Читать книгу: «Sonuncu dərviş», страница 3

Xalidə xanım deyir ki, bir neçə il bundan öncə Nəriman müəllimin həyat yolu barəsində “Aztelefilm”in istehsalı olan sənədli film çəkilib, Muğam Teatrında xatirə gecəsi keçirilib. Bu il isə yubileylə əlaqədar olaraq daha geniş tədbirlərin keçirilməsinə ehtiyac var.

* * *

İnsanlar “Əli ayağı” ziyarətgahına gəlib nəzir-niyazlarını verir, ürəklərinin mətləbini diləyir, həmdü-sənalar edib eşiyə çıxırdılar və yerin təkindən axan müqəddəs sudan üz-gözlərinə vurub bir-iki qurtum da içirdilər ki, ürəklərinin yanğısını söndürsünlər, sonra da tez-tələsik maşınlarına oturub gedirdilər iş-güclərinin dalınca. Bəs niyə gözləri önündə mavi xalı kimi sərilmiş dənizi görmürdülər, onun əbədi uğultusunu eşitmirdilər?..

… Dənizin üzü göyərmişdi, üfüqdə qaraltı vardı, deyəsən qar yağacaqdı. Mən hələ də həyatın amansızlığı haqqında düşünürdüm…

Amma onun səsi bu dünyaya məxsus deyildi, İlahi səs idi. Xalidə xanımı bu qədər itgilərin müqabilində ayaqda saxlayan, ağrının, əzabın qarşısında yenilməyə qoymayan da o Səs idi!..

Yaşı Sözdən də qədim olan Səsin əbədi Səfiriylə hələ çox görüşəcəyik!..

Üçüncü günün üçüncü itkisi

Ən rahat, qorxusuz yoldasan indi,

dünyanın ən təmiz, ağ donundasan.

Bircə Allah bilir hardasan indi;

ömrün əvvəlində, ya sonundasan.

Gedər əsə-əsə bu qara tabut,

qorxma, səni yolda salıb itirməz.

Yüz il bar gətirsə bu qara tabut,

bir də səndən gözəl meyvə bitirməz.

Ramiz Rövşən

“Bütün qara xəbərlər gecə saatlarında gəlir…” Bu misranı yazan cavan şairin özü gecə saatlarında qəfil qəzaya tuş oldu… Elə bu xəbər də məni bir payız axşamının şirin vədəsində yaxaladı. Ötən axşam yuxumu qarışdırmışdım və bütün günü səksəkə içində idim, nəsə xoşagəlməz bir vaqeə ilə üzləşəcəyimi hiss etmişdim. Amma bu cür insafsız və amansız xəbərə heç hazır deyildim. Heç…

Həmin gün bir yaxın dostun toy məclisində iştirak etməliydim, həmişə can-başla toya hazırlaşsam da bu dəfə əhvalım səbəbsiz-filansız pərişan idi və hətta bir ara fikrimdən keçirdim ki, Bəlkə, heç toya getməyim, başqa vaxt xəcalətindən çıxaram… Amma belə olmadı, toya gedəsi oldum.

Allah, heç elə bil toyda deyildim, həmişə toylarda özünü suda balıq kimi hiss edən mən biçarəyə görəsən nə olmuşdu? Özümü son dərəcə narahat hiss edirdim. Hamı tanış üzlər idi, amma mənə elə gəlirdi, yad bir mərasimdəyəm. Nəhayət, həyat yoldaşım İlhamə xanımın telefon zəngi bütün bu daxili vurnuxmaya son qoydu… Sən demə, mən bütün günü bu zəngin ağırlığı altında sıxılmışam…

Və qəfil ölüm xəbəri!.. Həyatımın üçüncü böyük itgisi! Atamın və anamın vəfatından sonra Dilşad xanım mənə həm ana, həm bacı oldu, məni təkliyin əjdaha kimi açılan ağzından xilas etdi. Doğmalar, yaxınlar, özümə arxa bilib güvəndiyim insanlar kürəyimə bıçaq saplayanda, arxamdakı dağlar uçanda O, öz zərif çiyinlərini irəli verib məni yıxılmağa qoymadı.

Neçə vaxtdan bəriydi ki, xəstə yatırdı. Tanış qorxu hissi məni içəridən didirdi, ürəyimi ovub tökürdü. Onu qəfildən itirəcəyimdən elə qorxurdum ki… Tez-tez zəng vurub qızı Gülnarə xanımdan əhvalını soruşurdum, o da deyirdi, gördüyün kimidi, yaddaşını itirib, yeriyə bilmir… Artıq dərmanlar da aciz idi, xəstəlik sürətlə inkişaf edib öz işini görmüşdü. Özü isə inanırdı ki, sağalıb ayağa qalxacaq. Mən də onun qədər inanırdım, çünki bu qadın başdan-başa həyat eşqiylə dolu idi, danışığıyla, ədasıyla, oturuşu-duruşuyla, zahiri yaraşığı ilə ətrafına ancaq işıq səpələyirdi. Hətta bir yeri ağrıyanda da cazibədarlığına, lətafətli görkəminə xal düşməsinə yol verməzdi.

