Читать книгу: «Qasoskorning oltin boshi», страница 2

II bob
YO‘LOVCHILAR

Ming to‘qqiz yuz to‘rtinchi yilning o‘n sakkizinchi o‘ktabr kuni choshgoh mahalida uch yo‘lovchi Samarqand shahridan shitob bilan chiqib kela boshladi. Samarqand-Dahbed yo‘li har qachongidan ham gavjum: shaharga kirib kelayotgan aravalar yuk og‘irligidan g‘ijirlaydi, eshak mingan va suvoriylar yelkalariga og‘ir yuk ko‘targan yo‘lovchilarning ko‘zini kuydirib, jadal o‘tib ketishadi, faytunlarning hisobi yo‘q – o‘rindiqlarda viqor bilan o‘tirgan sersavlat xo‘jayinlarni, katta-kichik amaldorlarni olib o‘tishadi ular.

Goho hammayoqqa loy sachratib, ot choptirib o‘tib qolishadi.

– Oqposhshoning arzandasi bo‘lsang ham evi bilanda! – deydi yo‘lovchilardan biri yuziga sachragan loyni artib.

– Mingani qirchang‘i baytal-u, – deydi boshqa yo‘lovchi ham dili og‘rib, – shahar hokimidek dag‘dag‘asi bor-a!

Yo‘lovchilardan biri Namozboy. Oyog‘ida ixcham tikilgan choriq, egnida yangigina mayda gulli chopon, boshida ko‘k parchadan salla. Ikkinchisi Hayitboy, uchinchisi To‘xtash. Ikkovlarining ham yoshi o‘n uch-o‘n to‘rtlarda. Hayitboy dum-dumaloq, yalpoq yuzli. Uning hammayog‘ini, hatto, bo‘yin va quloqlarigacha yiringli yara bosib ketgan, oyog‘ida katta odamlarning etigi, ustma-ust yamoq tushaverganidan etik ekanligi ham bilinmay ketgan. U yalang‘och badaniga eski chopon kiyib olgan. To‘xtashvoy bo‘lsa ozg‘in, ta’riflab bo‘lmaydigan darajada ozg‘in, bo‘yni olmaning sabog‘idek ingichka, yuzi za’faron. Ko‘zlari ich-ichiga botib ketgan, oyog‘ida poyma-poy charm kovush, egnida qat-qat bo‘z ko‘ylak, amma ko‘ylaklar egasi kiygandan buyon yuvilmagan bo‘lsa kerak, qasmoq boylab ketgan. Ikkov bolaning ham boshida yangi do‘ppi. Kir ishtonga zar jiyak, deganlaridek mayda gulli, chiroyli tikilgan do‘ppilar bolalarning eski kiyimlariga, kir boshlariga uncha yarashmayroq turgandek.

– Xo‘sh, To‘xtash polvon, charchab qolmadingmi? – orqasiga o‘girilib so‘radi Namozboy.

To‘xtash darrov javob qaytarmadi. Yurishda to‘xtab chuqur entikdi, Namozboyga qarab g‘alati jilmayib qo‘ydi:

– Yo‘q, charchaganim yo‘q, – dedi u yelkasi bilan nafas olib, – o‘zim shunaqa bo‘lib qoldim, sal yursam terlab ketaveraman.

– Quvvating yo‘q-da, – gapga qo‘shildi oldinroqda borayotgan Hayitvoy.

– Hechamda! – izzat-nafsi qo‘zg‘alib dedi To‘xtashvoy. – Quvvatim o‘zimga yetarli… Faqat yursam terlayman. Avvalgi kuni Toshoxurdan kela turib ham shunaqa bo‘luvdim.

– Toshoxurga ne deb boruvding? – so‘radi Namozboy. – Yo gubernatorning otini sug‘orishga bordingmi?

– Yo‘q, – ojizgina kulib qo‘ydi To‘xtashvoy,– kecha ayttim-ku, u yerning odamlari saxiyroq deb, tilamchilarga ko‘proq berishadi.

Namoz bu ikki yetimni Bozori asp yonidagi «Panohi sag‘iron» choyxonasidan olib kelyapti. O‘zi ham bolaligida mana shu choyxonada jon saqlagan. Och qolganda bir burda qotgan non, sovuqqotganda bir piyola dog‘ suv shu yerdan topilgan unga. Yillar o‘tib, ulg‘ayib, odam qatoriga qo‘shilganda ham «Panohi sag‘iron»ning sohibi Devona boboni hech unutmaydi…

Aytishlaricha hozir yoshi ellik besh-ellik oltilarga borib qolgan Devona bobo ota-onadan juda erta judo bo‘lib, ko‘cha-ko‘ylarda tilamchilik qilib ulg‘aygan. Tilamchilik bilan topgan chaqalarini yemay-ichmay yig‘ib yurib, tashlandiq bir hovlini sotib olgan, yetimxona ochgan. Bu dargoh bora-bora «Panohi sag‘iron» nomini olgan…

Namoz ba’zan oyida bir, ba’zida ikki oyda bir kelib, choyxonada tunab yurgan yetimlarni mehmon qilib, foytun aravaga solib, o‘ynatib, dillarini xushlab, yetimligini bir nafas bo‘lsa ham unuttirib ketadi. Kecha uning yo‘li yana Samarqandga tushib qoldi. Yoz bo‘yi chorakorlik qilib topgan olti qop bug‘doyini sotib, unashtirib qo‘yilgan qaylig‘iga sarpo qilmoqchi edi. Opasi Ulug‘oy uni shu maqsad bilan jo‘natgandi. Namoz bug‘doyni kapponga kirmayoq Siyob bozori darvozasi yonida ko‘tarasiga sotib yubordi. Umuman, bozor qilishga hafsalasi yo‘q uning: narsa olsa albatta qimmatiga oladi, sotsa albatta arzonga sotadi. Nimaiki xarid qilsa opasi Ulug‘oyga ma’qul tushmaydi, gap eshitadi.

