Minlərlə daşyonan plitələrin yanlarını yonurdular. Elə buna görə də kosmonavtların gəlişinə yer qalmır. Onların ən inadlı tərəfdarları belə sübut etməyə çalışmaz ki, başqa ulduzlardan gələnlərin ən sevimli aləti tişə imiş.

Dördüncü plitəni öyrənən alimlər onların hazırlanması prosesini nəinki bərpa etməyə nail olmuş, hətta təbəqələrin məbədə daşınması metodunu müəyyən etmişlər. Bu minlərlə qulun gərgin əməyini tələb edirdi.

Yupiter məbədi nəhəng plitələrin əmələ gətirdiyi platformanın üstündədir. Məbədə gedən pilləkənin üç keçidi vardır. Məbəd sütunlarla əhatə olunub. Bu sütunlar plitə-trilitonlar qədər məşhur olmasa da, onlar haqda danışmağa dəyər. Sütunların diametri üç metrə yaxındır. Sütunlar iyirmi metrdən, daha doğrusu altımərtəbəli evlərdən hündürdür. Hər bir sütun üç hissədən ibarətdir, çəkisi isə plitəninkindən çox da yüngül deyil. Hər sütunun böyük, dəbdəbəli kapiteli vardır. Bir neçə ton ağırlığı olan friz və karnizləri bu sütunlar saxlayır. Sütunlar elə gözəldir ki, onu görən müasir fransız yazıçılarından biri demişdir: “Əgər bu sütunlar olmasaydı, dünyada daha az gözəllik, Livanın səması altında daha az poeziya olardı”. Lakin mühəndislik və memarlıq dühasının gözəl bəhrəsi olan bu sütunlar, terrasın plitələrindən daha mürəkkəbdir. Halbuki bunu heç kim kosmonavtların adına yazmır. Onda başqa planetlərdən gələnlərin uçuşunun dəqiq vaxtını və konkret yerini göstərmək lazım gələrdi. Onda kosmonavtların Korinf üslubu ilə tanışlığını və Günəş allahı Yupiterə sitayiş etdiklərini göstərmək lazım idi.

Məbədin içərisində allahın qızıl heykəli vardı. Antik müəlliflər yazırlar ki, o, gənc və saqqalsız imiş, döyüş arabaçısının xirqəsini geyinibmiş, sağ əlində ildırım qamçısı, sol əlində isə şimşək və sünbül topası tutubmuş. Bayram günləri Heliopolisin ən varlı adamları heykəli məbəddən çiyinlərində çıxarırdılar. Onlar bunun üçün bir neçə gün hazırlaşırdılar: üzlərini qırxar, pak olar və pəhriz saxlayardılar. Məbədin xəzinəsində müqəddəs qara daşlar da saxlanırdı. Məbəd zəngin və gözəl idi. Roma imperiyasında heç bir məbəd bununla müqayisə oluna bilməzdi. Məbəd kahinlərinin geniş torpaqları, qulları vardı, məbədin zirzəmiləri qızıl və qiymətli cavahiratla dolu idi.

Yupiter məbədinin sol tərəfində, bir qədər aşağıda akropolun digər bir məşhur məbədi – ilahə Veneranın məbədi dururdu. Bu günə kimi, naməlum səbəblərə görə, məbəd Baxus məbədi adını daşıyır. Tarixi əsərlərdə və səyyahların qeydlərində məbəd belə adlanır. Baxus məbədi Yupiter məbədindən kiçik idi, ancaq bu heç də o demək deyil ki, o həqiqətən kiçikdir. Məbədin indiyədək duran darvazasının hündürlüyü təxminən on beş metrdir. Təkcə elə bu darvaza məbədin böyüklüyü haqda təsəvvür yaradır. Baxus məbədinin frizinə daş panellərdən üz çəkilibmiş. Panellər Mars, Merkuri və Pluton, başına üzüm yarpaqlarından düzəldilmiş tac qoymuş Baxus və özündən çıxmış eşq mələyini sinəsinə sıxmış Veneranın təsviri verilən barelyeflərlə bəzədilibmiş.

Akropoldan təxminən üç yüz metr aralı Roma imperiyasının son dövründə tale ilahəsi Fortunanın şərəfinə kiçik, həqiqətən çox balaca bir məbəd tikilib. Bu dairəvi gözəl məbəd Yupiter məbədi ilə rəqabətə girə bilməzdi, ona görə də antik müəlliflərin əsərlərində onun haqqında heç bir məlumata rast gəlmək olmur.

Nə qədər ki, xristianlıq çoxlu şən, qəzəbli, bəzən ağılsız və yararsız, antik allahları sıxışdırıb çıxarmamışdı hələ Heliopolis çiçəklənirdi. Xristianlığın gəlməsi Heliopolisin süqutu demək idi. Hələ bir müddət akropolun qüdrətli kahinləri şəhərdə ağalıq edirdilər. Lakin ilbəil bayramlar daha sönük keçirilirdi. Qızıl Heliosun tərəfdarları getdikcə azalırdı. Bütpərəst Heliopolisin dağılması Qərbi Roma imperiyasının süqutu ilə bir dövrə düşdü.

Qəddar xristian dövləti Şərqi Roma imperiyası Bizans, antik allahlara sitayişi tövsiyə etmirdi.

Yupiterin heykəlinin məbəddən çıxarılıb əridilməsi və məbəd xəzinəsinin oğurlanmasına baxmayaraq Heliopolis şəhəri yaşayır, akropol dururdu. Nə qədər ki, Heliopolis imperiyanın mühüm ticarət mərkəzi idi, o, məbədlərsiz yaşaya bilməzdi. Ona görə də şəhərdə yeni kilsələr – xristian kilsələri tikilir, əvvəllər inşa olunmuş məbədlər xristian məbədlərinə çevrilirdi.