Yaşı yetmişi ötsə də qocalıq hələ ki, ona qalib gələ bilməmişdi. Amma ölüm güclü çıxdı… Çünki ölüm Allah əmridir, “çıxmaq olmaz əmrdən!”

Qadın cazibədarlığı, məlahətli qadın işvəsi bütün yaş dövrlərində onun həmdəmi oldi. Qadınlıq ləyaqəti heç vaxt onu tərk etmədi. Baxmayaraq ki, şəxsi həyatında müəyyən uğursuzluqlar olub, amma o, daxili müvazinətini bir an da olsun itirməyib. Çünki o, ziyalı ailəsində böyümüşdü, atası Murtuza müəllim, vəfatından əlli ildən çox vaxt keçməsinə baxmayaraq, bu gün də Buzovna kəndində minnətdar duyğularla anılır.

Atası sadə kənd müəllimi idi, amma Mirzə İbrahimov, Seyid Şuşinski, Seyid Cəfər Pişəvəri kimi dövrünün tanınmış şəxsiyyətləri onunla dostluq münasibətləri qurub. Bu dostluğun canlı şahidləri olan kənd ağsaqqallarından bəziləri rəhmətə getsə də, bəziləri hələ də yaşayır.

Dilşad xanım saf bir mühitdə böyüyüb tərbiyə almışdı və əlbəttə ki, onun yaşadığı ömür də çoxlarına nümunə olmalıydı.O, nə az, nə çox, düz 47 il gənc nəslin təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olub, yüzlərlə, minlərlə insanın müəllimi olub. Bütün gücünü, qüvvəsini, gəncliyini, sağlamlığını uşaqların maariflənməsinə sərf edib. Heç vaxt bezməyib, usanmayıb, bəxtdən, taledən gileylənməyib.

O, son dərəcə qürurlu insan idi, qürurlu olduğu qədər də həssas idi. Hardasa, kimdəsə özünə qarşı azacıq soyuqluq görsə, qətiyyən sınmaz, iradəsini səfərbər edərdi. Axı o, seyid qızıydı, buna görə də çoxlarında olmayan bir çox xüsusiyyətlərə, üstünlüklərə malik idi. Ömrünün son günlərində Allahla söhbətlər edirmiş. Qızı nə qədər qulaq kəsilsə də, bu söhbətlərin məzmunu haqda bir şey öyrənə bilmirmiş. Çox gizlicə, xəlvətcə, xısın-xısın danışırmış.

Görəsən nə barədə danışırmış? Əfsuslar olsun ki, bu pünhan söhbətlər həmişəlik bizim üçün sirr olaraq qalacaq. Bəlkə, də kənardan bu söhbətlərə müdaxilə etməyə Allahın rizası olmayıb. Bəlkə, də yox, yəqin belədir.

21 oktyabr. Ömrümün ən ağır, məşəqqətli axşamlarından biri. Acı xəbər köz kimi ürəyimi qarsaladı, yaxşı ki, qaranlıq idi, göz yaşlarımı görən yox idi. Mənə doğma olan qapının ağzına çatanacan heç cür toxtaya bilmədim, tezcənə mətbəxə keçib bir siqaret yandırdım. Aysel işığı yandırmaq istədi, qoymadım. Ürəyim az qala ağzımdan çıxacaqdı, xısın-xısın ağlamağa başladım. Həmin bu mətbəxdə nə qədər mənə çay süzmüşdü, yemək qoymuşdu, isti, məhrəm ana-bala söhbətləri eləmişdik… Doğrudanmı, bu çaydana, fincana, boşqablara daha onun pambıq kimi yumşaq əlləri toxunmayacaq?.. Doğrudanmı daha heç bir vaxt bu qapının arxasından onun mehriban, yumşaq səsini eşitməyəcəm?..

Onu son mənzilə yola salarkən mən həm də öz gəncliyimlə əbədi olaraq vidalaşdım. Onun dəfn olunduğu torpaq mənə bir az da doğmalaşdı, şirinləşdi. “Daha mənə bu dünyada, nə qaldı ölümdən əziz?..”

Dilşad xanım elə bir insan idi ki, mütləq gecənin bir aləmində yuxuda, ya da axşamacan ağrısını dişinə sıxıb mətbəxdə stulda oturanda ürəyinin başında gəzdirdiyi doğmaları ilə mehriban-mehriban söhbətləşəcək, gözəl günləri yada salıb kövrələcək, hətta göz yaşı da axıdacaqdı. O, məhəbbətinə, sevgisinə hörmət qoymağı da bacarırdı. Ömrünün sonuna qədər kübarlığını, xanım-xatınlığını qoruyub saxladı.

Haqsızlıqlarla üzləşən vaxtları da az olmadı, amma ona pislik edənləri hər dəfə öz yaxşılığı ilə utandırdı. Onun özünəməxsus həyat fəlsəfəsi vardı və sonadək bu həyat fəlsəfəsinə sadiq qaldı. Gənc yaşında ikən həyat yoldaşını itirib bircə övladıyla bərabər amansız həyatla üzbəüz qalmışdı. Amma büdrəməyə ixtiyarı yox idi, atasının təmiz adını qorumalıydı. Müəllim işləyə-işləyə özünə ev aldı, qızını min-bir əziyyətlə böyütdü, onu oxutdu, ali təhsil verdi. Köməksiz, ərsiz qadın üçün bütün bunlara nail olmaq asan deyildi. Bunun üçün iradə, qətiyyət, dözüm tələb olunurdu ki, bu da hər qadının işi deyildi. Onun fiziki-mənəvi dözümünə həmişə qibtə etmişəm. İradə və həyat eşqi hər zaman Dilşad xanımın dadına yetib.

