Читать книгу: «Sonuncu dərviş», страница 2

Beləcə, çətin, gecəsi-gündüzü bilinməyən, eyni zamanda maraqlı, maraqlı olduğu qədər də təhlükəli olan jurnalistika mənim həyatıma daxil oldu.

Həyatımın o dövrü haqqında düşünərkən yaddaşımda dərin iz buraxmış bir sıra işıqlı insanları da xatırlayıram. Onlardan biri də dünyadan vaxtsız getmiş rəssam dostum Arif Məmmədlidir. Arif müəllim Jurnalistlər Birliyində çalışırdı, elə orda da tanış olmuşduq. Gülərüz, həlim xasiyyətli bir insan idi. Çox tez bir-birimizə isnişdik. Belə tezliklə dil tapmağımızda yerli olmağımızın da xüsusi rolu vardı: o mərdəkanlı, mən buzovnalı. Arif müəllim rəssamlıq sənətiylə bağlı müxtəlif izmləri, klassikanı və modernist cərəyanları mükəmməl bilirdi. Geniş erudisiyası, güclü məntiqi vardı, intellektual söhbətlərdə özünü suda balıq kimi hiss edirdi. Mənə rəssamlıq sənətini o sevdirib. Onun Rembrant, Van Qoq, Pikasso haqqında necə ehtirasla, şövqlə danışdığını görəydiniz!..

Hacı müəllimin bir köməkçisi vardı – Əlövsət Məmmədov. Rəhimağa müəllim ondan mənim iş məsələmlə bağlı xahiş etmişdi. Onun köməkliyi ilə “İki sahil” qəzetinə işə düzəldim və Arif müəllimlə əlaqəm kəsildi. Aradan bir neçə il keçəndən sonra təsadüfən eşitdim ki, Arif müəllim rəhmətə gedib. Çox sarsıldım. O, jurnalistikada qazandığım ilk dostlarımdan idi. Onunla saatlarla rəssamlıqdan danışırdıq, daha doğrusu, o danışırdı, mən dinləyirdim, sanki o müəllim idi, mən isə şagird. Bu söhbətlərin nəticəsi o oldu ki, yenicə işə başladığım qəzetdən mənə reportaj yazmağı tapşıranda rəssam Cəfər Talıboğlunun Buzovna Mədəniyyət sarayında yerləşən emalatxanasına üz tutdum.

Olduqca maraqlı müsahib olan Cəfər mənə 70-ci illərdə çap olunmuş “Qobustan” toplusunun bir neçə sayını bağışladı və oradan rəssamlığa aid yazıları oxumağı məsləhət gördü. İlk dəfə idi ki, rəssam emalatxanası görürdüm, mənə elə gəldi ki, bir-birimizi anlaya bildik. İlk reportajımı həmin bu emalatxanadan hazırladım və “Sənətə “gəmi”ylə gələn rəssam” adlı ilk yazım “İki sahil”in 18 avqust tarixli sayında dərc edildi. Həmin gün qəzeti aparıb Rəhimağa müəllimin stolunun üstünə qoydum. “Təbrik edirəm!” – dedi və süfrəyə “Napoleon” konyakı gəldi.

İlıq bir avqust axşamı idi, həyətdə sıx ağacların altında qoyulmuş masanın arxasında ancaq ikimiz idik. Rəhimağa müəllim mənə çox oxumağı tövsiyyə edirdi, daim öz üzərimdə işləməyi tapşırırdı, Ensiklopediyada çalışdığı illərdən, jurnalist həyatının maraqlı məqamlarından danışırdı. Jurnalistin həyatında ekstremal vəziyyətlər çox olur, belə hallara hər zaman hazır olmaq üçün peşəkarlığı artırmaq lazımdır. Bu peşə yarımçıqlığı, ortabablığı sevmir, fədakarlığı xoşlayır. O, danışdıqca danışırdı. Olduqca enerjili adamdı və ikinci mərtəbədəki otağının işığı gecə yarıdan keçənədək yanılı olurdu. Fasiləsiz olaraq on səkkiz saat yazı masasının arxasında oturan Rəhimağa müəllimə ancaq iki şey lazımdı – tünd çay, bir də siqaret.

O, mənə yaradıcılığın şirin əzablarından danışırdı, yuxusuz gecələrindən söz açırdı. Jurnalistikanın yol işarələrini öyrədirdi. Bir vaxt ayıldım ki, gecə yarıdan keçib. Konyak şüşəsi isə boşalmışdı”. (“Yaddaş kartı”, 2013, “Hədəf” nəşriyyatı, səh – 126-131)

