Читать книгу: «Qasoskorning oltin boshi», страница 3

V bob
HAMDAMBOYNING QO‘RG‘ONI

Samarqand muzofotida ikkita katta boy bo‘lsa shularning biri hisoblangan dahbedlik Hamdamboy ellik beshlarda bo‘lsa ham yigitlardek chaqqon, harakatlari keskin, serzarda bir kishi, ushlagan joyidan uzib oladigan, bir so‘zli odam. Birov uning so‘zini ikki qilolmaydi, o‘zi ham o‘lgudek cho‘rtkesar. Buyog‘i Dahbed, Shahob bo‘lisi, uyog‘i Yangiqo‘rg‘on, Jo‘i Devona bo‘lislari, boringki, shu deparadagi jamiki boy-u boyvachchalar, to‘ra-yu mirzolar undan hayiqib turishadi. Sababki, Hamdamboy yiliga bir, goho ikki bora oqposhshoning noyibi huzuriga borib, ziyorat qilib keladi: oqposhsho oliy hazratlari xazinasiga oltin-u kumushlar jo‘natib turadi.

Hamdamboy aslida kattaqo‘rg‘onlik. Padari buzrukvori Akramboy yurtning e’tiborli boyonlaridan bo‘lgan. Rus qo‘shinlari shahar darvozasiga yaqinlashib kelganda shahar hokimi kechasi qochib ketdi. Ortiqcha qurbonlar bo‘lishini xohlamagan shaharning qozi kaloni, o‘z davrining ilg‘or fikrli, fozil-u donishi, oqil-u adolatli, kambag‘alparvar qozi Ochildi Ne’matullo o‘g‘li Miriy boshchiligida bir guruh a’yonlar rus generalini non-u tuz bilan kutib oldilar. Kutib oluvchilar orasida Akramboy ham bor edi. Tez kunda u Damariq dahasiga mingboshi etib tayinlandi. Katta o‘g‘li Hamdamboyni rus ma’muriyati idorasiga xizmatga berdi. Hamdamboy oz fursat ichida Mirza Hamdam degan nom chiqardi. Tengqurlariga qaraganda xiyla hushyor, zehni o‘tkir edi uning. Rus tilini, rus yozuvini puxta egallab, hokim janoblarining hurmat-u e’tiborini qozondi. Avval solig‘ yig‘uvchi, so‘ngra shu idoraning noziri lavozimiga erishdi. Soliqlarning tayini yo‘q edi o‘sha paytlarda. Nozirlar istaganlaricha soliq yig‘averardilar, qancha ko‘p yig‘ilsa— podsholikka ham, nozirlarga ham shuncha yaxshi bo‘lardi. Sababki, yig‘ilgan soliqning to‘rtdan birini nozirlarning o‘zlari olar edi.

Tinkasi qurigan el o‘rtasida katta g‘alayon boshlandi. Damariq, Ishtixon, Mingariq bo‘lislaridan, shaharning Hojiqurbon, Oq masjid, Ko‘chaxo‘r, Begijon dahalaridan vakillar kelib, qozi-kalon Miriy janoblariga arz ustiga arz qila boshladilar. Miriy janoblari, nihoyat, haqsizlikning poyoniga yetish uchun yeng shimardi. Hokimga ahvolni tushuntirishdi. Hokim taftish qilishga farmon berib, nohaqlikka yo‘l qo‘yganlar qattiq jazolansin deb, ko‘rsatma berdi. Hamdamboy uch yildan buyon yig‘ilayotgan soliqning to‘rtdan bir qismini ham xazinaga topshirmay kelar ekan. Agar bu sir oshkor bo‘lgudek bo‘lsa katta janjal boshlanishi aniq edi. Buni oldindan sezib, padari buzrukvori Akramboy mingboshi va boshqa a’yonlar maslahati bilan bir kechada g‘oyib bo‘ldi: hajga jo‘nab ketdi, degan ovozalar tarqaldi.

Bu voqealar 1886-yilning yozida ro‘y bergan edi. Hamdamboy qaytib Kattaqo‘rg‘onga qadam bosmadi; Dahbedga kelib qo‘ndi-yu, kichikroq bir mulk sotib olib, shu yerlik bo‘lib qoldi. Kuzga borib bo‘lis saylovi paytida bo‘lis hokimligiga ko‘tarilib qoldi. Fuqaroning, ayniqsa xudojo‘ylar, mullo-yu mullavachchalarning e’tiborini qozonish umidida ancha-muncha xayrli ishlar qilgan bo‘ldi: Dahbedning Masjidi kaloni 1630-yilda Yalangto‘shbiy Bahodir tomonidan solingan bo‘lib, yillar o‘tishi bilan u yer-bu yeri buzilgan edi, uni ta’mir qildirdi.