Bu dəfə də onu darda qoymadı, sonuncu dəfə… Ölümü öz içində yetişdirdi, onun gəlişini də mərdliklə qarşıladı. Qızına üçüncü gün öləcəyini deyib. Dediyi düz çıxdı… Üçüncü gün səssizcə Əzrayıla təslim olub gözlərini yumdu… Cümə axşamı torpağa qovuşdu…

Amma bir həqiqət də var ki, mən bu ölümə heç vaxt inanmayacağam!..

Çiynimizdəki yük

Mirzə Ağabəyli… Üzünün cizgilərində qədim müdrikliklə sadəlövh uşaq təbəssümünün qovuşduğu əhli-vücud.

Tərs-avand dünyanın əzablarına qısılıb mistik hücrəsinə çəkilən abid.

Çalxanan zamanın dolaşıq labirintlərində yürüyən, saatını əbədiyyət vaxtıyla quran, xaos içində çeşidlənən görüntülərin harmoniyasını həssaslıqla duyan tərki-dünya bir dərviş.

Tanrının çiyninə qoyduğu yükü, boyuna biçdiyi missiyanı daşımaqdan qürur duyan, Adil İsgəndərov məktəbi keçmiş aktyor.

Onun haqqında düşünəndə ağlıma gələn ilk fikirlər bunlar oldu. Mirzə Ağabəyli kinoda da, teatrda da yaddaqalan obrazlar yaradıb. Amma ona tamaşaçı sevgisi qazandıran Rövşən Almuradlının çəkdiyi “Yük” filmindəki Ağa Musa Nağıyev obrazı oldu. Hər dəfə bu filmə baxanda çiynimdəki yük yadıma düşür. Bu yükdən hər insanın çiynində var, amma hamı o yükü daşıya bilmir. Filmdə Mirzə Ağabəyli bu yükü insana xatırladır, insan dünyaya gələndən bu yüklə birgə doğulur…

Vaxt vardı ki, Mirzə öz halal ömrünü yaşamağa vaxt tapmırdı. 90-cı illərin burulğanında o da çoxları kimi sənətdən aralı düşmüşdü. İtən vaxtına sahib çıxa bilmirdi, sanki özgə adamın vaxtını yaşayırdı. Bu, onun teatrdan, kinodan uzaq düşdüyü vaxtlar idi. İstedadın da vaxtından gedirdi. Buzovnada bir çörək dükanı açmışdı, çörəyi elə çörəkdən çıxırdı. Balalarını çörək satmaqla dolandırırdı. “Yük” filmi bir neçə xarici ölkədə nümayiş etdirilsə də Azərbaycanda hələ də ekranlara çıxmamışdı. Enerji ilə dopdolu günləri yola verə bilməyən aktyor qapalı orbit kimi özünə çəkilmişdi.

Amma qəfildən hər şey dəyişdi. Mirzə sənətə qayıtdı. “Ovsunçu”, “Hökmdarın taleyi” filmlərində yaddaqalan obrazlar yaratdı. Sənətkar 1982-ci ildən Akademik Teatrda çalışır və bu illər ərzində teatrın səhnəsində də az rollar oynamayıb. “Evləri köndələn yar”, “Mənim günahım”, “Ömrün yolları”, “Adı sənin, dadı mənim”, “Yollar görüşəndə” televiziya tamaşalarında müxtəlif obrazlar yaradıb.

Bir dəfə yazmışdım ki, Mirzə oxumamış bir kitabdır, bu kitabın səhifələrində oynamadığı rolların taleləri qovuşur, açılmamış dünyanın yelləri əsir. Zaman gəldi, nəhayət ki, həmin kitab vərəqləndi, oxundu.

Mirzə ilə tez-tez görüşürük. Sənət haqqında çox az danışırıq. Amma dəfələrlə ondan yazmaq istədiyimi özünə demişəm. Hər dəfə də gülümsəyib deyir ki, sən mənim haqqımda hər şeyi bilirsən, yaz da. Onun sevimli bir sözü var: “artistlik yaxşı şeydi, həyatda yox, səhnədə”. Onu həyatda heç vaxt artistlik edən görməmişəm. Bir neçə il bundan əvvəl Həcc ziyarətinə gedən aktyor dini inanclara son dərəcə bağlıdır və atası Qasım kişi kimi halallığı sevən insandır.