Hər dəfə qəzetdə yazım çıxanda gətirib ona göstərirdim. Sevinirdi, tövsiyyələrini, iradlarını bildirirdi. Dəyişməyən bir tövsiyyəsi vardı: “Özündə mütaliə vərdişi yarat, çoxlu kitablar oxu, dünya klassiklərini dönə-dönə oxu”. Rəhimağa müəllimin olduqca zəngin kitabxanası vardı. O kitabların üstündə necə əsirdi, İlahi! Mən ondan həm də kitaba münasibəti öyrəndim. Kitabın vərəqlərini qatlamaq olmaz, onunla səliqəsizcəsinə davranmaq olmaz. Çünki kitab insana münasibəti öyrədir, insanlarla ünsiyyət qurmağı öyrədir, insanı kamilləşdirir, onu şəxsiyyət olaraq formalaşdırır. İnsanlar kitablar vasitəsilə öz sirrini oxucuya aşkar edir. Hər bir yazar öncə yaxşı oxucu olmağı bacarmalıdır. Yaxşı oxucu həm də kitabla insan kimi rəftar edəndir. Dünyasını çoxdan dəyişmiş yazıçılar kitab rəflərində bir-birinin yanında bir sıraya düzülüblər. Onlar hələ də yaşayır və bizimlə birlikdə nəfəs alırlar. İstədiyimiz zamanda onlarla –ayrılmaz dostlarla həmsöhbət ola bilirik, onlardan dəyərli məsləhətlər ala bilirik.

Rəhimağa müəllim mənə əsl dostun kim olduğunu göstərdi. O, böyük müəllim idi. Mən zəhmətin nə demək olduğunu onun timsalında öyrəndim. Çox vaxt evə gec qayıdırdım. Gecənin bir yarısı onların qapısı önündən keçəndə baxırdım ki, hələ də pəncərəsində işıq yanır. Gecədən sübh açılıncaya qədər işləyirdi, tərcümələr edir, redaktəylə məşğul olur, mütaliə edirdi. Bir dəfə redaksiyadan rus dilində irihəcmli bir mətni (təxminən 50-60 səhifəlik) bizim dilə çevirmək üçün mənə verdilər və tapşırdılar ki, mətn sabaha hazır olmalıdır. Gərgin iş rejimində çalışırdım, mətbuat konfrasından çıxıb müsahibəyə qaçırdım, ordan reportaj hazırlamaq üçün başqa bir yerə gedirdim. Yorulsam da gördüyüm işdən zövq alırdım. Redaktor mətni mənə verəndə imtina edə bilmədim. Yolda mətni nəzərdən keçirdim və gördüm ki, yazı başdan-başa fəlsəfi terminlərlə yüklənib və çox qəliz dildə yazılıb. İşin öhdəsindən gələ bilməyəcəyimi düşünəndə təşviş hissi məni bürüdü. Səhər redaktora nə cavab verəcəyəm?

Kəndə çatanda hava qaralmışdı. Rəhimağa müəllimgilin qapısından keçəndə bir anlıq ayaq saxladım, həmişə olduğu kimi pəncərəsində işıq yanırdı. Düşdüyüm vəziyyətdən məni çıxara biləcək yeganə insan o idi. Gəlişimə sevindi. Üzbəüz oturub çay içirdik. Tərəddüd içindəydim, bilmirdim vəziyyəti ona necə izah edim. Sövq-təbii narahatlığımı hiss elədi.

– Niyə belə narahatsan? Nəsə bir problem-zad yaranmayıb ki?

Çəkinə-çəkinə rus dilindəki mətni ona göstərdim və dedim ki, bu mətni təcili bizim dilə çevirməliyəm, redaksiyanın tapşırığıdır. Əvvəl elə bildim yüngül mətndir, amma indi baxıram ki, çevirməyə çətinlik çəkəcəyəm, elmi məqalədir. Yazını alıb eynəyini taxdı, xeyli vərəqlədi. Uzun sükutdan sonra dedi:

– Çayını iç, keçək mənim otağıma.

Sanki çiynimdən ağır bir yük götürüldü, həm də xəcalət hissi keçirirdim, gecə vaxtı onun rahatlığını pozduğum üçün özümü lənətləyirdim ki, axı bacarmadığın işi niyə boynuna götürürsən, ay səfeh?

Rəhimağa müəllimin iş otağına keçdik. Qarşıma bir qom kağız qoydu və o, rus dilində olan mətni ürəyində oxuyub bizim dildə mənə diktə etməyə başladı. İş bitəndə gecə yarıdan keçmişdi, qələm tutmaqdan barmaqlarım ağrıyırdı. Eynəyinin altından baxım gülümsədi:

– Yorulmusan deyəsən.

Özümü sındırmadım:

– Yox, Rəhimağa müəllim. Amma sizdən dönə-dönə üzr istəyirəm. Çox böyük əziyyət verdim sizə.

Tövrünü pozmadan ayağa qalxdı.

– Gəl indi xoruzquyruğu bir çay içək. Yadında saxla, bizim işimiz əziyyətli işdir. Ömrümüz belə əziyyətlər içində keçir. Gördüyün işdən zövq ala bilmirsənsə, onda bu əziyyət on qat ağırlaşır.

Mənim heyrətimə səbəb olan başqa məqam idi. Rəhimağa müəllim mətnin tərcüməsində bir dəfə də “ilişmədi”, səlis, rəvan şəkildə cümlələri bizim dildə diktə edirdi. O, cümlələri beynində redaktə edə-edə deyirdi və mətni yenidən oxuyanda heç bir düzəlişə ehtiyac qalmadı. Bu, əsl Sizif əməyi idi.