Dahbedning kunbotar tomonida – Oqdaryoga yaqin joylarda behisob botqoqliklar, zahkash yerlar bo‘lg‘usi edi. Gubernator janobi oliylariga yozgi oromgoh bahonasida qamishzorlariga o‘t qo‘yib zovur qazdirib ming tanobcha yer ochtirdi. Oqdaryoga damba qurdirib, suv chiqardi. Oradan ikki-uch yil o‘tgach, sholizor-u polizga aylangan bu yerlarning katta ulushini har tanobiga ming tillodan baho qo‘yib, pullab ham yubordi. Hamdamboy bora-bora shunday boyib ketdiki, Urgut tog‘lari etaklaridagi uyurlarda qanchadan-qancha yilqilari, Nurota yaylovlarida qancha qo‘ylari, Yangiqo‘rg‘ongacha bo‘lgan mazhablarda paxta, mayiz, bug‘doy sotib oladigan nechta gumashtasi borligini aniq hisobiga yetmasdi.

Katta o‘g‘li savdo ishlari bilan shug‘ullanuvchi Zamonbekka Marg‘ilontepa qishlog‘i yonidan qo‘rg‘on qura boshladi. Yuz tanobcha keladigan mulkning atrofiga yetti paxsa devor urish, ichkari- tashqarili naqshinkor imoratlar solish, Sochma, Taxta Qoracha tog‘laridan oq marmar keltirish, ariq ochish, hovuzlar kavlattirish o‘zi bo‘lmaydi, albatta.

Ikki yilcha ish yurishmadi.

Nihoyat, bu yil erta bahorda esini taniganidan buyon jo‘yali ishga qo‘l urmagan, biror og‘iz rost so‘zlamagan Hamdamboy bir quvlik ishlatishga qaror qildi. Bo‘lis bozorlariga Omon jarchi orqali:

 
«Bozordagi odamlar:
Eshitmadim demanglar
Qo‘li ochiq Hamdamboy,
Marhamatli, xudojo‘y,
Marg‘ilontepa qishlog‘da,
Qishloqning adog‘ida,
Katta imorat solur,
Atrofin qo‘rg‘on olur,
Ustalarga besh tanga,
Devolzangga uch tanga,
Oltin to‘lar hammangga,
Kelavergin shu yonga,—
 

deb jar chaqirtirdi.

Hamdamboyning kimligini yaxshi bilgan, avval ham uning sovuniga kir yuvib ko‘rgan Dahbed, Shahob, Qo‘rg‘oncha, Soyaqishloq odamlari bu gaplarga uncha ham ishonmadilar, birontasi ham ketmon yoki bel ko‘tarib, qo‘rg‘onga bormadi… Lekin, devolzan-u duradgorlarga va’da qilinayotgan uch yoki besh tanga – bu katta pul edi. Boshqa boylarning yumushini bajarib, kuniga yarim tanga ham haq ololmaydigan qarol-u chorikorlar, usta-yu duradgorlar boshqa bo‘lislardan oqib kela boshladi. Ana shu nasiya bug‘doyni deb naqd somondan quruq qolganlar orasida jarqishloqlik Javlonqul bilan Xolbeklar ham bor edi. Boybuva ishning dastlabki kunlari loykash-u paxsakashlarga yarim tangadan, duradgorlarga bir tangadan ulashib turdi; hisob-kitobni ish bitgandan keyin qilamiz, deb barchani ishontirdi. Qurilish shunaqangi avj olib ketdiki, hatto tunlari mash’al yoqib ishlashga to‘g‘ri kelib qoldi. Va nihoyat, bir-biridan chiroyli dang‘illama imoratlar bitib, o‘ymakor eshig-u, kungurador darichalar o‘rnatilib bo‘lindi. To‘qqiz uyga to‘qqiz xil naqsh va rang berildi. Qo‘rg‘onning yetti paxsalik devori ham bitib, to‘rt joyiga bulutdek baland darvoza o‘rnatildi. Ammo, hisob-kitob qilinadigan kun cho‘zilgandan-cho‘zilaverdi. Hamdamboyning etagini hech tutib bo‘lmay qoldi.