Mirzə danışır ki, 2008-ci ildə Akademik Teatr Tatarıstana qastrol səfərinə getməli idi. “Mesenant” tamaşası təqdim olunmalıydı. Ağa Musa Nağıyev obrazını oynayan mərhum sənətkarımız Yaşar Nuri xəstələndiyi üçün məni dəvət etməli oldular. Çox az bir vaxt qalmışdı. Tamaşanın rejissoru Bəhram Osmanov mənimlə məşq elədi və bu obraz mənə çox yaxın olduğundan rolun öhdəsindən gələ bildim. Kazanda nümayiş etdirilən tamaşada Ağa Musa Nağıyev rolunu oynadım. O vaxt teatrın direktoru Maqbet Bünyadov idi. O, mənə dedi ki, sən qayıt teatra, bura sənin doğma yerindir. Mən 2009-cu ildə yenidən teatra qayıtdım. Elə həmin ilin avqustunda mənə “Respublikanın əməkdar artisti” fəxri adlı verildi.

Mirzə Ağabəylinin necə aktyor olduğu oynadığı rollardan bəllidir. Adil İsgəndərov kimi nəhəng sənətkarın sinfində təhsil alıb pis aktyor olmaq qeyri-mümkündür. Mən heç kinoşünas da deyiləm ki, onun teatr və kino yaradıcılığından yazım.

Biz Mirzə ilə uzun illərdir ki, dostuq və kənddə yaşayanda həmişə evə çörəyi onun dükanından almışam. Son bir neçə ili kənddən aralı düşmüşəm və hər dəfə də yolum kəndə düşəndə mütləq Mirzənin dükanına baş çəkirəm. Özü olmasa da satıcı qızdan onu soruşuram. Təxminən bir ay bundan öncə kənddən zəng vurub dedilər ki, dayın oğlu rəhmətə gedib, başılovlu şəhərdən çıxdım. Şəhərə qayıdanda çox gec idi, gecəydi. Yolustü Mirzənin çörək dükanına baş çəkdim. Kənd camaatı bilir, onun dükanı çox vaxt gecədən xeyli keçənə qədər açıq olur. Eşidəndə ki, Mirzə dükandadı, yaxınlıqda yaşayan dostlar onun başına toplaşır. Mirzənin sözü-söhbəti bir ayrı aləmdir.

Xoşbəxtlikdən Mirzə dükandaydı, uşaqlıqdan tanıdığım tanış simalardan bir-iki nəfər də yanındaydı. Mirzə dükana gələn qonşularına çay da ikram edir. Bir az dərdləşdik, təzə çıxan kitabımı ona bağışladım. İki çörək almışdım, şəhərə çatanda maşının içinə baxdım ki, çörəklər yoxdu, dükanda qalmışdı.

Daha başqa yerdən çörək almadım. Halal adamın əlindən aldığın çörəyin dadı heç nəyi əvəz eləmir…

Mirzə, sağlıq olsun, bu dəfə səninlə ancaq sənətdən danışacağıq. Mütləq bir şəkil də çəkdirərik. Neçə illərin dostuyuq, hələ səninlə bir şəklimiz də yoxdur.

Şah tutun budağında çiçəkləyən “Segah”

Həmişə belədi… Birinci cümlə adamın amanını qırır, əhədini kəsir. Bilmirsən hardan başlayasan, ipin ucu heç cür ələ gəlmir.

Elə bilirdim onun haqqında yazmaq asan olacaq. Axı uşaqlıqdan onun çalğısını dinləmişəm, kəndimizdə onsuz bir toy şənliyi keçməzdi. Elə indi də belədir, hamı onu övladının xeyir işində toy mağarının yuxarı başında görmək istəyir. Valideynlərim efirdə Firuzu görən kimi tez dizlərini qatlayıb huş-guşla onu dinləyiblər. Rəhmətlik atam həmişə deyərdi ki, zalım balası, tarı elə cingildədir, mizrabı simə elə çəkir ki, ağlın başından oynayır.

Görəsən o, tarın dilini hansı muğamla açıb? Tarın ürəyinə hansı dəstgahla yol tapa bilib?

… Söz vaxtına çəkər. Ağacların matah vaxtı, kölgəliyin sərin əyyamında budaqdan asılmış köhnə radioda diktorun səsi hamımızı yerindən elədi, qulaqlar şəkləndi: “Segah”. Tarda ifa edir Firuz Əliyev.

Atamın gər səsi məni ayağa qaldırdı: -A bala, o priyomnikin səsini artır!

Anam başını aşağı salıb lobya təmizləyirdi. Şah tutun qalın kölgəsində xumarlanan kənd uşağı ilk dəfəydi ki, beləcə, muğamın sehrinə düşürdü… Tarın cingiltili səsi məni çox uzaqlara çəkib aparmışdı, arada bir xoflandım, ay Allah, yolu-rizi də tanımıram, mən indi geriyə necə qayıdacağam?

O səs məni necə uzaqlara aparmışdısa, eləcə gətirib şah tutun qalın kölgəsində buraxıb getdi. Başımı qaldırıb gördüm ki, anam içini çəkə-çəkə səssizcə ağlayır.

– Ay ma, bayaqdan məni axtarırdın? Qorxma, gəlib çıxdım, burdayam.

Anam gözünün yaşını əlinin arxasıyla silərək heyrətlə mənə baxıb – hara getmişdin bəgəm? – deyə soruşdu. Balaca uşağın ağlına gələn cavaba bax: – Ay ma, deyəsən, sən də uzaqlardaydın?! – Bu, elə anamın verdiyi sualın cavabıydı.

– Məni “Segah” aparmışdı.-dedi.

