Читать книгу: «Mustafa Kamal Atatürk», страница 7

A. Trablusqərb döyüşü

1881-ci ildə Fransa Tunusu işğal etdikdən sonra İtaliyanın özü-nə yaxın ərazilərdə yer tapa bilməsi üçünən yaxşı yol İngiltərəylə birlikdə hərəkət etməkdi. Buna görə də Həbəşistanı ələ keçirmək üçün apardığı fəaliyyətdən nəticə əldə edə bilməyən İtaliyanın diqqəti bu dəfə Osmanlı dövlətinin Şimali Afrikadakı son torpaqları olan Trablusqərbə yönəlmişdi. Burada qərar tuta bilmək üçün əv-vəlcə Fransayla siyasi münasibətlərini düzəltməyə çalışan İtaliya, sonra diplomatik yollarla İngiltərə, Almaniya və Avstriyanın dəstə-yini təmin edərək köçəriləri Trablusqərbə göndərməyə, iqtisadi yö-nümlü addımlar atmağa, türklərlə ərəblərin münasibətlərini korla-mağa çalışdı. Trablusqərb Osmanlı dövlətinin mərkəzindən uzaq ol-duğu üçün “93 hərbi”ndən yeni çıxmış, böyük çətinliklər içərisin-də olan dövlət Misir və Tunis kimi, Trablusqərbdə də baş verəcək hansısa təhlükə qarşısında heç nə edə bilməyəcəkdi. İtaliya Trab-lusqərbdə rahat fəaliyyət göstərmək üçün məhz belə şəraitdən yararlanmışdı.

İtaliya Rusiyaya boğazlar məsələsində təminat verdikdən, Bal-kanların statusunun qorunması məsələsində Avstriya ilə razılaşdıq-dan, ola biləcək diplomatik əngəlləri ortadan qaldırdıqdan sonra 1911-ci ildə Trablusqərbi ələ keçirməyin zamanı gəldiyini düşündü.

27 sentyabr 1911      -ci ildə İtaliya Osmanlı dövlətinə ultimatum göndərdiş Trablusqərblə Binqazidə italyanlara, həmçinin digər xa-ricilərə pis davranıldığını səbəb göstərərək²⁸⁶ bu yerləri işğal edəcə-yini bildirdi. Həmçinin ərazinin dərhal boşaldılmasını tələb etdi. Bir gün keçdikdən sonra Osmanlı dövlətinə müharibə elan edən İtaliya cəmi üç həftə kimi qısa müddətdə Misirlə Tunis arasındakı Ağdəniz sahillərinə sahib ola bildi²⁸⁷.

Hadisələrin belə gedişatında Mustafa Kamal Selanikdəki 5-ci korpusdan Trablusqərb diviziya komandanlığına keçirildi. 15 oktyabr 1911-ci il tarixində yoldaşları yla birlikdə İstanbuldan hərə-kət edən Mustafa Kamal 8 dekabrda Binqazi sərhədlərinə yetişə bil-di. Əvvəlcə Tobruk bölgə komandanı kimi vəzifəsini icra edən Mustafa Kamal 5 mart 1912-ci tarixdə Dərnə komandanlığına keçi-rildi.

Trablusun müdafiəsi sayca az olan türk qüvvələriylə yerli qrup-laşmaların, müxtəlif qaçaq yollarla gələn zabitlərin üzərinə düşmüşdü. Paris atteşesi Fethi (Okyar) və Berlin hərbi atteşesi Ənvər Paşa da bu könüllü zabitlərin arasındaydı. İtalyanlar çox güclü ol-malarına baxmayaraq bir ilə qədər davam edən döyüşlərdə Dərnə və Dobrukda müxtəlif təxribatlara uğrayıblar. Binqazi cəbhəsində minbaşı (mayor) Ənvər bəyin, Dərnə və Tobruk cəbhəsində kurmay kolağası²⁸⁸ Mustafa Kamal bəyin qəhrəmanca müqavimət göstərməsi səbəbindən italyanlar sahil şəhərindən içəri girə bilməmişdilər. Bu yolla Trablusqərbə sahib ola bilməyəcəklərini anlayan italyanlar Çanaqqala boğazını mühasirəyə almaqla Osmanlı dövlətini məcburiyyət qarşısında qoymağa çalışıblar. Bu ərəfədə on iki adanı işğal edə, Limni və Rodosa əsgər yeridə biliblər. Yalnız 1912-ci ildə Balkan döyüşü uğursuzluqla nəticlənəndə Osmanlı dövləti sülh istəmək məcburiyyətində qalıb. 18 oktyabr 1912-ci il tarixində imzalanan Uşi müqaviləsilə Trablusqərb italyanlara verilib. Müqaviləyə əsasən, on iki ada dərhal boşaldılaraq Osmanlı dövlətinin idarəçiliyinə       təhvil verilməliydi. Lakin bu məsələ ital-yanların heç bir zaman yerinə yetirmədikləri şərt olaraq qaldı²⁸⁹ və on iki ada Balkan döyüşlərindən sonra da italyanlar tərəfindən tərk edilmədi.