Nihoyat, bugun ertalab o‘klonlik bir to‘da ustamardikorlar yo‘l-yo‘lakay Javlonqul bilan Xolbeklarni olib boyning qo‘rg‘oniga yo‘l olishdi. Xayriyat, boy qo‘rg‘onda ekan: qarindosh-urug‘lari, yaqin-yiroqlari bilan to‘planishib, bo‘lajak katta to‘yning maslahatini qilayotgan ekanlar. Maslahatga qozi, mingboshi va atrof bo‘lis hokimlari ham taklif etilgan ekan. Ichkari hovlida quyuq ziyofat berilmoqda edi.

Boy cho‘ziq yuzli, ingichka boshli, yuzida no‘g‘ay qovoqdek katta burundan boshqa hech narsa ko‘rinmaydigan, yirik ko‘zlari hamisha chaqchayib boqadigan, qotma, terakdek novcha bir kishi edi. Boshida oq parcha salla, egnida ko‘k movut chakmon, ikki qo‘lini orqaga qilgancha bitta-bitta qadam bosib da’vogarlar yoniga keldi.

Xush ko‘rdik, musulmonlar, – dedi u ingichka kallasini xiyol egib.

– Davlatingiz ziyoda bo‘lsin, Boybuva! – bir ovozdan deyishdi da’vogarlar qo‘llarini ko‘ksilariga qo‘yishib.

– Xo‘sh, xizmat? – andak vahshat bilan so‘radi Hamdamboy.

Da’vogarlar «sen gapir, sen boshla», deya bir-birlarini turtishib turishaverdi. Javlonqul o‘zini qo‘lga olib:

– Hisob-kitob qilgani keluvdik, Boybuva, – dedi.

– Qanaqa hisob-kitob? – o‘siq qoshlari baland-past bo‘lib do‘qqa o‘tdi boy.

– Boybuva, men qo‘rg‘oningizda bir yuz-u yigirma kun paxsa urdim.

– Xo‘sh, urgan bo‘lsang nima qipti?!

– Va’da qilganingizdek kuniga uch tangadan hisoblasak, 360 tanga bermog‘ingiz darkor.

– Nima?!.

– Shuni so‘rab keldim. Xudoyo davlatingiz bundan ham ziyoda bo‘lgay. Qizimni uzatmoqchiman. Haqqimni bersangiz.

– Sen, nonko‘r nimalar deyapsan o‘zing?! Betofiq!!

– Astag‘furullo, – dedi Javlonqul yoqasini ushlab va o‘zidan ham battarroq hang-u mang bo‘lib turgan da’vogarlarga bir-bir boqib chiqdi.

Hamdamboy yaqinroq kelib, Javlonqulning qalin soqolidan tortib, iyagini yuqori ko‘tardi:

– Ishlagan bo‘lsang, qorningni to‘yg‘azganman-ku, nonko‘r!

– To‘g‘ri, to‘yg‘azgansiz.

– Tushlikka sho‘rva, xuftonga osh berganman-ku!

– To‘g‘ri, bergansiz.

– Har kuni o‘nlab qo‘ylar so‘yilib turdi-ku.

– Bunisi ham to‘g‘ri, Boybuva.

– Har chorshanbada novvos, yakshanbada ot so‘yib sen dangasalarni ziyofat qilib turganim esingdan chiqdimi?

– Yo‘q, hammasi esimda, Boybuva.

– Mana shularning barchasi pulga kelgan, haromi! Sen yaramaslarni yozi bilan boqqanim kam ekan-da! Senlarning o‘zing mendan qarzdorsanlar. Mirza! – deb qichqirdi oxirida Hamdamboy.

– Labbay, Boyota! – zipillab yugurib keldi boyning kirim-chiqimlarini boshqaradigan mahrami Olim Mirzo.

– Qarzdorlar daftarini keltir buyoqqa!

– Daftar qo‘limda, Boyota.

– O‘qib ber, bu nonko‘rlarga!

Olim Mirzo gap nimaga borib taqalishini sezgan ekanmi yoki avvalroq kelishib olgan ekanlarmi, har qalay qarzdorlarning ismi, otasining ismi qayd etilgan daftarning xuddi o‘sha betini ochib, taxt qilib turgan ekan. Mullabachchalarning tilovatiga o‘xshatib, cho‘zib o‘qiy boshladi:

– «Bismillohur rahmonur rahim, oqil-u fozillar ishtirokida sarhisob qilinganidan so‘ng imorat qurilishi hisob-kitobi ma’lum-u ravshan bo‘ldikim, qo‘rg‘on qurilishiga sarflanmish mablag‘lar, xarjlangan kumush-u tillolar bo‘lib o‘tmish ishlar va bajarilgan yumushlarga nisbatan bag‘oyat ko‘pdur. Qo‘l uchida ishlab, sifatsiz ish bajargan, ish bajarish borasida Hamdamboy Akramboy o‘g‘lini o‘rinsiz chiqimlarga duchor-u mubtalo qilgan usta Jamol usta Kamol o‘g‘li ming tanga, Javlonqul Mavlonqul o‘g‘li uch yuz tanga, Xolbek Ravshanbek o‘g‘li uch yuz tanga… qarzdordirlarkim ushbuni undirmoq uchun qoziyi bokaramga murojaat bo‘ldi…»