– Elə məni də…

Növbəti cavabım anamı bir az da heyrətləndirdi. – Bu uşaqdan nəsə çıxacaq… – dedi.

Sonralar hər dəfə şah tutun kölgəsinə çəkiləndə anayla balanın o qəribə dialoqu yaddaşımda təkrarlanır və qulaqlarımda Firuzun “Segah”ı səslənir.

O gün kəndə qaçaraq gəlmişdim. Qədim dostum Mirzə Ağabəyli məni görcək salam-kəlamsız birnəfəsə bunları qabırğama döşədi: – Xəbərin var, Firuzun 60 yaşı tamam olur!..

Bu təzə xəbərin iyinə düşüb sərhəd iti kimi köhnə Çimərlik stansiyası tərəfdəki bağına tərəf götürüldüm. Dedilər, şəhərdədi.

Qəzetin nəşrə hazırlandığı bu dar macalda özüylə görüşməyə vaxt tapa bilməsəm də onun haqqında beş-üç kəlmə demək fürsətini qaçırmaq istəmədim.

Tamam ayrı şey yazacaqdım, nəsə alınmadı… Bu yazını da ən çox ona görə yazdım ki, o köhnə xatirəyə güvə düşməsin…

… Bayaqdan mürgü döyən sükut deyəsən asta-asta qımıldanır – Firuz Əliyev tarını kökləyir. Deyəsən “Segah” çalacaq… Köhnə radio ağacın budağında əməllicə çiçəkləyib.

Gedim şah tutun kölgəsində yerimi rahatlayım… Tarın səsi atamı da, anamı da qabağına qatıb bu yurd yerinə gətirəcək.

Gətirəcək, bilirəm…

Həsən bəyin mülkü

Mən birinci sinfə gedəndə valideynlərim evimizi satmışdılar və “aşağı məhəllə” deyilən yerdə köhnə ikimərtəbəli evin ikinci mərtəbəsini kirayələmişdik. Bu evə “Həsən bəyin mülkü” deyirdilər, Həsən bəy kəndin varlı adamlarından olub, sovet höküməti qurulandan sonra bütün bəylər kimi, onun da var-yoxu əlindən alınıb. Çoxsaylı mülklərindən ona qalan elə bu ikimərtəbəli ev olub. Tağlı girişdəki möhkəm taxta qapının üstündə taqqulbab vardı, qapı arxadan rəzəylə bağlanırdı. Qapı və rəzəsi o qədər möhkəm idi ki, hansısa bir oğru bu qapını sındırmaq fikrinə düşsəydi, istəyinə nail ola bilməyəcəkdi. Kənddə bu cür qapısı olan tək-tük həyət tapılardı. Qapının künc-bucağını yaşıl yosun basmışdı.

Həsən bəyin oğlu olmadığından ev qızı Suğra arvadın ümidinə qalmışdı. Biz ora köçəndə artıq qocalmış qadın ömrünün son illərini yaşayırdı və divarlarının suvağı ovulub-tökülməkdə olan köhnə evdə tək-tənha qalırdı. Özünün dediyinə görə, əri lap çoxdan ölmüşdü, Məryəm adında bircə qızı vardı ki, o da ailəsiylə birgə şəhərdə yaşayırdı. Dul qadın hər həftə qızına baş çəkməkdən ötrü şəhərə yollanırdı. Bizim bu evə köçməyimiz onun sönük həyatına bir qədər canlılıq gətirdi. Yaddaşının bir küncündə qalaqlanmış xatirələri gün işığına çıxarmağa fürsət yaranmışdı, onun bu xatirələri oyatmaqdan başqa heç bir məşğuliyyəti yox idi. Onun özü bu gündə olsa da ürəyi keçmişlə döyünürdü, fikirləri keçmişdən qidalanırdı. Hər hansı bir hadisəyə keçmişin nöqteyi-nəzərindən qiymət verirdi, ətrafda baş verən dəyişikliklər onun sabitləşmiş, durğun düşüncələrinə təsir etmək gücündə deyildi. Hər şey onun beynində keçmişdəki kimi qalmışdı, dünyasını çoxdan dəyişmiş, sümüyü sürmə olmuş adamlar haqqında da indiki zamanda danışırdı. Deyəndə ki, ay Suğra xala, filankəs çoxdan rəhmətə gedib, özünü eşitməzliyə vururdu, sözünü qaldığı yerdən davam edirdi. Danışırdı, danışırdı, danışırdı, axırda ah çəkib kiriyirdi. Mən onun dərin qırışlarla dolu saralmış üzünə baxırdım, gözləri bulanıq idi, xatirələr də gözlərini canlandırmaq gücündə deyildi. Bu gözlər yaman çuxura düşmüşdü və ağarmış qalın qaşları bu gözlərin tünd bəbəklərinə kölgə salırdı. O, həyətdə də kölgə kimi görünüb yox olurdu, həmişə də qurumuş dodaqları altında nəsə pıçıldayırdı. Zaman onun belini çoxdan bükmüşdü, qarnı o qədər böyük idi ki, yastığa bənzəyirdi.