Klassik şairlərin əsərlərini çapa hazırlayanda mətnləri dönə-dönə oxuyurduq, kitabda bircə səhv belə getməməliydi. Bəzən mən hədsiz dərəcədə mürəkkəb dildə yazılmış qəzəllərin, qəsidələrin oxunuşunda çətinlik çəkirdim. Qumrinin, Azərin, Asinin qəliz ərəb-fars izafətləriylə dolu qəzəllərinin, poemalarının korrektəsi belə korrektordan zəngin bilik tələb edir. Rəhimağa müəllim hər sözün mənasını səbrlə izah edirdi. Zəhmət üstəgəl hövsələ, səbr. Qələm adamı üçün ən vacib olan bu iki şərti özündə tərbiyə etmədən hansısa uğura nail olmaq mümkünsüzdür. Bu həqiqətlərə onun sayəsində yetişdim.

Rəsul Rza haqqında həmişə böyük ehtiramla danışırdı. Deyirdi “o, kişi adam idi”. Uzun illər Azərbaycan Ensiklopediyasında çalışmışdı. Onu ensiklopediyaya Rəsul Rza gətirmişdi. Zəngin eridusiyasını, iti zəkasını, intellektini görmüşdü və onu özünə çiyindaş seçmişvi və yanılmamışdı. Ora ilə bağlı zəngin xatirələri vardı. Bəzilərini mənə danışmışdı. Zənnimcə, xatirələrini də yazırdı. Rəhimağa müəllimin vəfalı ömür-gün yoldaşı Validə xanım da Ensiklopediya məktəbi keçib. Bu gün də həmin məbəddə çalışır. O, Rəhimağa müəllimin həm ömür yoldaşı idi, həm iş yoldaşı, həmkarı idi, həm də məsləkdaşı idi. Bu gün də onun zəngin irsini məhz Validə xanım qoruyur.

Rəhimağa müəllimlə son görüşümüzü xatırlayıram. İnsult keçirmişdi, yazan əli, sağ əli tutulmuşdu. Onun ziyarətinə getdim, yataqda idi. Məni görüb doluxsundu. Rəhimağa müəllim, yataq sizə heç yaraşmır, tezliklə sağalın, dedim. Gözlərinin dərinliyində ona xas olmayan bir kədər gördüm. Həmişəki şövq, entuziazm onu tərk etmişdi, çarəsizliyin bir parçası kimi yatağa uzanmışdı. Sol əliylə yorğanın üzərində hərəkətsiz qalmış sağ əlini qaldırıb buraxdı, əl sinəsinə düşdü. Zəif səslə “görürsən də” dedi. İçimdən bir gizilti keçdi, qəhər boğazıma dirəndi, bunu qətiyyən ona hiss etdirməməliydim. Özümü ələ almağa çalışdım. Amma əbəs yerə. İti baxışlarından heç nə yayınmırdı. “Yaxşı ki, gəldin. Səni görməyimə şad oldum” dedi. “Borcumuzdur, Rəhimağa müəllim, siz mənim ustadımsınız. Amma özünüzü üzməyin, tezliklə sağalacaqsınız. Buna əminəm” dedim. Xəfifcə gülümsədi.

Ağlıma gəlməzdi ki, bu görüş onunla sonuncu görüşümüzdür. Sağalacağına bütün varlığımla inanırdım. Həyat eşqiylə dolu ürək belə asanlıqla ölümə təslim ola bilməzdi.

Qısa müddətdən sonra hərbi xidmətə yollandım. Naxçıvanda xidmət edirdim və hər həftə anamdan məktublar alırdım. Bir gün bir məktub aldım. Anam yazırdı ki, oğlum, Rəhimağa müəllim dünyasını dəyişdi. Bu qara xəbərin məni uzaq bir yerdə haqlayacağına hazır deyildim. Xəstə olduğunu bildiyimdən səksəkə içində idim. Amma heç cür o məşum fikri özümə, şüuruma yaxın buraxmırdım, amma sən demə, qorxu hissi altşüurda özünə yer edibmiş. Bakıya gəlməyim mümkünsüz idi. Anama yazdığım məktubdan bu cümlələr xatirimdədir: “Mən elə bilirdim Rəhimağa müəllim kimi insanlar heç vaxt ölməz. Axı mən niyə onun son günündə yanında ola bilmədim, onun tabutuna çiyin verə bilmədim?! Ruhumu parçalayan tənhalıq içində bir az da tənha qaldım”. Ən böyük dostumu, müəllimimi itirmişdim. Tale onunla vidalaşmaq haqqımı əlimdən almışdı… Taleyimə qarşı çox qəzəbliydim.

Hərbi xidmətdən qayıdan günün səhəri onun məzarını ziyarət etdim. Mənə mənəvi atalıq etmiş bu böyük insanın ruhuyla həmsöhbət oldum. Xeyli yüngülləşdim.