Devona bobo bilan birgalashib bozor qilarmiz, deya shoshilib «Panohi sag‘iron»ga jo‘nadi. Kelsa, xayriyat, Devona bobo shu yerda ekan. Choy damlashni dastyor bolaga qoldirib, o‘zi tengi ikki-uch mo‘ysafid bilan yonboshlashib, choyxo‘rlik qilishib, suhbati jonon qurib o‘tirishgan ekan. Choyxona pastqam, boz ustiga darichalari ham yopiq bo‘lgani uchun qorong‘ilikda Namozboy ularni darrov payqayolmadi.

– E, Polvon o‘g‘lim! – deb Devona boboning o‘zi unga peshvoz chiqdi. Bag‘riga olib, uzoq quchoqladi, ikki qo‘llab yelkalarini siladi, – suf-suf-suf! Ko‘z tegmasin, xo‘p yetilibsan, polvon bo‘lib ketibsan! Qani-qani to‘shakka, obbo, o‘g‘limey, ukalaringni sog‘inibsan-da?

– O‘zingizni ham sog‘indim, ota!

– Umringdan baraka top, Polvon o‘g‘lim!

Choyxo‘rlar chiqib ketgach, ikkovlari yolg‘iz qolib, eski to‘shaklarda yonboshlashib olib, xo‘b otamlashdilar. Namozboy qishloqdagi gaplardan, Devona bobo shahardagi yangiliklardan so‘zladi. Bu yerda nimalardir bo‘layotgan ekan, janob Yudinning izvosh haydovchilari ish haqimizga yana yarim tangadan qo‘shmasang ishlamaymiz deb, to‘polon ko‘tarishibdi, ertasiga Nordman janoblarining aroq zavodi korgarlari, Nikolayev janoblari choy qadoqlash fabrikasi xodimlari ham ularga qo‘shilibdi. Bu g‘alvalar bir yoqli bo‘lmasdan turib, temir yo‘l tomonda ur-yiqit boshlanib ketibdi. Ishga chiqmagan temiryo‘lchilarni jazolash uchun yigirmata kazak soldat yuborilgan ekan, miltiqlarini tortib olib, o‘zlarini rosa kaltaklashibdi.

– E, Polvon o‘g‘lim, oxir zamon bo‘lganga o‘xshaydi, – uh tortib dedi Devona bobo, – xo‘jayinlarda insof qolmayapti, yurtda qut-u baraka, boylarda diyonat yo‘q. Xudo o‘zi bir yo‘lga boshlamasa, qiyomat-qoyim bo‘lishi hech gap emas.

– Lekin, ota, o‘rislar yo‘l oxtarishyapti, – dedi o‘yga tolib Namoz.

– Qanaqa yo‘l ekan, Polvon?

– Qanaqa yo‘l ekanligini bilmayman-u, lekin ular zulmga qarshi bosh ko‘tarishyapti.

– E o‘g‘lim, bu xalq o‘zi boshqacharoq ekan. Ta’bi adolatga moyil, haqsizlikka toqati yo‘qroq kelarkan. Bir-ikkitasi choyxo‘rlikka kelib turadi. Yetimlarning boshini silayotganimni eshitib, bittasi ataylab meni ko‘rgani kelibdi. «Boboy, sen yaxshi», deb qo‘ymasdan bir so‘lkavoy tashlab ketdi… Lekin, o‘g‘lim, sen ehtiyot bo‘l. Poshsholikka qarshi gap aytganlarni ushlab, avaxta qilishyapti. Endigina qo‘ling oshga yetganda tag‘in burning qonamasin.

– Xo‘rlikda osh yegandan ko‘ra, mushtlashib qon yutganing ham ma’qulmi, deb qo‘ydim-da, – dedi Namozboy otaxonga e’tiroz bildirib.

– Qo‘y, Polvon unaqa dema. Musulmon bandasiga bunday gap yarashmaydi, – choy quyib mehmonga uzatdi Devona bobo, – tepada xudo bor, zolimlarning jazosini o‘zi beraveradi… Undan ko‘ra to‘ydan gapir. Xo‘sh, boshingni qachon ikkita qilasan?

– Xudo xohlasa ro‘zadan keyin.

– Mashshoqlarni o‘zim oboraman, – negadir xursand bo‘lib dedi Devona bobo, – arava kirasiga pul yig‘ib yuribman.