Suğra arvadın evində də hər şey keçmişin nişanəsiydi, taqqulbablı qapıdan içəri adlayan kimi sanki 40-cı, 50-ci illərə düşürdün. Həyətdə heç bir həyat nişanəsi gözə dəymirdi, bura sanki dünyanın unudulmuş bir parçası, zamanın zirzəmisi idi. Suğra arvadın aşağı mərtəbədəki otağı otaqdan çox ərzaq anbarını xatırladırdı, burdakı səliqəsizlik adamı heyrətə salırdı. Kəfkiri Allah bilir, nə vaxtdan dayanmış köhnə divar saatının üstünə hörümçək öz torunu çəkmişdi. Bir dəfə anam məni Suğra arvada nəsə demək üçün aşağı yolladı, axşam vaxtı idi, o, adətən, erkən yatırdı, səhər isə sübh tezdən oyanırdı. Balaca taxta qapını döyməmiş araladım və gördüyüm mənzərədən özümü itirdim; Suğra arvad sağ böyrü üstə uzanmışdı, mələfə üstündən azca sürüşdüyündən onun anadangəlmə lüt olduğunu gördüm. Arxası qapıya tərəf olduğundan məni görmədi, qulaqları ağır eşitdiyindən qapının aralandığını da hiss etmədi. Qapını örtmək də yadımdan çıxdı, tez yuxarı mərtəbəyə, anamın yanına qaçdım və gördüyümü anama danışdım.Utandığımdan yanaqlarım od tutub yanırdı. Yadımdadır, anam gülüb dedi ki, hə, o, gecələr lümlüt yatır. Görəsən niyə lüt yatırmış? Hələ də bu suala cavab tapa bilmirəm. Gənc qadını hardasa başa düşmək olar, amma üzərində həyatın son nişanələri qalmış bir qarı yatağa niyə anadangəlmə lüt soyunub girsin ki? Suğra arvadın qırışmış, eybəcər hala düşmüş bədəni aradan otuz ildən çox keçməsinə baxmayaraq hələ də gözlərimin önündən çəkilmir. Yeddi yaşım vardı və mən ilk dəfə idi ki, lüt qadın bədəni görürdüm…

Evin ikinci mərtəbəsi yaman gündəydi, yadımdadır, anam tozlu döşəməni, bucaqlarında hörümçəyin nəhəng tor toxuduğu kirli tavanı silib-təmizləməkdən ötrü iki-üç gün yaş əsgilərlə əlləşməli oldu. Yazıq qadın, güclü və sağlam olmağına baxmayaraq, axırda lap heydən düşmüşdü. Evin hər küncü nəmişlik qoxuyurdu. Yaxşı ki, üzü yaza doğruydu, yoxsa bizim üçün ikiqat çətin olardı. Həyət böyük idi, atam düşündü ki, buranı əkib-becərmək yaxşı olar. Beləliklə, bütöv həyəti bellə işlədi, balaca olmağıma baxmayaraq, mən də həyətin daş-kəsəyini, ot-ələfini təmizləməkdə ona kömək edirdim. Sonra atam həyətdə qoyunlar üçün pəyə tikdi və beş-altı qoyun alıb ora buraxdı. Mal-heyvan olan həyətə mütləq it lazım idi, kişi hardansa yaxşı bir it də alıb gətirdi və pəyəyə yaxın yerdə daşdan balaca yuva tikib iti ora zəncirlədi. O iti “toplan” deyə çağırırdım, bütün günü itlə oynayırdım. Amma bir səhər yuxudan ayılanda anam dedi ki, itə nəsə veriblər, bayaq yem verməyə gedəndə gördüm ölüb. Elə bil dünya başıma uçdu, yerimdən sıçrayıb həyətə cumdum, itin cəsədi yuvanın qabağında idi, ağzı açıq idi, cəhəngində qan qurumuşdu. Yerə çöküb hönkür-hönkür ağlamağa başladım. Anam məni heç cür ovuda bilmirdi. Atam deyirdi ki, iti zəhərləyiblər, özü də bilirəm bu kimin işidir, mənə sataşırlar. Qatlama bıçağı döşəyinin altından çıxarıb şalvarının arxa cibinə qoyanda anam qabağını kəsib yalvarmağa başladı. Bizi bədbəxt eləmə, – dedi, – qoy cəhənnəm olsun! Allah onun bəlasını verəcək. Bu yazıda mən həmin adamın adını çəkmirəm, çünki həmin adam da artıq dünyasını dəyişib. Amma atam hansısa toyda onunla üzbəüz gələndə sözünü ona demişdi və sifətinə bir şapalaq ilişdirmişdi.