Bu gün ölkədə müxtəlif nəşriyyatlar fəaliyyət göstərir. Çoxlu kitablar nəşr olunur. Amma ötən əsrin 90-cı illərində özəl nəşriyyat yaratmaq, unudulmuş klassiklərin əsərlərini, ensiklopedik kitablar nəşr etmək böyük fədakarlıq, əzm, iradə tələb edirdi. “Boz Oğuz” nəşriyyatı bir çox ilklərə imza atdı. Bu kitablar Azərbaycan mədəniyyəti, ədəbiyyatı, elmi üçün son dərəcə faydalı kitablar idi. Zaman ötdükcə həmin kitabların bizim üçün əhəmiyyəti daha da artmış olur. Ən dəhşətlisi odur ki, google axtarış sistemində Azərbaycan mətbuatı, kitabşünaslığı, mədəniyyəti və ədəbiyyatı üçün bu qədər dəyərli işlər görmüş bir alim, qələm adamı haqqında heç bir məlumat yoxdur. Biz niyə bu qədər unutqanıq? Rəhimağa İmaməliyevin həyatı və fəaliyyəti, yaradıcılığı geniş bir tədqiqat mövzusudur. O, publisistikaya bir kübarlıq gətirmişdi, zənginlik gətirmişdi. Axıcı, rəvan yazı tərzi vardı. Rəhimağa müəllimin xəttini yüz yazının içindən seçmək olurdu. Son dərəcə gözəl xətti vardı, yazı yazmaqdan da, hərflərin bir-birinin yanında düzülməsindən də estetik zövq alırdı. Həmişə deyirdi ki, qələm adamının xətti gözəl olmalıdır. O, Azərbaycanda naşirlik sənətinin öncüllərindən idi, kitabçılıq sahəsinin yaradıcılarından idi. Azərbaycan Ensiklopediyasının yaranmasında, inkişafında ölçüyəgəlməz xidmətləri olan bir ziyalı idi. Gördüyü işlərin müqabilində heç kəsdən heç nə ummayan bir insan idi. Validə xanım danışır ki, bir gün onun arxivini araşdıranda qarşıma bir qovluq çıxdı, qovluğun üstünə yazılmışdı ki, “Özüm üçün yazdığım qəzəllər”. Xeyli sayda qəzəlləri, şeirləri varmış.

Bu yazını müəllimimə vəfa borcu kimi yazdım. Könül istərdi ki, onun yarımçıq qalan işləri tamamlansın, fəaliyyətini əhatəli şəkildə əks etdirən bir kitab çap olunsun. Paradoksa baxın: Həyatını kitaba həsr etmiş bir insan haqda əlimizdə bircə kitab belə yoxdur. Sözsüz, onun müəllifi olduğu kitablar var. Hərçənd o kitablar da çox çətinliklə tapılır. Amma onun xatirəsini yaşatmaq üçün bir kitab yazılmalıdır. Hələ ki, onu tanıyan insanlar, onunla əməkdaşlıq etmiş, dostluq etmiş insanların çoxu həyatdadır. Onların hər birinin yaddaşında Rəhimağa müəllimlə bağlı xeyli xatirələr var. O xatirələri xilas etmək lazımdır.

Hər dəfə yeni kitabım çıxanda, yeni uğurlara imza atanda onun məmnun təbəssümü gözlərim önündə canlanır. Hər təzə yazıya başlayanda xeyir-duamı ondan alıram. Mənim yaddaşımda o, həmişə diridir və bütün uğurlarımda onun danılmaz payı var.

Səsin səfiri

Təbiət hələ ki, mürgü döyürdü… Seyidin yuxusu ərşə çəkilmişdi, sübh alaçatıdan qalxıb eyvana çıxmışdı və fikirli-fikirli qəlyanını tüstülədirdi. Axşamkı ifanın sədası hələ də qulaqlarında gümüldənirdi. Bu səs onu öz gəncliyinə qaytarmışdı, xəyalın iti qanadları onu Cıdır düzünə, bülbüllərin cəh-cəhiylə süslənmiş İsa bulağına aparıb çıxarmışdı; şaqraq zəngulələrdən bihuş olmuş bülbüllər özlərini Seyidin qavalına çırpırdılar…

– Ağa, deyəsən, gecəni narahat yatmısan. – Mövsüm kişinin səsi onu xəyaldan ayırdı. Köksünü ötürüb əlini qocanın çiyninə qoydu:

– Mənim yuxumu qaçıran sənin oğlundu, Mövsüm kişi!

Mövsüm kişi əvvəlcə heç nə başa düşmədi, – Nəriman neyniyib ki, ay Ağa? – deyə narahatlıqla soruşdu.

Seyid gülümsündü:

– Daha neyləyəcək? Axşam bir oxumaq oxudu, yoxumdan var oldum. Öz cavanlığımı xatırladım…

* * *

Nərimanın bəxti onda gətirdi ki, ömrünün həlledici məqamında başını qaldırıb Seyid Şuşinski kimi nəhəng bir dağla rastlaşdı, bu dağın ucalığından, əzəmətindən bir anlıq başı gicəllənsə də, özünü toparlayıb o dağdan qopan ilahi səsləri içinə hopdurmağa başladı; xoşbəxtlikdən o dağ da öz sirlərini ondan əsirgəmədi, çünki bu çəlimsiz oğlanda öz keçmişini görmüşdü və istəyirdi ki, gələcəyini də ona etibar etsin.