Kechqurun bu yerga o‘n-o‘n ikki chog‘liq yetim-yesirlar, tilamchilar, dastyor-u boshpanasiz qolgan g‘arib-u g‘urabolar to‘planishdi. Namozboy ularga atab ikki tustovuq go‘shti, guruch keltirgan edi; o‘zi osh damladi, ketidan qovun so‘yib berdi. Ammo, Hayitboy bilan To‘xtashvoyning ahvoliga Namozboy qattiq achindi, o‘lib qolishlari mumkin, deb qo‘rqdi, olib ketib, o‘ris tabibga davolataman, sog‘ayganlaringdan so‘ng o‘ris boyning xizmatiga kiritaman degan edi, ikkovi ham darrov ko‘na qolishdi.

– Namoz aka, endi aytib bering, – iltimos qildi charchaganidan qora terga botib borayotgan To‘xtashvoy.

– Nimani aytay, Polvon ukam?

– Aytuvdiz-ku, men ham yetim bo‘lganman deb.

– Yetim bo‘lganda ham juda xunuk yetim bo‘lganman, ukaginam, shunaqa dunyo ekan bu. So‘zlab beraman, hammasini so‘zlab beraman… Lekin o‘pkam to‘lib, yig‘lavorsam kulmaysilami?

– Sizday polvon odam ham yig‘laydimi? – hayron bo‘ldi Hayitvoy.

– Yig‘layman, to‘yib-to‘yib yig‘lab olaman goho. Pahlavonda ham yurak bor, uning ham g‘am-g‘ussasi bor, ukam… Shunday qilib, men ham bir vaqtlar xuddi silarga o‘xshab yetimchaydim. Aytishlaricha, men shumqadam bo‘lib tug‘ilganakanman. Kattaqo‘rg‘on degan bir shahar bor, eshitganmisilar?

– Yo‘q, eshitmaganmiz, – barobariga javob qaytarishdi o‘smirlar.

– Ha, mayli, nasib qisa bir olib borib o‘ynatib ham kelarman… Men ana shu shaharga yaqin O‘tarchi degan qishloqda tug‘ilganman, bomdod nomozi vaxti dunyoga kelganakanman. Onam rahmatlik ko‘z yora turib olamdan o‘tibdi. Bu shum xabarni machitta otam eshitib, xastai notavon ekan, yuragi yorilib u ham bandalikni bajo keltiribdi. Shu boisdan otimni Namoz qo‘ygan ekanlar… mana shunaqa gaplar, ukajonlarim. Boylarning molxonasida katta bo‘ldim. Ho‘kizlar bilan kunjara talashgan paytlarim bo‘lardi. Ikki marta mani qul qilib sotishdi. Xayriyatki, shu Devona bobo bor ekan, Ivanboyga ro‘para qilib qo‘ydi. Ivanboy xiyla insofli bir kishi edi. O‘qitdi, til o‘rgatdi, Moskov, Peterburglarga sayohat qildirdi… Xudo xohlasa, silar ham yaxshi yigitlar bo‘b ketasizlar. Xo‘sh, polvonlar, o‘zlaring asli qayerlik bo‘lasizlar?

– Qo‘qon tarafdan kelganmiz, – barobar javob qaytarishdi bolalar.

– O‘ho‘, juda olis yurtdan ekansizlar-ku. Qanday kelib qoldilaring?

– Otash aravaga osilib kelganmiz.

– Samarqandda qarindoshlaring bormidi?

– To‘xtash, «xolam bor», degan edi, – shoshilib dedi Hayitboy.

– Jim ket endi, – jerkib dedi To‘xtashvoy, – Samarqandda yetimlarga tekin taom berisharkan, deb har kuni qistarding-ku! Otash aravaga chiqquncha yelkamdan itarib boruvding-ku!

– Ota-onalaring yo‘qmi?

– Men onam o‘lgandan keyin tug‘ilgan ekanman, – tushuntira boshladi To‘xtashvoy.

– Yo‘g‘-e!

– Rost, odamlar sen to‘rqovoqda katta bo‘lgansan, deyishadi.

– Hayitvoy, sen-chi, nega indamaysan?

Oldinroqda jimgina borayotgan Hayitboy yurishdan to‘xtab, kulimsiradi:

– Nima dey?

– Ota-onang bormi?

Hayitboy yelkasini qisib, yara toshgan aftini g‘alati bujmaytirdi:

– Bilmayman.

– Machitning so‘pisini otam deb yurardi bu, – gapga qo‘shildi To‘xtashvoy.

– O‘zing-chi, o‘zing? Paranji yopingan xotinni ko‘rsang enam shu bo‘lsa kerak deb, orqasidan ergashasan-ku!

– Qachon ergashibman?

– Har kun ergashasan.

– Enamni unaqa haqorat qima.

– Enang o‘zi yo‘q-ku?

– Bor, xudo xohlasa topib ham olarman.

Yigitchalar yurishdan to‘xtab, cho‘qishishga hozirlangan jo‘jaxo‘rozlardek bir-birlariga hezlanib qolishdi. To‘xtashvoy jo‘rasiga tikilib turib, to‘satdan gandiraklab ketdi-yu, orqasi bilan yerga o‘tirib oldi.

Namozboy shoshilib uning yoniga keldi:

– Nima bo‘ldi?