Olim Mirzo bir sahifani o‘qib, bismillo deya ikkinchi sahifani ochmoqchi bo‘lgan edi:

– Ey, to‘xta! – deb halidan buyon karaxt bo‘lib turgan Javlonqul daftarga qo‘l cho‘zdi.

– Qo‘lingni tort, betofiq! – jerkib dedi Olim Mirzo.

– Boybuva, bu qanaqa gap bo‘ldi? – bir ovozdan so‘rashdi da’vogarlar.

– Bu shundoq gapkim, – qoshlarini kerib, har bir so‘zini chertib-chertib dedi Hamdamboy, – qarzdorlar uch kun muhlat ichida qarzini to‘lagaylar, bo‘lmasa uy-joylari «kim oshdi»ga qo‘yilur.

– Nima?!—barobariga baqirib yuborishdi da’vogarlar.

– Endi uylaringga jo‘nanglar, – burilib keta boshladi Hamdamboy.

– To‘xtang, Boybuva, – Javlonqul boyning etagidan ushladi.

– Ol qo‘lingni, haromi!

– Boybuva!

– Ol deyapman! – shunday deb boy qattiq silkingandi Javlonqul etakni qo‘lidan chiqarib yuborsa, haqqini undirolmagani ustiga qulog‘idan qarzga botishi ham aniq bo‘lib qolayotgandek movut chakmon o‘ngirini shunday bir kuch bilan o‘ziga tortdiki, boy himoyaga mahtal ekanmi yoki ataylab qildimi, har qalay, yuzi bilan yerga yiqilib tushdi, oq parcha salla boshidan uchib ketdi.

Yo‘q, Javlonqul uni yiqitmoqchi emasdi. Yo‘q, u shunchaki Boybuvani to‘xtatmoq bo‘lib o‘ziga tortgan edi, xolos.

– Voydod, boy otamni o‘ldirib qo‘yyaptilar! – ovozining boricha baqirib yubordi Olim Mirzo.

Vahimali chinqiriqni eshitib, ichkaridan Hamdamboyning o‘g‘illari Zamonbek, Davronbek, Jabborbek, kuyovlari Mirzoumar, G‘aniboyvachchalar quyuq ziyofat yeb, xonadonning egasi sha’niga hamd-u sanolar o‘qib o‘tirgan boy-u mirzolar, Shahob bo‘lisi hokimi Mirzo Hayitmurod, Dahbed bo‘lisi hokimi Mirzo Hamidlar hay-haylashib yugurib chiqishdi. Valine’matlari va pushti panohlari bo‘lmish Boybuvaning boshidan sallasi uchib, yerga cho‘zilib yotishi ularning hamiyatlariga qattiq tegib, g‘azab otiga minishdi.

– Urr, bosqinchilarni ur! – deb baqirdi Zamonbek, – yalangoyoqlarni ur!

Qo‘rg‘on tashida otlarini xashakka qo‘yib, suhbatlashib o‘tirgan bo‘lis hokimining bekorchilikdan xirsdek semirib ketgan, kasb-korlari faqat urish-u kaltaklashdan iborat bo‘lib qolgan navkarlari ham: «Ur, bos!», deb ichkariga yopirilib kirishdi.

Mujik qishloqdan rus askarlari yetib kelguncha da’vogarlarning hammasini chala o‘lik qilib devorning tagiga qator yotqizib qo‘yishdi.

VI bob
JARQISHLOQNING SUTDEK OYDIN KECHASI

Xayriyatki Sherniyoz uzoq qolib ketmadi, yarim xuftonga qolmay Sergey tabibni yetkazib keldi. Namoz ko‘cha eshik oldida betoqat bo‘lib kutib o‘tirgandi.

– Nima gap, Polvon? – so‘radi Sergey tabib aravadan sakrab tusharkan.

– Bu ko‘rgulikni qarang, – dedi Namoz uni ichkari boshlab.

– Yaxshi, juda yaxshi bo‘pti!

– Nimasi yaxshi buning?