Atası Nərimanı özüylə birlikdə kolxoza aparır, bəzi yüngül işləri ona tapşırırdı ki, uşaq erkən yaşlarından zəhmətə alışsın. Sonra fikirləşdi ki, onu sənət məktəbinə qoysa yaxşıdır. Nəriman xarratlıq sinfini bitirib Dəmir yolu deposunda işləməyə başlayır. Sən demə, tale ona başqa bir sürpriz hazırlayırmış, onun həyatının axarı muğam ladı üstündə köklənmişdi. Özü isə bütün bunlardan xəbərsizdi.

Nəriman uşaq yaşlarından muğamın sehrinə düşmüşdü, Seyidin, Zülfünün, Xanın vallarını alıb saatlarla qulaq asır, bu xalları, zəngulələri yaddaşına yazırdı, xəlvətə düşəndə özü də zümzümə edir, öz səsi özünə xoş gəlirdi. Bilirdi ki, oxumaq üçün səsi var, intəhası bu səsi aşkara çıxarmaq üçün yüngülcə təkana ehtiyac vardı, bu təkan olmasaydı, onun səsi bulaq kimi soğulacaq, axırda quruyacaqdı.

Bir gün Mövsüm kişinin dostlarından biri Nərimana deyir ki, ay oğul, sənin ki, belə səsin var, niyə bu səsin nazını çəkmirsən? Seyid Şuşinski var ha, bax, o mənim dostumdur, kişiylə salaməleykümüz var, gəl, səni onunla tanış edim, bir səsinə qulaq assın.

Nəriman sevincdən uçundu, həyəcan içndə Ağayla, gələcək ustadıyla görüşü xəyalında təsəvvür elədi. Tezliklə bu görüş reallaşdı və Seyid Şuşinski Nərimanın səsində istedad işartısı görüb onu Asəf Zeynallı adına Musiqi texnikumuna dəvət etdi.

Həmin vaxtdan Nəriman müntəzəm olaraq Seyidin dərslərində iştirak etməyə başlayır. Muğamın gizlinclərini öyrənməklə yanaşı muğamı tədris etmə metodlarını da mənimsəyir ki, bu da gələcəkdə onun müəllimlik fəaliyyətində çox əhəmiyyətli rol oynayır.

Həmin illərdə Ağa ilə Mövsüm kişinin də dostluğu möhkəmlənir. Ustad xanəndə tez-tez şəhərdən Buzovnaya, Mövsüm kişigilə qonaq gəlir. Bu dostluq o qədər dərinləşir ki, Mövsüm kişi öz həyətində onun üçün xüsusi olaraq iki otaqlı ev tikdirir.

Yeri gəlmişkən, bu günlərdə gözəl yazıçımız Seyran Səxavətin xanəndə Süleyman Abdulayev haqqında yazdığı “Bəhanə” romanını oxuyurdum, orada Seyid Şuşinskinin obrazı yüksək sənətkarlıqla işlənib, bu əsər son yüz ilin muğam mənzərəsini bütün təfərrüatları, ayrıntıları ilə oxucunun gözü önündə canlandırır.

O vaxtlar Seyid Basin küçəsində yaşayırmış. Həmin əsərdə belə bir məqam var ki, gənc Süleyman Seyidi əlimyandıda axtarırmış, axırda üz tutur xanəndənin evinə, qapını Qulam açır (Qulam Ağanın xidmətçisi idi.– K. H) və Seyidin evdə olmadığını deyir. Süleyman soruşur ki, səncə o, hara getmiş olar? Qulam deyir: “Nəriman gəlmişdi, onnan getdi… Gəlsə nə deyim?”

Çox istərdim ki, muğam sənətilə məşğul olanlar – gənc xanəndələr, musiqiçilər bu romanı oxusunlar. Əsəri oxuyub başa çatdırandan sonra ürəyimdə belə bir hiss baş qaldırdı ki, kaş Nəriman müəllim haqqında belə bir bədii əsər yazmaq mənə qismət olaydı. Hələ ki, bu fikir arzu olaraq qalır.

Nəriman Seyidin sinfində təhsil almaqla yanaşı dövlət konsertlərində də iştirak edir, el məclislərində oxuyurdu. Onu da qeyd edək ki, o vaxtlar toylarda mikrofon olmurdu, Nərimanın zil səsi ona toylarda oxumağa böyük imkanlar verirdi.

Nəriman Əliyev 1960-cı ildə texnikumu bitirir və onu təyinatla Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasına göndərirlər. 1963-cü ildə xanəndə Zülfü Adıgözəlov dünyasını dəyişir və bu vaxt Əhməd Bakıxanov Nərimanı 12 saylı musiqi məktəbinin axşam şöbəsindəki muğam sinfinə, Zülfünün yerinə dərs deməyə dəvət edir. Seyiddən öyrəndikləri bu dəfə onun karına gəlir, tələbələrə muğam, xalq mahnı və təsniflərini məhz onun kimi öyrətməyə başlayır.