Bir gün atam dedi ki, hinduşkalardan biri yoxdu, bütün həyəti gəzdik, hinduşka tapılmadı. Həyətin başındakı hasar çox alçaq idi və bu hind toyuğu da çox güman ki, bu alçaq hasardan qonşunun həyətinə adlamış ola bilərdi. Qonşuluqda yaşayanlar iki qoca ər-arvaddan ibarət idi. Əziz kişi uzun, caydaq kişi idi, başına həmişə kepka qoyurdu, siqareti müştüyə keçirib çəkirdi. Danışığı qüsurlu idi, sözlər ağzından güclə çıxırdı, arvadının adı da yadımdadır, Gülbibi. Gülbibi xalanın da bir gözü şüşədən idi, hansısa hadisə nəticəsində gözünün bir tayı şikəst olmuşdu. Danışıqlarından bilirdim ki, yerli adam deyillər.Bizimlə də təzə-təzə isnişirdilər. Atam hasardan Əziz kişini hayladı, Əziz kişi əlinin gözünün üstünə günlük edib “gəldim, başına dönüm” dedi. Atam dedi ki, Bəlkə, bizim hinduşka sizin həyətə keçib, bir baxardın. Əziz kişi o dəqiqə cavab verdi ki, ola bilməz, keçsəydi mən görərdim, ay qonşu. Atam qayıtdı ki, ay kişi, bir bax da. Əziz kişinin dayandığı yerdə qarğıdalı adam boyundan idi, toyuq orda olsaydı belə görmək mümkün deyildi. Əziz kişi deyəsən həyəti axtarmaq fikrində deyildi, eləcə yoxdu, bizim həyətdə hinduşka yoxdur, deyirdi. Qəfildən qocanın ayağının altında bir pırıltı qopdu, kişi özünü itirdi: Bay, bbbburda imiş kiii.

Sonra anam deyirdi ki, kopoyoğlu, hinduşkanın dalına keçmək istəyirmiş. Bir ayağı burda, bir ayağı gorda, tutduğu işə bax. O əhvalatdan sonra daha nə özü, nə də arvadı utandıqlarından hasara yaxınlaşmırdılar.

Gecələr qoyunlardan hansısa uzun-uzadı, ara vermədən mələyirdi və aşağıdakı qatda yatan Suğra arvadın yuxusu ərşə çəkilirdi və o, yerindən qalxıb deyinməyə başlayırdı. Biz yuxarıdan onun nə dediyini eşidirdik: “Sovxaya qalsın sizin bu qoyunlarınız! Sabah bu tövləni sökdürməsəm, heç atamın qızı deyiləm! Gündüzlər peyin iyindən həyətdə dolanmaq olmur, gecələr də yatmağa qoymurlar. Qoy bir səhər açılsın…” Səhər açılırdı, birtəhər Suğra arvadın qılığına girib onu sakitləşdirirdik, qoyunun əvəzinə ondan üzr istəyib söz verirdik ki, bu axşam “solo konsert” olmayacaq. Gecə qoyun çər dəymiş öz “vədini” pozurdu və Suğra arvad yenə bizi pəyəni sökdürəcəyi ilə hədələyirdi.

Artıq məhsul bəhər verməyə başlamışdı; keşniş, göy soğan, turp, vəzəri yetişmişdi və anam gün-günortadan axşama kimi dəstə bağlayırdı, atamla mən göy dəstələrini evin qabağındakı balaca hovuzda suya salıb kisələrə basırdıq, müştəri gəlib qapıdaca pulunu verib aparırdı.Atam Neft Daşlarında işləyirdi, bir həftə dənizdə, bir həftə evdə olurdu. Atam evdə olmayan günlərdə yük anamın üzərinə düşürdü, həyət-bacanı suvarmaq, ziyanlıq olmaması üçün əkilmiş məhsula qulluq etmək lazım idi, anam bu işlərin öhdəsindən gəlməyi bacarırdı. Qarşıdan sentyabr gəlirdi, mən birinci sinfə gedəcəkdim. Sənədlərimi məktəbə vermək üçün şəkil çəkdirməliydim. Saçım xeyli uzanmışdı, atam məni əvvəlcə bərbərə apardı. Bərbər həmişəki kimi uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş taxtanı kreslonun qoltuğuna qoydu və mən çıxıb onun üstündə oturdum. Atam bərbərdən xahiş elədi ki, sən Allah, qəşəng düzəlt bunun saçını, bu il məktəbə gedir qırışmal. O vaxt uşaqların saçını “polboks” etdirmək kimi bir dəb çıxmamışdı, bəşəriyyət hələ “inkişafın o həddinə” çox-çox illər sonra gəlib çıxacaqdı. Bərbərxanadan çıxıb fotoqraf Eldargilə gəldik. Eldar kəndin fotoqrafı idi, evləri biz qaldığımız mülkün yaxınlığında idi. Orta boylu, sifətdən taciklərə oxşayan qara bir adam idi. Mənim on bir aylığımda atam onu evə gətirib şəkillərimi çəkdirmişdi. O şəkillərdən birində mən anamın qucağındayam, atam da böyrümüzdə oturub. ”Bir şəklin tarixçəsi” yazımda Eldarı xatırlamışdım və yazmışdım ki, bu şəkil mənim valideynlərimlə ilk və son şəklimdir. İndi onlar həyatda yoxdurlar, bu anı tutub saxlayan fotoqraf da dünyadan köçüb. Onlar indi başqa bir dünyanın sakinidirlər. Amma biz nə vaxtsa yenə görüşəcəyik, amma başqa qiyafədə olacağıq. O anların isə şəklini çəkən olmayacaq. Belə bir yazı yazmışdım, indi düşünürəm ki, Bəlkə, Eldar o biri dünyada da bizim şəklimizi çəkəcək. Nə qədər səfeh fikir olsa da indi, bu anda ağlıma gələn ilk cümlələr bu oldu. Eldar mənim məktəb üçün şəklimi çəkdi, əynimdə ağ-qırmızı damalı bir köynək vardı, göy rəngdə şortik geyinmişdim, anam dərziliyi yaxşı bacarırdı deyə o şortiki də mənim üçün o tikmişdi. Çox təəssüf ki, o şəkil qalmayıb.