Trablusqərb döyüşlərində sol gözündən ağır xəstəlik keçirən Mustafa Kamal bölgədəki uğurlu fəaliyyətinin nəticəsi olaraq xalq arasında tanınmış, şəkilləri qəzet və jurnallarda dərc edilmişdi. 27 noyabr 1911-ci ildə minbaşı olan Mustafa Kamal 24 oktyabr 1912-ci ildə Trablusqərbdən İstanbula doğru hərəkət edib.

B. Balkan döyüşü

Mustafa Kamal digərləri kimi, Balkan müharibəsi məğlubiyyətə uğradıqdan sonra 24 oktyabr 1912-ci ildə Trablusqərbdən çıxaraq Misir və Rumıniya üzərindən İstanbula qayıtdı. Onlar Liviyadaykən Xilaskar Zabitlər Qrupunun fəaliyyəti nəticəsində Kamil Paşanın baş nazir, Nazım Paşanın hərbi nazir olduğu kabinet formalaşdırılmış, bu yolla da “ittihadçılar” hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmışdılar. Rumelindəki vəziyyət olduqca pis idi və ali hakimiyyət Balkan dövlətlərilə atəşkəs imzalamaq istəyirdi.

Mustafa Kamal daha sonra – 25 noyabr 1912-ci ildə Gelibolu ya-rımadasındakı Ağdəniz Boğazı Heyət Qüvvələri Hərəkat şöbəsi mü-dirliyinə təyin edildi. Bundan sonra Əli Fəthi bəyin əmri altında çalışacaqdı²⁹⁰.

Müharibədə vəziyyət getdikcə pisləşirdi. Kamil Paşanın rəh-bərliyi altında olan kabinet, Ədirnəni itirmək hesabına olsa da, sülh müqaviləsi bağlamaq istəyirdi. Lakin “ittihadçılar” bu fikirlə razı-laşmırdılar. Beləliklə, 23 yanvar 1913-cü ildə Ənvər və Tələt bəylərin rəhbərlik etdiyi qrup Babialiyə hücum edərək Nazım Paşanı öl-dürdü və Kamil Paşa istefaya məcbur edildi. Onun yerinə Mahmud Şevkət Paşa baş nazir oldu²⁹¹. Beləcə, “İttihad və tərəqqi” cəmiyyəti iqtidarı tam mənasıyla əlinə keçirdi.

Mahmud Şevkət Paşa kabineti Baş qərargahın rəhbəri Əhməd İzzət Paşanın hazırladığı hücum planını bolqarlara qarşı tətbiq etmək qərarına gəldi. Amma plan böyük uğursuzluqla nəticələndi. 10-cu korpus komandiri Hurşid Paşa bütün Çanaqqala bölgəsindəki orduların komandanlığına gətiriləndə Fəthi və Mustafa Kamal istefa verdilər. Mahmud Şevkət Paşa bölgəyə gələrək araşdırma aparmağa başladı və günahkar hesab etdiyi Bolayır korpus komandiri Fəhri Paşanı vəzifədən uzaqlaşdırdı, Ənvər bəyisə Baş qərargahda işləmək üçün İstanbula apardı.

Fəthi və Mustafa Kamal bu məsələylə bağlı fikirlərini baş na-zirə çatdırdılar. İzzət Paşaya isə istefa etdiklərini bildirən sənədlə birlikdə memorandun göndərdilər²⁹². Bolqarlara qarşı hərəkatın təkrarlanması tələb olunan 4/5 fevral 1328-ci il tarixli memorandu-mun mətni bu şəkildədir:

“Hər iki tərəfin ordularının hərbi vəziyyəti strateji baxımdan müzakirə və tədqiq edilib, bu sahədə mütəxəssislərin fikir müba-diləsi nəticəsində müəyyənləşdirilib ki, Osmanlı ordusuna bu günə lazım olan hərəkət xətti təqib edilən hərəkət xəttinə əks şəkildədir. Belə bir zamanda əsaslı həqiqətləri ortaya qoyaraq və əldə olan məlumatlara əsaslanaraq bu istiqamətdə göstərilə biləcək cəsarətə göz yumulmayacağına ümid edirik.