– Yaxshiligi shundaki, – ko‘rsatkich barmog‘i bilan Namozning peshonasiga urib-urib gapira boshladi Sergey tabib, – yaxshiligi shundaki, mushtlashishga qodir bo‘lgan xalq bora-bora o‘z haq-huquqini ham himoya qilishga o‘tadi. Bugun mushtlashadi, ertaga qo‘liga qurol oladi. Rossiya, Zakavkazye… hammayoqda hozir odamlar qo‘lini musht qilib turibdi. Tokaygacha «hammasi xudodan» deb bo‘ynini egib turaveradi. Bas endi! Mushtlashishsin, shunda pishadi bular! Qani meni ichkari boshla-chi, bay-bay uy juda qorong‘i-ku, lampachiroq yo‘qmi?

– Hozir o‘choqqa guldirramazon qilib o‘t yoqaman, – deb qo‘ydi Namoz, – uyni kunduzdek yoritadi.

Sergey tabib qadam bosishi bilan xonadondagilarning ko‘ngli bir nav ko‘tarilgandek bo‘ldi. Nazarlarida xuddi otalari oyoqqa turib ketayotgandek, chehralarida quvonch yondi. O‘ksinishlar, xo‘rsinishlar to‘xtab, bir-birlariga qarab, jilmayib qo‘yishdi. Chunki, jikkakkina, cho‘qqi soqol bu rus cholining ovozasi hozir uzoq-uzoqlarga ketgan, minglab chechak bilan og‘rigan bolalar, bezgakka yo‘liqqan, dard bilan olishib, «ramaqijon» bo‘lib qolgan bemorlar undan shifo topishdi. Ayniqsa, yara-chaqani tuzatishda Sergey tabibning oldiga tushadigani yo‘q. Avvaliga musulmon bemorlar undan cho‘chibroq turishdi, «g‘ayri din tabibga davolatib, gunohi azimga botmaylik», deb qo‘rqishdi. Qoraterilik Rahim hazrat boshiga qo‘tir toshgan uch o‘g‘lini shu tabibga davolatib yaxshi shifo topganligi haqidagi ovozani eshitishgach, odamlar orasida: «Sergey tabib aslida musulmon ekan, besh vaqt namozni yashirib o‘qirkan», degan mish-mishlar tarqaldi.

– Hechqisi yo‘q, tuzatamiz! – deb to‘satdan o‘zbekchalab gapira boshladi Sergey tabib, bemorning bosh tomoniga o‘tarkan, – xudo xohlasa tuzatamiz. Namoz, ayt-chi, mana bu bolalar hammasi shunikimi? Jannati ekan-ku, bu! Qani, bemor, ko‘zingni och-chi? Ko‘zingni och deyapman!

Namoz o‘choqqa yantoq qalab yubordi, ikki qumg‘on suv quyib, ilita boshladi. Bemor bir o‘ziga kelib, bir o‘zidan ketib, hamon og‘riq bilan olishib yotardi. Sergey tabib juda ehtiyotlik bilan uning hammayog‘ini paypaslab chiqdi. «Jigari ezilganga o‘xshaydi, – ko‘nglidan o‘tkazdi u, – o‘qtin-o‘qtin hushidan ketishi ehtimol shundandir. Yo‘q, yelkasiga o‘roq sanchishibdi, ko‘p qon ketgan. Bexudligi shundan…»

Sergey tabib bemorning yuz, badanlaridagi qotib qolgan qonlarni ho‘l latta bilan avaylab artib oldi; ezilgan joylariga malham bosdi.

– Esingdami, – so‘radi Namozdan, – Ivanboy ham otdan yiqilganda bir kun hushsiz yotgandi?

– U qon qusgan edi shekilli?

– Jigari ezilgan edi uning ham… Pochchang necha yoshda?

– Qirq beshlarda bo‘lsa kerak.

– Hech bezgak bilan og‘riganmi?

– Bilmadim.

– Ha, mayli. Eng muhimi – baquvvat ekan. Xudo xohlasa, dardni yengadi. Mana buni ko‘zini ochishi bilan bir qoshiqdan yetti mahal ichirasan. Lat yegan jigar faoliyatini tartibga soladi bu dori, o‘zim tayyorlaganman. Hamma umid uning bardoshida, yengadi. Sovun bilan tog‘ara keltir endi. Lekin, mushtlashib yaxshi qilishibdi. Qachongacha «peshanada bor ekan» deb qo‘yday yuvosh yuraveramiz… Ayt, bolalari endi kiraverishsin.