– O‘zim… – yelkasi bilan tez-tez nafas ola boshladi To‘xtashvoy, – darmonim yo‘q, yursam ter bosadi, boshim aylanadi… men qola qolay, jon aka, keyin darmonga kirsam olib ketarsiz.

– Ko‘tarib olaymi?

– Yo‘q, yo‘q!

– Bo‘lmasa, yuringlar. Qarshi guzariga borib, bir choylashib olamiz. Bu yerda kavobni xo‘p o‘xshatib pishiradilar. Xo‘sh, To‘xtash polvon, somsaga tobing qalay?

– Somsadan ko‘ra men uning sho‘rvasini yaxshi ko‘raman, – kulimsirab o‘rnidan tura boshladi To‘xtashvoy.

III bob
SERGEY TABIB HUZURIDA

Dahbed bilan Loyish o‘rtasida yo‘l qamishzorlar oralab boradi. Yozin-qishin bu yerlar goho zax, goho loy bo‘ladi. Piyodalargagina emas, otliqlarga ham og‘ir keladi bu yo‘llardan o‘tish. To‘xtashvoy holdan ketgan. Namoz akasi uni chaqaloqni ko‘targandek ko‘tarib borayapti, bir qo‘lida xurjun, bir qo‘lida yigitcha, yurish o‘ng‘aysiz:

– Sabr qil, ukam! Sabr qil! – deb o‘zidan ko‘ra ham xastaga ko‘proq dalda berib borayapti u. Jadal o‘tib ketgan otliqlarga, bir-ikki aravakashga iltimos qildi, yo‘lim olis, vaqtim ziq, deb bolani olishmadi. Orqadan yana baland g‘ildiraklari orqaga loy otib arava kela boshladi. Namoz to‘xtab, bolani yerga qo‘ydi.

– Hoy, yaxshi yigit, yo‘l bo‘lsin?

– Xudo xohlasa olgani, – dedi aravakash.

– Aytganing kelsin, ukamni ola ketsangchi, chaqasini beraman.

Aravakash Namoz tengi, chuvakkina bir yigit ekan. Qornigacha loy sachragan otning boshini tortdi:

– Xo‘sh, qancha berasan?

– Qancha so‘rasang shuncha olasan.

– Xudo davlatingga baraka bersin. Chiqar ukangni aravaga. Lekin, o‘zing piyoda ketasan, ot urunib qolgan. Hokimnikiga o‘tin olib borgan edim. Yo‘lda loyga botib qoldim. Voy xudoyim, bu bolani yomon yara bosibdi-ku! Chu tulporim!.. O‘zlariga yo‘l bo‘lsin?

– Mujik qishloqqa.

– O‘rus tabibgami?

– Ha.

– Yara-chaqani yaxshi tuzatadi deyishadi. Qayerdan kelayapsizlar?

– Samarqanddan chiqdik.

– Piyoda-ya! Bay-bay-bay! Lekin, shaharlikka o‘xshamaysan, shaharliklar choriq kiymaydi.

– O‘zim asli Jarqishloqdanman.

– Manavi Jarqishloqdanmi? – aravakash qamchi dastasi bilan o‘ng tomonni ko‘rsatdi. So‘ng shoshilib otnnig boshini tortdi. – To‘xtang, tag‘in siz Namoz polvon bo‘lmang?

– Xuddi o‘shaman.

Aravakash Akromqul sakrab otdan tushib, so‘rashish uchun Namozga ikki qo‘lini barobar uzatdi. Nozik qo‘lchalari bilan polvonning har biri barkashdek keladigan qo‘lini olib uzoq silkitdi. Namozni qo‘yarda qo‘ymay aravaga chiqarib olgach, qayta-qayta uzr aytib, yana yo‘lga tushdi. Otga qiyshiq o‘tirib, Namozga yuzlanib oldi-yu, qulfi-dili ochilib ketdi. U Namozboyning ta’rifini ilgari ham eshitib yurgan ekan-u, ammo, birinchi marotaba Hakimxon to‘raning katta to‘yida ko‘ribdi. O‘sha kuni Namozboy Xatirchi begligidan taraf tortib kelgan jamiki polvonlarni yiqitib, oxirgi polvon bilan bellashayotganda, «agar shuni ham yiqitsa yelkamdagi chakmonimni ustiga yopaman», deb niyat qilgan ekan Akromqul, ammo, Namozboy sovringa tushgan pullarni tomoshabinlar o‘rtasiga sochib, davradan chiqib ketganini ko‘rib, hang-u mang bo‘lib qolibdi. Shuncha kumush, tillo tangalarni mensimagan polvon mening chakmonimni eshagiga to‘qim qilarmidi, deb orqasidan bormay qo‘ya qolibdi.

Lekin, bari bir Namozboy bilan bir uchrashish orzusida yurgan ekan, ayniqsa Akromqulning otasi ko‘rmoqchi ekan. Uch-to‘rt mo‘ysafid uning uyiga borib, «Siz har qalay o‘rus to‘ralar bilan yaqinsiz, oq podshoning saroyiga ham borib kelgansiz, o‘tin puli degan gap qayoqdan chiqdi. Shuni bizga bir haqiqat qilib bering», deb maslahat olmoqchi bo‘lib turishgan ekan.