10 kanuni-sani (yanvar) 328 tarixində siyasi vəziyyət: Osmanlı və bolqar orduları atəşkəs vəziyyətindədirlər. Osmanlı hökuməti Ədirnənin bolqarların əlinə keçməsinə razılıq verib. Adaların tale-yini böyük dövlətlərə həvalə edib. Bu qərarını ali hakimiyyətə bil-dirmək üçün toplaşmış camaat hərbi nazir və baş komandan vəkilinin, vəkillər heyətinin təhdidi qarşısında səssiz qalıb, etiraz etməyib. Padişah həzrətləri yeni hökumətin təşkilini vəzirlərinə tap-şırıb, bu vəzifə qəbul edildikdən sonra bəyannamədə vətən övladı bütünlüklə millət namusunun qorunması üçün bərabər fəaliyyətə dəvət olunub. Amma yeni hökumət bu vəziyyət qarşısında səssiz qalan kabinetlə həm fikir olmadı, Ədirnəni tərk edərək bolqarlara verdi və böyük dövlətlərin öhdəsinə buraxdı. Bu, bir surəti mət-buatda nəşr olunan cavab notasından da anlaşılmaqdadır.

10 yanvar 328-ci il tarixində hərbi vəziyyət: Osmanlı ordusu biri Çatalcada, digəri Gelibolu yarımadasında olmaqla ikiyə bölünüb. Onların bir qismi Çatalca xəttinin müdafiəsində, göndərilmək üçün hazır saxlanılan ehtiyat hissələrsə Ayastefanosda, İzmit və Bandırma tərəflərində yerləşməkdədir. Gelibolu yarımadasındakı ordunun bir qismi döyüş vəziyyətində olan yunan ordusunun Boğaz əleyhinə gözlənilən hücumuna qarşı çıxmaq üçün ayrılıb. Atəşkəslə bağlı tarixi müqavilədən 10 yanvar 328 tarixinə qədər istər Çatalca, istərsə də Gelibolu qüvvələrinin hərəkət qabiliyyətinin və sayının çoxalmasına çalışılmaqdadır. Bolqar ordusunun böyük hissəsi Çatalca qarşısında, bir hissəsisə Gelibolu yarımadasının şimalında yerləşməkdədir. Ədirnənin mühasirəsi əvvəlki kimi davam edir. Bir qayda olaraq üstünlük bolqar ordusunda olduğuna görə, Osmanlı ordusu Erkani Hərbiyyəylə yetinməli olur. 22 yanvar 328-də siyasi vəziyyət: düşmənlərin Ədirnəni verməmək iddiasının ifadə edildiyi notaya qarşı Osmanlı dövləti düşmənlərini elan etməklə cavab verib. Osmanlılar tərəfində 10 yanvar 328-də hökuməti zərbə vurmağa inandıranlar dövlətin cəzalandırmaqdan başqa, mühüm vəzifələrə təyinatlar apardığını, Osmanlı hökumətinin hücuma aparacaq fikirləri təqdir etdiyini, nümayişçilərlə bir araya gələrək fikir mübadiləsi və iş aparacağını bildirirlər.

Osmanlı xalqı heç bir hökmü qalmamış kabinetin miskinliklə Ədirnəni düşmənə verməyə razı olduğuna, yeni kabinetin milli namusu qoruyaraq, həmçinin əsgərləri qaytararaq, hələ ki, düşmən əlində olan Ədirnənin Osmanlı ordusunun hücumu ilə xilas edəcə-yinə əmindir. Vilayətdə hökumətin təşviqilə hərbin davam etdirilməsi üçün əhali oyanıb.

22 yanvar 328-də hərbi vəziyyət: 10 yanvar 328-dən bəri hərbi vəziyyətdə mühüm dəyişiklik yoxdur. İzmit və Bandırma tə-rəflərdəki hərbi ehtiyatların gəmilərə yüklənməsi üçün hazırlaqlar aparılır. Anadoludan başqa cəlb edilə biləcək qüvvə yoxdur. Millət nümayəndələrinin əli silah tutan yüz minlərcə adamdan istefa edi-ləcəyinə dair işarə müşahidə edilmir.