Sergey tabib Ulug‘oyga o‘rischa-o‘zbekcha so‘zlarni aralashtirib, ul-bul narsani tushuntirgan bo‘ldi. «Eng muhimi ko‘p suv bermang, xudo xohlasa, bir haftada oyoqqa turib ketadi», deb cho‘kkan ko‘nglini tog‘dek ko‘tarib chiqib ketdi.

Javlonqulning o‘zi aytayotgandek beli emas, o‘ng tomonidan ikki qovurg‘asi singan ekan. Sergey tabib unga ham imkoniyati kelgancha dori-darmon qildi. Bir-birining pinjiga tiqilishib, musichadek beozor bo‘lib o‘tirishgan qizlariga qiziq-qiziq so‘zlar aytib kuldirib, jarohatlangan ikki qo‘shnining ahvolidan kunora xabar olib turishga so‘z berib: «Agar xabar olmasam, xudo ursin», deb qizlarni yana bir bor qiqirlatib kuldirib, jo‘nab ketdi.

Namoz bilan Sherniyoz uni eltib qo‘yishdi.

Qaytib kelishsa, hovliga yana odamlar to‘planishibdi. O‘klonlik, bugun kaltak yegan Usta Jamolning kuyovi, ikki shogirdi. Qozoqovuldan Esergep, Eshbo‘ri degan qozoq yigitlar (Eshbo‘rining otasi qo‘rg‘onga tuyada xarsang tashigan edi) bugun haqlarini undirishga borolmagan va shuning uchun ham kaltaklanishdan qutulib qolgan yana besh-olti mardikorlar to‘planishib, o‘rtaga o‘t yoqib, davra qurib o‘tirishgan ekan. Hammalarining umidi Namozboydan. Namozboy dunyo ko‘rgan, mard, halol yigit. Rus to‘ralari bilan oshnoligi bor, qozilar, sudyalar uni hurmat qilishadi. O‘shaning maslahati – maslahat, yo‘rig‘i – yo‘riq, deb o‘tirishgan edi.

– Xo‘sh, Namazboy, endi nema qildiq? – asta gap boshladi Esergep.

– Haqqimizning bir so‘mini ham qoldirmay undirib olamiz, – dedi choyni qaynoq-qaynoq ho‘plab Namoz.

– Bu mushkulroqqa o‘xshaydi-ku? – ikkilanibroq dedi yigitlardan biri.

– Haqqimizni bermasa, qo‘rg‘oniga o‘t qo‘yamiz, – dedi boshini solintirib o‘tirgan boshqa bir yigit.

– Ertalab namozi bomdoddan so‘ng Dahbedga boramiz, – maslahat berdi Namoz, – qozi kalon Shodixonto‘ra huzurida hamma gapni ochiqchasiga gaplashamiz. Endi tarqalinglar.

Bu oqshom Namozning harakatlari keskin, so‘zlari qisqa, qo‘rg‘oshindek og‘ir edi. Biron qarorga kelganda u odatda ana shunday kamgap bo‘lib qolardi. Uning bu fe’lidan xabardor bo‘lgan hamyurtlari birin-ketin chiqib keta boshladilar. Namozning o‘zi miltillab yonayotgan olov yonida uzoq o‘tirib qoldi. Jiyanlari botinib yoniga kelisholmasdi. Opasi Ulug‘oy tovoqda bir kafgir osh keltirib qo‘ydi. O‘zi ham yoniga cho‘kib, choy quyib berib turdi. Ro‘za hayiti o‘tishi bilan u pahlavon ukasini – ham ota, ham ona o‘rnida qolgan yakka-yolg‘izini uylantirib qo‘ymoqchi edi. Hamma umidlari Hamdamboy beradigan uch yuz tangada edi. Yarmini to‘yga xarjlab, yarmini ro‘zg‘orga sarflab, qishdan ham omon-eson chiqib olamiz deb yurishgandi. Endi nima bo‘ladi? Bordi-yu, otalari tuzalmasa-chi? Voy xudoyim…

– Kirib yot endi? – mehr to‘la bir ovoz bilan dedi Ulug‘oy.

– Uxlagim yo‘q, – deb qo‘ydi Namoz.

O‘t miltillab yonar, chordana qurib olgan Namoz boshini quyi solib o‘tirgancha o‘y surar, o‘ylarining to‘xtami yo‘q, keti ko‘rinmasdi. Bir mahal «Namoz aka», degan nozikkina ovoz chalindi uning qulog‘iga, yuragi hapriqib ketganday bo‘ldi. Bu – Nasiba. Namozning suyuklisi…

– Beri kel! – dedi Namoz o‘rnidan turayotib.