– Xo‘p desangiz, polvon aka, to‘ppa-to‘g‘ri Qorateriga ketaveramiz, – dedi Akromqul, – lekin, otam juda xursand bo‘lardi-da.

– Keyinroq boramiz, – deb qo‘ydi Namoz. – Avval bularni bir tabibga ko‘rsatib olay.

Yerli aholi «Mujik qishloq», ruslarning o‘zi «Pervomayskaya» deb ataydigan bu chiroyli va sarishta qishloqcha bundan o‘ttiz to‘rt yil muqaddam, ya’ni 1870-yilning 1-may kunidan boshlab bunyod bo‘la boshlagan. O‘sha kuni bu yerga Rossiyaning ichkari tomonidan yetmish xo‘jalik ko‘chmanchi kelib tushgan. Atrof qumtepaliklar, botqoqlig-u qamish bosgan sho‘rxok yerlardan iborat edi. Dastlabki uylar qamishdan qurilgan, hali-hali odamlarning esida. Keyinchalik tekis, ravon yo‘llar ochilib, aravalarda, tuyalarda shag‘al keltirib to‘kildi, g‘isht xumdon ishga tushib ketdi. Birin-ketin chiroyli imoratlar, qo‘ng‘irog‘i hamisha jaranglab turadigan mo‘jazgina cherkov qad ko‘tardi. Hozir bu yerda g‘allakorlik, bog‘bonlik va qisman ovchilik bilan shug‘ullanadigan mujik xonadonlaridan tashqari Dahbed, Shahob, Qorateri, Kumushkent bo‘lislarida turli lavozimlarda ishlaydigan rus to‘ralarining oilalari, o‘ttiz chog‘liq rus askari istiqomat qiladi.

Namozboy qora tortib kelayotgan Sergey Stepanovich Ryabov (mahalliy odamlar uni Sergey tabib deb atashadi), bu yerga badarg‘a bo‘lib kelgan, qattiq nazoratda yashaydi; rus maktabida muallimlik qiladi, tabobat bilan shug‘ullanadi. Yakka-yolg‘iz turadi, xiyla asabiy, jahldor bir kishi. Yoz oylarida Urgut tog‘lariga chiqib ketib, dorivor giyohlar yig‘adi. Qishloqma-qishloq yurib o‘zbek urf-odatlarini o‘rganadi. Kitoblar yozadi. O‘zbek tilini chala-chulpa bo‘lsa ham bilib olgan. Namoz u bilan marhamatli Ivanboyning xotini kasal bo‘lganda tanishgan, o‘shandan buyon bordi-keldilari bor. Sergey tabib Namozni rus tilini yaxshi bilib olgani, halol va rostgo‘yligi uchun xush ko‘rib qolgan. Namoz unga o‘rdak, qashqaldoq, ba’zan to‘ng‘iz otib kelib beradi, ko‘pincha unikida tunab ham qoladi. Qaytayotganida bir xurjin sochma o‘q olib ketadi.

Sergey tabib atrofi qamish bilan o‘ralgan torgina hovli o‘rtasida qurilgan so‘rida g‘ijjak chalib o‘tirgan edi. Eshikdan ketma-ket kirib kelayotgan mehmonlarga ko‘zi tushgach, mashg‘ulotini to‘xtatib, o‘rnidan turdi:

– Namozboymisan? – deb so‘radi o‘zbekchalab.

– Xuddi o‘sha sartman, – o‘rischa javob qaytardi Namoz.

– Xudo haqqi, sho‘rvani kim bilan ichar ekanman, deb o‘tirgan edim, – endi o‘rischalab gapira boshladi Sergey tabib. – Lekin, kelganing yaxshi bo‘ldi-da.

– Bemorlarni olib keldim.

– Jiyanlaringmi? – bolalarga tikilib qoldi Sergey tabib, Namoz ruschalab yetimlarni qayerdan olib kelayotganini aytgan edi, Sergey tabib negadir tutaqib ketdi. Kimlarnidir g‘azablab, vozillagancha uyga kirdi-yu, o‘sha yerdan turib qichqirdi:

– Olib kel buyoqqa!

Uzoq tekshirdi u bemorlarni. Keyin xona o‘rtasida tik turib, bir nafas o‘y surib qoldi.

– Chatoq!

– Og‘irmi? – qo‘rqib so‘radi Namoz.

– Lekin oldini olsa bo‘lar deyman… Qoni buzilmagan bo‘lsin-da.

– Bechoralarning hech kimi yo‘q, – siniq bir ovozda dedi Namoz.

– Muncha ezmalik qilding, o‘zim ham bilib turibman, – jerkib berdi Sergey tabib, – burga tepkurlar… Bolalari mana bu ahvolda-yu, o‘zlari xotin olib, xotin qo‘yishadi, o‘n besh kunlab to‘y berishadi, qimor o‘ynashadi!.. Senga o‘xshagan oliftalari bo‘lsa, ovdan bo‘shamaydi.

Sergey tabib oyog‘i ostidagi chelakni taraqlatib tepdi-yu, tashqariga chiqib ketdi. Xiyol o‘tmay, yana orqasiga qaytdi. Xayriyat, hovridan tushibdi, jilmayib kirib keldi.