Müzakirə edilən vəziyyətin təhlili və nəticə: millətin, ümumi düşüncənin aldadılmaması, kabinetin öz iddiasını təkzib etməməsi üçün düşmən ordusunun say üstünlüyü, strateji vəziyyətini qəti və əzmkaranə hücum ilə yox etməyə qərar verildiyini düşünmək lazım gəlir. Həqiqətən, bundan başqa qərar verilə bilməzdi. Ədirnə, Çatalca ordusundan 300 kilometr uzaqlıqda və Çatalca qarşısındakı bolqar qüvvələrindən ayrılıqda bir mühasirə ordusu Osmanlı ordusundan ayrıdır. Buna görə də Ədirnəyə çatmaq üçün əvvəlcə Çatalcada əmr altında olan bolqar qüvvəsini əzmək, ikincisi, mühasirəni keçmək, üçüncüsüsə dörd aydan bəri mühasirədə olan küllü miqdarda ərzaq ehtiyatını təcili şəhərə çatdırmaq lazımdır. Bunun üçün hərəkət və hücuma keçmək mütləqdir. Bu hücum ya birbaşa Çatalcadan quru yolu ilə, ya da həm qurudan, həm də Bolqar əsas hissələrinin arxasınca təhdid edəcək şəkildə dənizdən, yaxud, eyni zamanda, Gelibolu yarımadasından edilməlidir. Hücum hərəkətini qətiyyən yubatmaq olmaz, düzgün deyil. Ədirnə gündən-günə öz gücünü itirməkdə və sükuta dalmaqdadır. Bundan sonra o, bütün silahlar və təchizatı ilə onu mühasirəyə almış düşmənin qüvvələrinə qatılacaq, artıq adam üstünlüyünün çoxluğu səbəbindən hücumun aradan qaldrılması müşkül olacaq. Buna görə də Gelibolu limanında olan qüvvələr təcili Çatalca tərəfinə cəlb edilməli, Geliboluda qalacaq əsgərə Çatalca ordusu ilə bərabər düşmən üzərinə güclü hücum əmri verilməlidir. Əmr və fərman həzrətlərə məxsusdur. Ali Fəthi – Mustafa Kamal”.

İzzət Paşa yuxarıda verilən bu qeydi “İttihadçı” liderlərə, xüsu-silə də Ənvərə qarşı təhdid kimi qəbul edib. Lakin Mustafa Kamalla Fəthi bəyi vəzifədən uzaqlaşdırmaq əvəzinə onlara, sadəcə, xəbərdarlıq etməyə üstünlük verib²⁹³. Ancaq daha sonra Tələt bəyin vasitəçi olaraq araya girməsilə Mustafa Kamalla Fəthi bəyin öz işlərinin başında qalmaları təmin edilib.

Osmanlı dövləti 30 may 1913-cü il tarixində London sülh mü-qaviləsini imzalayaraq Midye-Enez xəttini sərhəd kimi qəbul edib və Ədirnəni Bolqarıstana vermək məcburiyyətində qalıb. Mahmud Şevkət Paşa 11 iyun 1913-cü il tarixində sui-qəsd nəticəsində öldürülüb, yerinə Səid Halim Paşa keçib. II Balkan döyüşü əsnasında 21 iyul 1913-cü il tarixində Ədirnə azad edilib²⁹⁴. Ədirnəyə ilk girən yenə də Ənvər bəy olub. Amma plana görə, bura gəlməli olan firqə Fəxri Paşa, Əli Fəthi və Mustafa Kamalın komandanlığı altında olan firqəydi. Bu hadisədən sonra iki qrup arasında münasibətlər yenə də gərginləşdi²⁹⁵.

C. Sofiyaya gedişi

27 oktyabr 1913-cü il tarixində Əli Fəthi Sofiya elçiliyinə²⁹⁶, Mustafa Kamalsa Sofiya Hərbi Attaşeliyinə göndərilib. Fəthi bəy xatirələrində Mustafa Kamalı Sofiya Atteşeliyinə özünün təklif etdiyini və onun da bunu qəbul etdiyini söyləyib. O, başda Ənvər bəy olmaqla qabaqcıl “ittihadçılar”ın da Mustafa Kamalın bu gedişindən bərk sevindiklərini qeyd edirdi²⁹⁷.

Mustafa Kamal Sofiyada bolqarıstanlı türklər məsələsi üzərində möhkəm durdu və onlarda milli şüuru oyandırmaq üçün ciddi-cəhdlə çalışmağa başladı. Türk dilində dərc olunan ilk qəzeti səfirlik vasitəsilə nəzarəti altına aldı. Bolqarıstandakı “Makedoniyalılar cəmiyyəti” ilə yaxın münasibətlər qurdu, onlara maddi yardım etdirdi. 17 türk millət vəkilindən biri olan yoldaşı Şakir Zümrənin köməyilə bolqar parlamentinin müzakirələrini dinləyərək çoxparti-yalı parlamentin necə fəaliyyət göstərdiyini araşdırdı.