Seyid Şuşinski ömrünün son illərinə qədər Mövsüm kişinin evində qonaq olub. 1965-ci ilin qorabişirən avqust ayında Seyidin ürəyi birdən-birə doğulub boya-başa çatdığı Ağdam torpağı üçün möhkəm darıxmağa başlayır. Bəlkə, də ömürdən çox az möhlət qaldığını sövq-təbii hiss etdiyindən doğulduğu torpağa qayıdır və cəmi ikicə aydan sonra cismini bu torpağa əmanət edir…

Amma getməmişdən əvvəl bir axşam Mövsüm kişiylə halallaşmağı qərara alır. Bu iki dostun arasında dünyanın ən məhrəm, ən səmimi, ən isti söhbəti başlayır və bu söhbət əsnasında Seyid dostunu Nəriman sarıdan da arxayın edir: “Günü sabah gedib Azər müəllimə (o zaman A.Zeynallı adına texnikumun direktoru idi, – K.H) deyəcəyəm, mənim sinfimə dərs deməyə Nərimanı götürsün. Bu, həm də mənim vəsiyyətimdir. Ondan yaxşı müəllim olacaq.”

Zaman Ustadın dediklərini təsdiqlədi. Bu gün Azərbaycan muğamının aparıcı simaları olan Canəli Əkbərov, Ağaxan Abdullayev, Səkinə İsmayılova, Alim Qasımov, Mələkxanım Əyyubova, Nəzakət Teymurova, Teyyub Aslanov,Gülyaz, Gülyanaq Məmmədova bacıları və onlarla muğam ifaçıları muğamın əlifbasını məhz ondan öyrəniblər.

Nəriman Əliyev pedaqoji işlə yanaşı ifaçılıq fəaliyyətini də davam etdirirdi. Onun muğam, təsnif və xalq mahnılarından ibarət 7 valı: – “Bayatı-Şiraz”, “Çahargah”, “Rahab”, “Şur”, “Rast”, “Bayatı-kürd”, “Humayun” valları buraxılıb. Televiziyanın qızıl fondunda onun ifasında “Mahur-hindi” muğamı və 6 təsnif yazılmış lenti qorunub saxlanılır.

Bu yazının ərsəyə gəlməsində mərhum xanəndənin bacısı oğlu, tanınmış tarzən Murtuz Əsədullayevin çox böyük köməyi oldu. Çoxdandı ki, Nəriman müəllim haqqında nəsə yazmaq istəsəm də, müxtəlif səbəblərdən yazı alınmırdı. Bu günlərdə istəyimi Murtuz müəllimə bildirəndə və ondan Nəriman müəllimlə bağlı faktların toplanmasında mənə kömək etməsini xahiş edəndə həvəslə razılaşdı.

Murtuz müəllim dayısı haqqında böyük məhəbbətlə danışır:

“15 yaşım vardı, bir gün dayım mənim tar çalmağımı gördü və təəccüblə “bu eynilə Əhmədxanın xallarını vurur ki!..” söylədi. Mən də “Kürd-şahnaz”ı çalırdım, dayımın bu sözü məndə özünəinam hissi yaratdı və taleyimi ifaçılıq sənətinə bağladım. Sonralar onun tələbələrini tarda müşayiət edirdim. O, tələbələrlə işləməkdən yorulmurdu, çox tələbkar idi, muğamı gənc ifaçılara zərgər dəqiqliyi ilə öyrədirdi.

Mən onu kənd toylarında da müşayiət edirdim, təsəvvür edin, bir toyda 10-12 dəstgah oxuyurdu. Son vaxtlar səhhətində problemlər yaranmışdı, dərs zamanı ona deyirdim ki, çox ucadan oxuma, sənə olmaz, deyirdi, sən nə danışırsan, muğam xalqın sərvətidir, onu gərək olduğu kimi gələcək nəslə çatdırasan. Mərhum tarzən, həm də mənim müəllimim olmuş Kamil Əhmədov danışırdı ki, Nəriman Seyidin ən çox sevdiyi tələbələrindən idi. Mən muğamın bütün sirlərini dayımdan öyrənmişəm.”

Murtuz müəllim bir də onu deyir ki, “rəhmətlik həmişə mənə deyirdi, elə ifa elə ki, tar əlində muma dönsün, öz çalğın özünə xoş gəlsin, bir də, heç vaxt heç kəsi yamsılama. İndiyəcən onun məsləhətinə əməl edirəm.”

Mənim atamın toyunda Nəriman müəllim oxuyub, atam rəhmətlik onun heyranı idi. Bu heyranlıq mənə də keçmişdi. Məni kəndimizdəki musiqi məktəbinin qarmon sinfinə qoymuşdular, bir gün Nəriman müəllim bizə gəlmişdi, dedi ki, hə, bala, gətir qarmonunu görək nə bilirsən. Bir-iki oyun havası dınqıldatdım, Nəriman müəllim üzünü anama tutub dedi ki, bunu nahaq qarmon sinfinə qoymusunuz, gərək skripkaçılığa qoyardınız.

Niyə belə dedi, bilmirəm, amma sonralar mənim qarmona həvəsim öləzidi. Yazı-pozu həvəsi məni jurnalistikaya gətirdi və bir gün Nəriman müəllimlə rastlaşanda mənə dedi ki, sənin Məşədi Azər haqqında yazını oxudum, mənə ləzzət verdi, sən özünü bu sahədə tapdın!