– O‘zingiz bora qoling, – shunday deb Nasiba hovli orqali boqqa kiyikdek yengil sakrab o‘tib ketdi…

Bog‘ etagida, jar yoqasida ularning uchrashib turadigan, ikki oshiqni odamdan pana qiladigan manzilgohlari bor. Unashib qo‘yilgach, urf-odat oshkor uchrashuvlarini taqiqlaganligi sababli, goho tunda, goho kunduz mana shu yerda diydor ko‘rishadilar. Shirin-shirin orzular og‘ushida mast bo‘lib, yulduz to‘la osmonga, yakka suzgan to‘lin oyga, tuman qoplagan cho‘llarga nigoh tashlab, bir-birlarining pinjiga kirib, soatlab unsiz xayol suradi ular…

Qiziq ekan bu dunyo, goh g‘amgin, goho shodlikka limmo-lim to‘la ekan bu dunyo. Ko‘ngillarning tashvishidan, dillarning intilishidan tashkil bo‘lgan ekan bu dunyo. Nasiba Namozga ko‘ngil qo‘yganda o‘n ikki yoshli qizaloq edi hali. Ivanboyning xizmatida yurgan kezlari Namoz opasini ko‘rgani tez-tez kelib turar, jiyanlari qatori Nasibani ham kolyaskaga mindirib, qishloq aylantirar, sayr-tomosha qildirar edi. Nasiba goh loy kechib, goho tuproq changitib o‘g‘il bolalar qatori kolyaska ortidan yugurib, ho‘v naridagi Devtepagacha kuzatib borar, tepalikka chiqib, Namoz ko‘zdan yo‘q bo‘lib ketguncha qo‘lini silkitar, goho sababini o‘zi ham sezmay chinqirib yig‘lab qolar edi. Kalta sochlariga oq paxtadan chiroyli jamalak taqqan, oq lo‘ppi yuzlariga chang qo‘ngan, tizzasigacha tuproq kechib yugurgilab kelayotgan bu qizaloqning qalbida ne kechayotganini hali Namoz bilmas edi. Nasiba unga atab chekkalariga rango-rang ipaklardan shokilalar to‘qib, ro‘molchalar tikar, qiyiqchalar bichar, tunlari uyquga ketish oldidan «Xudoyo Namoz akamni o‘zing panohingda asragin», deb duolar qilar edi. Murg‘ak qalbida tug‘ilib, kun sayin oromini o‘g‘irlab borayotgan bu tuyg‘ular qanaqaligiga goho o‘zi ham tushunmasdi. Namozdek pahlavon, sofdil-u mehribon akasi bo‘lishini orzu qilarmidi… Ana shunday bir kishi uniki, faqat uniki bo‘lishini istarmidi yoki Namozdek el suygan bir yigit g‘arib oilalarining pushti panohi bo‘lishini xohlarmidi, yoki hammasi ham qo‘shilib ketganmidi, – ishqilib Namoz keldi deb eshitsa, yuvib turgan qozonini, tuyib turgan sholisini shundoq qoldirib ko‘chaga yuguradi u.

Yillar o‘tib, Namoz Ulug‘oy opasinikiga butunlay ko‘chib keldi. Bu paytda Nasibaning bo‘yi cho‘zilib, yonoqlari anor donasidek qizil tortib, sutga chayib olgandek oppoq yuziga zeb berib turgan qoraqiyg‘och qoshlari quyuqlashib, shahlo ko‘zlariga nur to‘lib, Jarqishloqning eng go‘zal qizlaridan bo‘lib yetishgandi. Sovchi ustiga sovchi kelar, qizim hali yosh, boz ustiga qo‘lim ham kalta, deb Javlonqul ularni qaytarar edi.

Bir kuni Javlonqul Namozni hasharga taklif qilib qoldi, Qiyot arig‘ining quyi tomonlariga sholi o‘tagani borishdi. Tushlikka Nasiba bir chelak qatiqli ugra olib bordi. Qiz zarang kosada ovqat uzata turib, Namozga shunday bir o‘tli nigoh tashladiki, yigit dovdirab andak bo‘lmasa qo‘lidagi kosani tashlab yuborayozdi. Namoz bir ozdan so‘ng o‘sha nigohdan umidvor bo‘lib yana boqdi. Yo‘q, qiz endi beparvo edi, qaramadi. Ertasiga ham, indinisiga ham o‘sha vujudini lovillatib kuydirgan o‘tli nigohini topa olmadi.