– Mana bu doridan Hayitning yarasiga surkaysan, kuniga bir marta bo‘lsayam yetadi, ko‘p surtma – kuydirib yuboradi… Mana bu qiltiriqning oti nima?

– To‘xtashvoy.

– To‘xtashing qattiq shamollagan, o‘pkasida bod bor. Ovqatsiz yuraverib, sillasi qurib ketgan… Haliyam tustovuq otib turibsanmi?

– Otib turibman.

– Uyda sandal bormi?

– Qursa bo‘ladi.

– O‘rik o‘tin topiladimi?

– Uning ham bir ilojini qilsa bo‘ladi.

– Menga qara, – yana qizisha boshladi Sergey tabib, – bari bir eplolmaysan. O‘ldirib qo‘yasan bolani. Senlar bola tug‘dirishga ustasanlar-u, katta qilishni xudoning o‘ziga havola qilib, yallo qilib yuraverasanlar… Bahordan buyon bu bechoralardan qanchasi qirilib ketdi! Tashlab ket, ikkovini ham, o‘zim boqaman, faqat kunora xabar olib tur. Kelishdikmi?

– Kelishdik.

– Kelishdik emish-a!.. Menga bitta bo‘rsiq otib kelib berasan. Ikkoviga ham o‘shaning yog‘i juda dori bo‘ladi.

Sho‘rva ichayotganlarida Sergey tabib ancha yayrab o‘tirdi. Mung‘ayib bir ahvolda bo‘lib o‘tirgan yetimlarni erkalab, orqalariga qoqib qo‘ydi. Ruscha, o‘zbekcha, tojikcha so‘zlarni aralash gapirib, ikkov bolani rosa qiqirlatib kuldirdi. Namoz ertadan kechikmay bo‘rsiq bilan boshqa har xil yovvoyi parrandalar otib kelishga so‘z berib uy egasi bilan xayrlashdi. Chiqsa, aravakash Akromqul ho‘ naridagi tollar tagida kutib ot ustida mudrab o‘tirgan ekan.

Jarqishloqqa jo‘nab ketishdi.

IV bob
PAXSAKASHLAR

Jarqishloq bu atroflardagi Qo‘shqo‘rg‘on, Eshimoqsoq, O‘klon, Cho‘michli, Toymurod qishloqlari orasida eng go‘zal, qishloqning shundaygina ostidan shovullab Qiyot arig‘i oqib yotadi. Qishloq ming tanobcha keladigan ulkan tepalik ustiga joylashgan. Bu yerdan Jiyanbek cho‘llari kaftda turgandek ko‘rinib turadi. Kunyurish tomonida poyonsiz ekinzorlar bor. Uzumzorlar, zardolizorlar yoz bo‘yi yashnab turadi. Qishloqchaning shundoqqina biqinidan katta yo‘l ham o‘tgan. Mitan, Chelak, Loyish bo‘lisi atrofidagi mavzelarning fuqarosi shu yo‘l orqali bordi-keldi qilib turadi. Otliqlar, eshak minganlar, tuyakashlar goho Qiyot arig‘i bo‘yidagi salqin choyxonada dam olib o‘tishadi. Katta chinor ostidagi yog‘och so‘rilarga yonboshlashib, xudojo‘y kishilarning qumg‘ondan damlab bergan choylarini ichishib, shu xonadonlar sha’niga duoi fotiha qilib ketishadi. Namozning ana shu qishloqning fuqarosi bo‘lganiga uch-to‘rt yil bo‘lib qoldi. Avvaliga pochchasi Xolbek paxsakash bilan birga turardi. Ikki yil bo‘ldi, pochchasi unga yarim tanob yer ajratib berdi. Shu mulkning etagiga yana shu pochchasining yordami bilan Namozbek yetti bolorli uy tiklab oldi.

Akromqul qishloq chetida Namozni aravadan tushirayotib:

– Demak, shu hafta ichi albatta borasiz-a? – deb takror so‘radi.

– Xudo xohlasa, gap bitta, – dedi Namoz oqko‘ngil, dilbar bu yigitdan astoydil minnatdor bo‘lib.

– Lekin jon aka, o‘tin pulini bir yog‘liq qilib berasiz, umidimiz faqat sizdan.

– Xudo xohlasa, bir unnab ko‘raman.

– Xo‘p xayr, Olloning panohiga, – Akromqul otiga qamchi bosdi. – Chu, tulporim!

Namoz pochchasining uyigacha bo‘lgan yarim chaqirim yo‘lni mamnun, o‘zida yo‘q xursand bir kayfiyatda bosib o‘tdi. Yo‘q, nima bo‘lganda ham bu dunyoda yaxshilar ko‘p, ha-ha, bu dunyo faqat boylikka ruju qilgan ochofatlarning, amaliga bino qo‘ygan amaldorlarning zulm-u zaxmatidan, fit-na-yu fujuridan iborat emas. Yo‘q, bu dunyoda yetim-yesirlar yo‘liga jonini fido qilgan Devona bobolar, dardmanlarning dardiga malham qo‘yishga tayyor turgan o‘ris tabiblar, yo‘lda qolganlarga yo‘ldosh bo‘lishga hamisha shay turgan Akromqul singarilar ham bor…

– Tog‘a, jadalroq yursangizchi? – yig‘lab xayolini bo‘ldi jiyanlaridan biri.