* * *

… Nədənsə şirin yuxu gözündən perik düşmüşdü, eyvanda oturub aram-aram qəlyanını tüstülədirdi. Təbiət nəfəsini içinə çəkib susmuşdu, uzaqdan dənizin həzin, qulağa dinclik gətirən pıçıltısı eşidilirdi. “Qırx il nə tez ötüşdü, ay dadibidad! Elə bil ki, dünəndi, düz qırx il bundan əvvəl Seyid bax, elə burdaca dayanıb fikirli-fikirli qəlyanını tüstülədirdi… Onun çəkdiyi tütün bu tütündən deyildi, ətri adamı bihuş edirdi. Atama dediyi sözlər indi də qulağımda cingildəyir: “…Axşam bir oxumaq oxudu, yoxumdan var oldum. Öz cavanlığımı xatırladım…”

… Çiyninə qonan yumşaq əldən diksinib geri çevrildi; Seyid idi, nüfuzedici baxışları yenə uzaqları ölçürdü. Cəld ayağa qalxmaq istədi, Seyidin əli çiynindən basdı: “Yol gəlmisən, bir hovur dincini al, onsuz da səsin o tayda qalıb. Qırx ildi sənin səsinə qulaq asıram, ruhum dincəlir…”

Ruhları qovuşdu…

* * *

Buzovnaya gedən marşrut avtobusunda yerimi tutdum və fikirləşdim ki, işə bax, otuz ildən çox yaşadığım bir kəndə indi qonaq kimi gedirəm. Amma şəhər məni deyəsən bir az müdrikləşdirib. Hər adddımımda öz- özümə deyirəm ki, özünü yığışdır, bura səninçün Buzovna deyil!

Bu dəfə özümü bir az da toparladım, çünki elə bir insanın ziyarətinə gedirdim ki, bu insanla, bu qadınla görüşüb söhbətləşmək, xatirələrə körpü salmaq, həyatının daha xoşbəxt, daha işıqlı çağlarına səyahət etmək elə də asan bir iş deyildi.

Kimdir bu qadın? Bu qadın ustad xanəndə Nəriman Əliyevin həyat yoldaşı Xalidə xanımdır. Xalidə xanım mənim uşaq yaddaşımda – illərin uzaqlığında qalmışdı və bu uzaqlıq qədər də mənə yaxın olan bir məsafədəydi. Orta məktəb illərinin fotolarında Xalidə xanımın daha gənc, daha şux, təravətli, məsud çağları hələ də vaxta biganə qalaraq özü haqqında çox şeylər danışır. Bu xanım mənim həndəsə müəllimim olub, mən onun Bəlkə, də ən zəif şagirdi olmuşam. Ümumiyyətlə, mən sonralar da, elə indinin özündə də həyatın cəbri və həndəsəsi qarşısında 2 qiymətə layiq bir şagird olaraq qalmışam.

İndi bu zəif şagird öz müəllimini sorğu-suala tuta biləcəkdimi? Açığı, içimdə bir az həyəcan da vardı. Həm də axı aradan uzun illər keçmişdi…

* * *

“Əli ayağı” ziyarətgahına aparan yolda çox dəyərli şəxsiyyyətlərimizin də ünvanı var ki, biz hərdən vaxt tapıb bu ünvanlara da baş çəkməli, onları da ziyarət etməyi özümüzə borc bilməliyik. Müqəddəs ziyarətgaha aparan yolun iki yüz addımlığından sağa burulub dəmir qapı ilə üzbəüz gəlirsən və bundan sonra… artıq xatirələr danışır, qalaq-qalaq şəkillər danışır, yaddaşda oyanan Səs danışır…

… Xalidə xanımın həyatında çox böyük itgilər olub-cavan qardaşını, gənc yaşda oğlunu, kürəkənini və nəhayət həyat yoldaşını itirib; saçları qar kimi dümağdı, – itgilər öz işini görüb… Bir-birindən ağır itgilər… O, bir qadının çəkə bilməyəcəyi ağrılar yaşayıb, bir qadının çiyni üçün olduqca ağır bir yükü daşıyası olub. Həmişə üzündə gördüyümüz təbəssümə elə bil xal düşüb, gözlərinin dərinliyində yuva salmış kədəri sezməmək mümkün deyil… Bu itgilər haqqında danışmaq yaraya duz tökmək kimidi, amma danışmamaq da mümkün deyil.

Yaddaşının itiliyinə heyrətlənirəm. 1989-cu ilin payızında yaxın bir qohumumuzun toy məclisində Nəriman müəllim “Mahur-hindi” muğamını oxumuşdu və mən o ifanı maqnitofon lentinə yazmışdım. Söhbət əsnasında qəfildən o məqamı xatırladı:

– Yadımdadır ki, sən onun ifasını lentə yazırdın.

Nəriman müəllimin həmin muğamda oxuduğu qəzəl və vurduğu xallar eynilə, olduğu kimi yaddaşımda səslənməyə başladı:

Bəlayi-eşqdən zövq almayanlar bərkəmal olmaz,

Bu eşqi duymayan kəs layiqi-bəzmi vüsal olmaz.

Pərisən, hurisən, ya bir mələksən, bilməzəm billah,

Pəridə, huridə, ya bir mələkdə bu camal olmaz.