Yigitning qalbiga cho‘g‘ tushgan edi, ishq cho‘g‘i tushib, vujudini lovillatib kuydirmoqda edi. Qishga borguncha Namoz adoyi tamom bo‘ldi. Ortiq toqat qilolmasligiga ko‘zi yetib qoldi uning. Bir kuni telbalardek poyma-poy qadam tashlab, Javlonqulning hovlisiga kirib bordi-yu, o‘g‘irda sholi tuyayotgan Nasibaga ko‘zi tushib, taqqa to‘xtadi.

– Kelavering, Namoz aka!

– Uylaringda kim bor? – qizarib so‘radi Namoz.

– Yolg‘izman, – chiroyli boshini yerga egdi qiz.

– Sholingni tuyishib beraymi?

– Qo‘shnilar ko‘rsa uyat qilishadi!

– Nasiba, men senga sovchi qo‘yaman… – dedi tomdan tarasha tushgandek qilib Namoz.

Qiz allaqanday bir kuch ta’sirida chayqalib ketgandek sezdi o‘zini, o‘g‘irning sopiga boshini qo‘yib, qiyo boqdi-da:

– Ho, otamning sizga tushib qolgan qizi borakanda, – nozli, istehzoli bir ohangda dedi qiz. Shunday dedi-yu, «Nega bunday dedim, nega qo‘pollik qildim, axir bu sehrli so‘zni bir necha yildan buyon kutayotgan edim-ku…» deya o‘zini-o‘zi koyidi.

– Men otangga o‘g‘il bo‘laman, – negadir o‘zining ovozidan o‘zi uyalib ketdi Namoz.

– Otamga o‘g‘il bo‘laman deganlar sonmingta.

Namoz dovdirab qoldi. U «bir og‘iz so‘z bilan hammasini hal qilaman» deb o‘zini-o‘zi ishontirib yurgan edi. Endi nima qildi? Nima qilsa bu baxt qushi boshiga qo‘narkin?

– Nasiba! – dardli ham mungli bir sado otilib chiqdi uning qalbidan.

– Namoz aka! – shahlo ko‘zlarida miltillab yosh tomchilari ko‘rindi qizning.

– Rozimisan?

– Maylingiz… qiz kaftlari bilan lovillab yonayotgan yuzlarini berkitib, chopqillagancha ichkari kirib ketdi.

Namoz katta gavdasiga hech yarashmaydigan harakatlar qilib, sakrab, irg‘ishlab uylariga qaytdi. Ulug‘oy opasi tandirdan non uzayotgan ekan. Uni dast ko‘tarib olib, uch-to‘rt aylantirib yerga qo‘ydi-da:

– Opajon, bugun sovchilikka kirasiz! – dedi quvonchdan yuzlari lov-lov yonib.

– Xudoyo baxting ochilgan bo‘lsin! – entikib ketdi Ulug‘oy…

Shundan buyon ular bu jarlik yonida bot-bot uchrashib turadilar. Jimgina o‘tirib, shirin-shirin xayollar gashtini suradilar. Bugun ham shunday bo‘ldi. Namoz to‘shagan guppi chopon ustida go‘yo gaplashgani gaplari, dardlashgani hasratlari tugab qolgandek soyning bir maromda shovullashiga quloq solib, unsiz o‘tirishibdi. Qishloqning shundoqqina tepasida to‘lin oy suzmoqda. Ipakdek mayin, kumush nurlar sochib, borliqqa ilohiy tus bag‘ishlayapti u. Olis-olislardagi qamishzorlar orasida tulki chaqaloqdek «inga»lab qo‘yadi. Qayerdadir kakillab o‘rdak sayraydi, goho tepadan qashqaldoqlar arg‘amchi tortib uchib o‘tadi, soydagi suv o‘z tilida allaqanday qo‘shiqlar aytib, kuy kuylaydi. Ho‘v naridagi yong‘oq shoxiga in qurgan qush:

– Kak-ku! Kak-ku! Kak-ku! – deb haligacha uyg‘oq o‘tirgan oshiqlarni uyqu oromiga chorlagandek bo‘ladi.

– Namoz aka, shuni yeb oling! – shivirlaydi qiz.

– Nima o‘zi bu? – so‘raydi yigit.

– Kadi bichak. O‘zim yopuvdim.

– Obbo sen-ey!

– Yoqdimi sizga?

– Judayam!

– Namoz aka, bilib qo‘ying, siz bo‘sh kelsangiz, o‘zim borib o‘ch olaman.

– Obbo, Barchinim-ey!

– Xudo haqqi, rost aytayapman.

– Sabr qil, jonim, Namoz akang tirik hali.

– Lekin, o‘zingizga ehtiyot bo‘ling.

– Xudo xohlasa, hammasi joyida bo‘ladi, tur endi ketaylik.