Namoz bir cho‘chib tushdi:

– Nima gap, Barotvoy?

– Otamni urib o‘ldirayozdilar.

– Nima, nima deding?

– Hammayog‘ini qora qonga beladilar, – ko‘ksini yirtib dodlab yubordi jiyani, – tog‘ajon, tog‘ajonim.

Namoz yelkasidagi sovg‘alar to‘la og‘ir xurjunni qo‘liga olib, tor yo‘lakdan to‘rt hatlab o‘tib, hovliga kirib bordi. Odam degani hovliga sig‘may ketibdi. Qo‘ni-qo‘shnilar, qarindosh-urug‘lar g‘am-u hasratda. Namozboyning jiyanlari bo‘zlab turishibdi. Ichkaridan sochlari to‘zg‘ib, yig‘lagancha opasi Ulug‘oy chiqib keldi.

– Ukam, pahlavonim! – shunday deb Namozning ko‘ksiga boshini qo‘yib shunday bir dard, shunday bir alam bilan chinqirdiki, bu alam nashtarlari to‘planganlarning yurak-bag‘rini ezib, suyak-suyaklarigacha zirqiratib yubordi.

– Nima gap, axir, gapirsangizchi!..

– Tezroq kir, jigarim, pochchang jon berayapti.

Ichkarida uch-to‘rt mo‘ysafid qurshovida chindan ham Xolbek paxsakash jon olib-jon bermoqda edi. Aftini tanib bo‘lmaydi uning, hammayog‘i qon, ko‘zi olayib tepaga tortib ketibdi, nafasi og‘ir, qisqa-qisqa xirillayapti, ko‘kragi temirchining bosqonidek ko‘tarilib tushib turibdi. Namoz cho‘kkalab, asta pochchasining ustidagi choyshabni ko‘tardi: yo xudoyim, badan deganning sog‘ joyi qolmabdi; hammayoq ko‘karib, mo‘mataloq bo‘lib ketibdi… Namozning barmoqlari beixtiyor mushtga tugilib, baquvvat tishlari g‘alati g‘ijirlab ketdi:

– Nima bo‘ldi o‘zi? – negadir juda sokin, xiyla bosiq bir ohangda so‘radi Namoz.

– Saroyliklar kaltaklashibdi, – g‘amgin boshini ko‘tarib dedi mo‘ysafidlardan biri.

– Saroyliklar?

– Ha, Hamdamboyning ko‘ppaklari.

Namoz ko‘zlarini chirt yumgan ko‘yi boshini solintirgancha bir nafas jim qoldi. So‘ng sekin o‘rnidan turib tashqariga chiqa boshladi… Uning vajohati juda xunuk edi shu paytda, ko‘zlari g‘alati olaygan, burun kataklari behad kengaygan, bo‘yin tomirlari o‘qlog‘dek irg‘ib chiqqan, uloqchi otdek og‘ir-og‘ir nafas olib turibdi. To‘planganlar beixtiyor orqaga tisarilishdi.

– Omon qani? – so‘radi Namoz.

– Jiyaningni qamab qo‘ydim,—tushuntirdi Ulug‘oy,—hozir borib Hamdam hojini chopib tashlayman deb boltaga yopishdi… Bir kori hol chiqarmasin deb arang qamadik… Pochchang sho‘rlikni Sherniyoz o‘rtog‘ing olib keldi. Ana o‘ziyam kelayapti… Endi nima qildik, ukaginam?

Hovlida yigirma-yigirma bir yoshlardagi, o‘rta bo‘y, chayirgina yigit Sherniyoz ko‘rindi. Ko‘rishish uchun Namozga qo‘l cho‘zgan edi, uning vajohatini ko‘rib, negadir shoshilib orqasiga tisarildi.

– Assalomu alaykum! – qo‘lini ko‘ksiga qo‘ydi Sherniyoz.

– Nima gap bo‘ldi o‘zi? – so‘radi Namoz.

– Men bo‘lis hokiminikiga o‘tin olib borgan edim, – tushuntira boshladi Sherniyoz, – qaytayotsam yo‘lovchilar: «Marg‘ilontepada jang bo‘layapti. Jarqishloqliklarni, qushqo‘rg‘onliklarni paxsaga loy tepgandek rosa tepkilashayapti», deyishdi.

– Aravang qayerda? – gapni bo‘ldi Namoz.

– Tashqarida.

– Mujik qishlog‘idagi O‘ris tabibning uyini ko‘rganmisan?

– Topaman.

– O‘zini taniysanmi?

– Sal-pal.

– Mening nomimdan iltimos qil, tezda yetib kelsin.

– Keyin, to‘g‘ri borsam…

– Jo‘na tezroq! – ovozini tishlarining orasidan chiqarib dedi Namoz. So‘ng ichkari kirib, dard bilan olishib yotgan pochchasining bosh tomoniga cho‘kkalab, uzoq o‘tirib qoldi. Hol-ahvol so‘ragani chiqqan qarindosh-urug‘lar-u, qo‘ni-qo‘shnilar birin-ketin tarqay boshlashdi. Ulug‘oy sharpasiz kelib Namozning yoniga cho‘kdi:

– Qaynatangni ham bir ko‘rib chiqsang bo‘lardi.