Məktəbə getməyimə iki-üç gün qalırdı. Atamla küçə qapısında dayanmışdıq, keçəl Abdullanın kiçik oğlu Ağabalanın aşağı məhəllədən qaçaraq gəldiyini gördük. Ağabala gonbul oğlan idi, bığ yeri təzəcə tərləyirdi, hələ əsgərliyə getməmişdi. Atam soruşdu ki, alə, kopoyoğlu, nolub, hara qaçırsan? Ağabala tövşüyə-tövşüyə sözləri ağzında qırıb-tökdü: – Şi-şirbala əəəmi, Güülbala əmi öldü, durma, gəl!

Gülbala böyük əmim idi. Ağabala kiçik əmimgildən gəlirmiş, atamdan əvvəl birinci onlara xəbər aparıb. Atamın ikiəlli başına qapaz vurduğu və “vaaay!” deyə qışqırması yadımdadır. Gülbala əmimgil “Xan bağı” deyilən yerdə qalırdılar. İndi onu dumanlı şəkildə xatırlayıram. Hündürboy, ağsaç kişi idi, ondan çəkinirdim. Atam böyük qardaşı kimi həmişə onunla məsləhətləşirdi və hesablaşırdı. Onun ölümündən sonra atam özünə qapandı, bütün günü evdə oturub susurdu və “Prima” tüstülədirdi. Əmimin qəbir daşı üçün götürdüyü şəklə baxanda burnunun üstü elə qırışırdı ki, elə bil asqırmaq istəyir. Əmim şəkildə dama-dama köynəkdə, ağ saçları səliqə ilə daranmış vəziyyətdə idi. Qəbrin başdaşına həmin şəkli vurulub. Bir dəfə atamın ağzından bir söz çıxdı: Elə bil atamı ikinci dəfə itirdim…

Həsən bəyin mülkünə köçdüyümüz ilin payızında mən birinci sinfə getdim.

O evdə başqa ailə yaşayır

Kənddəki evimizi bir “ZİL” sürücüsünə satdıq. Yeyib-içən, qumarbaz, şişman bədənli, göygöz kişiydi. Yanaqları həmişə qıpqırmızı olardı. O vaxt – doxsanıncı illərdə “ZİL” şoferləri yaxşı pul qazanırdılar. Kəndin bütün boş sahələri yerli və gəlmə adamlara satılmışdı və bu yerlərdə sürətlə tikinti gedirdi, quma, daşa güclü tələbat vardı. “ZİL”, “Kamaz” şoferlərinin əli pulla oynayırdı. Tikinti aparan adamlar çox vaxt daşın, qumun pulunu şoferə qabaqcadan verirdilər. Şoferin kimisə aldatmasından söhbət gedə bilməzdi, kənddə daş bazarına çıxan şoferlərin hamısını adbaad tanıyırdılar. Onda indikindən fərqli olaraq kənddə hamı bir-birini tanıyırdı. Əlihüseyn kişi ilə qonşu idik, atamla, indi olmasın, dost idi, bir-birləriylə çox şit zarafatları da vardı.

Atam əlində olan-qalan pulu təzə evimizin tikintisinə xərcləmişdi, pulsuz-parasız vaxtlarımız idi. Mən də heç yerdə işləmirdim, “pijon” vaxtlarım idi, ancaq evə ziyan verməklə məşğul idim. Əlihüseyn kişinin böyük oğlu Almaniyada yaşayırdı, deyilənə görə orda hansısa avtomobil şirkətində çalışırdı, kiçik oğlu Ramillə söhbətimiz tuturdu və qısa müddətdən sonra möhkəm dostlaşdıq. Zahirən atasının eyni olan Ramil əhlikef, baməzə oğlan olsa da dəhşətli dərəcədə atasından qorxurdu. Hava qaralandan sonra mütləq evdə olmalıydı, əks halda döyüləcəyi qaçılmaz idi. Rəhmətlik övladlarına qarşı olduqca əzazil idi. Mənim atam da ondan geri qalan deyildi. Rəhmətlik mənim üçün “Jiquli” markalı 011 maşını almışdı, mən də bütün günü kəndin küçələrində avaralanırdım. Həmin günləri xatırlayanda havalanmaq həddinə çatıram. Ən enerjili, sağlam vaxtlarımı necə də boş-boşuna yelə vermişəm. Bu, həmin dövr idi ki, çalışdığım qəzetdə siyasi yazılar yazmaqdan bezmişdim və öz ərizəmlə işdən çıxmışdım. Ədəbiyyat yanğısı məni qəzetçilikdən uzaqlaşdırdı, halbuki qəzetdə çalışdığım cəmi üç il idi. Çoxlu bədii kitablar oxumuşdum və qəfildən nə baş verdi, indi də izah etməkdə çətinlik çəkirəm, mütaliədən, yazı-pozudan tamamilə uzaqlaşdım. “Çəhrayı qan” romanında bu barədə təfsilatıyla yazmışam.