…Qələm çəkmək gərək əfsaneyi – Məcnuni-Leylayə,

Ki, Məcnun Azərə, Leyla sənə hərgiz misal olmaz.

Xalidə xanımdan soruşdum ki, xatirələrinizi yazırsınızmı? Gülüb dedi ki, yox, vallah, amma bilirsən yaddaşımda nə qədər xatirələr var!.. Danışır ki, o vaxt İranda Dilkeş xanım adlı məşhur bir xanəndə olub, Seyid Nərimana demişdi ki, əgər oğlun olsa, adını Sarəng, qızın olsa, Dilkeş qoyarsan. O, həm də “Rast” muğamına “Dilkeş” şöbəsini əlavə etmişdi. Belə oldu ki, 1965-ci ilin 1 sentyabrında qızımız dünyaya gəldi və Nəriman ustadının vəsiyyətinə əməl edərək qızın adını Dilkeş qoydu. İndi Dilkeş xanım Buzovnada 4 saylı İncəsənət məktəbində fortepiano ixtisasından dərs deyir.

Xanəndə kiçik qızına da “Bayatı-Şiraz” muğamının şöbəsi olan “Dilrüba” adını qoymuşdur.

Xalidə xanım mərhum xanəndənin arxivini səylə qoruyub saxlayır, bu arxiv bizim muğam tariximizin bir parçasıdır, bu arxiv dil açsa, nələr danışa bilər!.. Ona kifayət qədər ithaf şeirləri yazılıb və Xalidə xanım danışır ki, bu şeirləri oxuyarkən bir şeir diqqətimi çəkdi, müəllif yazır ki, “səninlə fəxr edir səndən dərs alan!” Biz dərs aldığımız insanlarla fəxr etməyi bacarmalıyıq, ona görə bacarmalıyıq, yazıram ki, əksər hallarda biz nəinki onlarla fəxr etməyi, onları ümumiyyətlə, xatırlamağı belə bacarmırıq.

Xatırlamaq, yad etmək də mənəviyyatdan, əxlaqdan, vicdandan irəli gələn bir haldır. Abbas Səhhət ona görə “Yad et məni!” deyərək hayqırırdı ki, öz qövmünün biganəliyinə bələd idi, unutqanlığından hali idi, sonrakı nəslin yaddaşına çox da güvənmirdi. Millətimizin başına nə bəla gəlibsə, unutqanlığının ucbatından gəlib, biz keçmişimizi çox tez unuduruq, el üçün yananları yaddaşımızdan amansızlıqla silə bilirik. Sonra da tarix bizi eyni amansızlıqla cəzalandırır.

Nəriman müəllim millətimiz üçün böyük bir xanəndələr ordusu yetişdirib, bu gün o xanəndələr yoxdursa, demək, Azərbaycan muğamı da yoxdur. O vaxt texniki imkanlar çox aşağı olduğundan hamı canlı oxuyurdu və canlı oxumaq da xanəndədən məharət tələb edirdi. Ustad xanəndənin səsini el məclislərində çox sınağa çəkmişdilər, bu səs artıq durulub saflaşmışdı, sanki boğazdan deyil, hansısa bulağın gözündən axırdı. Bu səs çoxları üçün əvəzsiz qaynaq idi: Canəli Əkbərov üçün, Alim Qasımov üçün, Ağaxan Abdullayev üçün, Gülyaz, Gülyanaq Məmmədova bacıları üçün, onlarla muğam ifaçısı üçün…

Buzovna kəndinin axundu, ilahiyyat alimi Hacı Soltan Ustad Nərimana poeziyanın səmavi dilində bir qəzəl qoşub:

Aləmdə qoyub namını xanəndə Nəriman,

Seyyid kimi dünyadə gəzər zində Nəriman.

Ustadlıq edib xeyli müğənnilərə bişək,

Qoymazlar olar ki, ola şərməndə Nəriman.

Seyyiddən alıb musiqinin incə məqamın,

Gənc nəslimizi qoymadı daməndə Nəriman.

…”Segah” ilə ağlatdı bizi ahu-nəvası,

Əl atdı “Humayun”da da çox fəndə Nəriman.

Onun “Segah”ının ahu-nəvası çoxlarını dili yanana qədər dilləndirəcək, ürəkləri bu səsin istisindən soyumayacaq… “Humayun” sükutu öz qapısınacan qovub heydən salacaq… “Mahur-hindi” sanki onun səsinin boyuna biçilib, bu muğam sanki həyatının da ritminə uyğun gəlirdi. Hər dəfə onun ifasında bu muğama qulaq asanda Nəriman müəllimin həyat yolunun müxtəlif mərhələləri gözümün önündən keçir.

O, sadə, olduqca sadə bir həyat tərzi keçirib, yəqin ki, bu onun xarakterindən irəli gələn bir hal idi. Tələbələrinin səsi-sorağı az qala hər gün televiziya ekranlarından eşidilsə də özü efirə çıxmaq, səsini yazdırmaq haqqında düşünmək istəməyib. Elə buna görə ustadların ustadı olsa da adı çox vaxt kölgədə qalıb. Amma o, heç vəchlə kölgədə qalmağa layiq bir sənətkar deyildi.