– Unga nima qilibdi?

– U sho‘ring qurg‘urni ham aravada olib kelishdi.

Nayman urug‘i urf-odatlariga ko‘ra qiz bilan yigit unashar bo‘lgach, odatda kuyov bo‘lajak qaynotasi bilan qaynonasidan o‘zini olib qochib yurishi, ro‘para kelmasligi kerak. Ammo, bugun boshlariga nogahoniy falokat tushgani uchun ular Namozboyni kechirishlari mumkin edi. Shunday bo‘lsa ham, Namoz botinolmadi. Birga kiraylik deb opasiga iltimos qildi.

– Erta-indin to‘ying bo‘lay deb turibdi-ku, kiravermaysanmi! – jerkib berdi Ulug‘oy.

Javlonqulning tovuq katagidek tor hovlisida xayriyat begona odam yo‘q ekan, hol-ahvol so‘rovchilar Javlonqulni yaratganning o‘ziga havola qilib, bu yerdan ham chiqib ketishgan ekan.

– Kim bor? – hovlida turib ovoz berdi Namoz.

Ovchilarning gazasidek pastdakkina uydan Javlonqulning qizaloqlari birin-ketin chopqillab chiqishdi. Uning peshonasiga xudo o‘g‘il bitmagan. Ammo, bir-biridan ko‘hlik to‘rt qiz ato qilgan. Kattasi Nasiba Namozboyga fotihalik.

– Voy, Namoz aka! – shunday deb Nasiba orqasiga bir odim tashladi; tashladi-yu, ikki qo‘li bilan yuzini berkitib, ho‘ngrab yig‘lab yubordi. Otalari kaltaklanganligi uchun izzat-nafslari toptalgan, o‘zlarini bu dunyoda ojiz-u notavon bilib, xo‘rliklari oshib o‘tirgan qizchalar ho‘ngrab hovlini boshlariga ko‘tarishdi. Namoz garchi har-har zamonda bir o‘zgalarga sezdirmay, pinhona bir yig‘lab oladigan odati bo‘lsa ham, birovning ko‘zyoshiga hech toqat qilolmas, u dunyo-yu bu dunyosi qorong‘i bo‘lib ketardi.

– Yig‘lama, Nasiba! – o‘zini arang bosib dedi Namoz. – Xudo xohlasa, qasosli dunyo bu, o‘chimizni ham olarmiz.

Ichkaridan qaynonasi Bibiqiz xola chiqib, Namozning yelkasidan olib, uzoq ko‘rishdi. «Sho‘rimiz qurib qoldi», deb u ham ko‘zyoshi qildi. Yig‘lay-yig‘lay Namozni ichkari boshladi:

– Kiravering, otangiz sizni kutib yotibdilar, – deb dalda berdi.

Javlonqul yoshi elliklarga borib qolgan, mosh-guruch soqoli ko‘ksini qoplab tushgan, keng yuzli, barvasta kishi edi; uy bilan bitta bo‘lib yotibdi.

– E, polvon o‘g‘lim, bormisan? – dedi u uyning shipiga tikilgancha. Kel, kela qol, peshonangdan o‘pay! Xayriyat, mening ham o‘g‘lim bor ekan! Onasi, mana o‘g‘limiz bor-ku, nega hadeb yig‘layverasan!

– Nima bo‘ldi, amaki, – Javlonqulning oyoq tomoniga o‘tirayotib so‘radi Namozboy.

– Hamdamboy yedi meni, o‘g‘lim, – bir to‘lg‘anib oldi Javlonqul, – belimni sindirishdi nomardlar. Naq kelisop bilan urishdi-ya! Qars etib singanini eshitdim. E, xudoyim!

– Kuyinmang amaki! – qaynotasining boshi tomon surilib, peshonasidan marjon-marjon oqayotgan terni to‘nining o‘ngiri bilan artgan bo‘ldi Namoz, – qasosli dunyo bu, kuyinmang!

– Xayriyatki, Sherniyoz jo‘rang borib qoldi, sherdek olishdi azamat. Xudo jonimni salomat qilsa, dunyosiga o‘t qo‘yaman bu boyning!.. O‘g‘lim, pahlavonim, kel, peshonangdan yana bir o‘pay!

Kun botib, xona qorong‘ilasha boshladi. Ikki tokchaga qorachiroq keltirib qo‘ydilar. Qizlar chekka-chekkaga cho‘kib, boshlarini solintirib g‘am-u anduh og‘ushida o‘tirishibdi. Bibiqiz xola dasturxon yozib non, qand-qurs, ikki taqsimchada mayiz qo‘ydi. Nasiba katta qora qumg‘onda choy keltirib, sopol piyolalarga quya boshladi. Uyga go‘ristondek og‘ir jimlik cho‘kkan, ahyon-ahyonda qizlarning xo‘rsingani, og‘riqqa dosh berolmay, betoqat bo‘layotgan pahlavon Javlonqulning ingragani eshitilib qoladi.

– Yo‘q! – sakrab o‘rnidan turib ketdi bir mahal Namoz. – Men buni shunday qoldirib ketmayman! Boy bilan hisob-kitobni o‘zim qilaman, kerak bo‘lsa o‘zim o‘t qo‘yaman uning xonadoniga!