Bolqarıstanda qaldığı müddətdə əsas vəzifəsi olan məlumat toplama işini müxtəlif mənbələrdən istifadə edərək reallaşdırdı və əldə etdiklərini İstanbula çatdırdı. Burada ala bildiyi ən əhəmiyyətli məlumat bolqarların Balkan döyüşlərində alman zabitləri vasitəsilə Osmanlı Baş Qərargahının hərəkət planlarını əvvəlcədən əldə etdik-lərini öyrənməsi idi. Ancaq Birinci Dünya müharibəsi başlama-mışdan əvvəl onun ələ keçirdiyi bu qiymətli məlumat heç zaman Osmanlı Baş qərargahı tərəfindən nəzərə alınmadı²⁹⁸. Mustafa Kamal Birinci Dünya müharibəsinə qədər Sofiyada qaldı, müharibə başla-yan kimisə hərbi vəzifə tələb etdi.

Bu ərəfədə İstanbulda Ənvər bəy podpolkovniklikdən gene-rallığa yüksəldilərək hərbi nazir vəzifəsinə təyin edildi. O, general Liman Von Sandersin rəhbərliyi altındakı alman hərbi islah he-yətinin tövsiyələrinə əməl edərək orduda böyük yenilənmə, gəncləşdirmə prosesinə başladı. Bu zaman yaşlı və istedadsız hesab edilən komandirlər təqaüdə göndərildi, yerinə gənc zabitlər gətiril-di. Bu proses bir çox yerlərdə olduğu kimi, Mustafa Kamal tərəfin-dən də müsbət qarşılandı. Amma bir şey də vardı ki, Ənvər Paşa aralarında çoxdan bəri mövcud olan rəqabət səbəbindən Mustafa Kamala fəal vəzifə həvalə etmədi.

III. Birinci Dünya müharibəsi və Mustafa Kamal

Avstriya vəliəhdi Frans Ferdinand 28 iyun 1914-cü ildə Saray-bosniyada öldürülüb, bundan bir ay sonra isə Avstriya-Serbistan müharibəsi başlayıb. Birinci Dünya müharibəsinin başlanması mənasını verən bu hadisədən sonra Osmanlı dövləti, demək olar ki, tələm-tələsik bu müharibəyə qoşulmaq məcburiyyətində qaldı.

Bu ərəfədə qərbli müttəfiqlər Almaniya qarşısında çətin vəziy-yətdə qalan Rusiyaya ən qısa yolla kömək çatdırmaq üçün hazırlıq görməyə başlamışdılar. Bunun üçün də türklərin əlində olan Çanaq-qala boğazını zorla ələ keçirməyə qərar vermişdilər. Rus donanması bir neçə dəfə boğazın xarici istehkamlarını bombardman etdi. Bütün bu gedişatdan artıq yeni çaxnaşmanın yaxınlaşdığı anlaşılırdı.

A. Çanaqqala cəbhəsi

Osmanlı dövlətinin 29 oktyabr 1914-cü ildə Birinci Dünya mü-haribəsinə qoşulmasından sonra Mustafa Kamal baş qərargahdan fə-al vəzifə tələb etdi. Onun bu tələbi 20 yanvar 1915-ci il tarixində Təkirdağda qurulmaqda olan 19-cu diviziya komandanlığına təyin edilməsilə nəticələndi. Mustafa Kamalın təyin edildiyi bu vəzifə o dövr üçün üçüncü dərəcəli vəzifə hesab edilirdi.

19-cu diviziya ordunun ehtiyatında saxlanılmaqla bərabər, əv-vəlcə Maydosa (Eceabata), daha sonra Biqalıya nəql edildi. Bu ərəfədə ingilis və fransız donanmaları Çanaqqalanı keçməyə təşəb-büs etsələr də, ağır itkilər verərək geri çəkilirdilər²⁹⁹. Mustafa Kamal öz vəzifəsinə başlayar-başlamaz, Ece limanı, Seddülbahir və Morta limanı daxil olmaqla, sahilin qorunması məsuliyyətini üzərinə götürdü. Bölgəyə çıxarılan anzakların³⁰⁰ öz hədəflərinə çatmayaraq uğursuzluğa düçar olmalarını, bununla da Antanta dövlətləri or-dusunun sahildə ilişib qalmalarını təmin edən Mustafa Kamal sayca üstün vəziyyətdə olan işğalçıların irəliləməsinə imkan vermədi.

Çanaqqalada Sarıbayır, Conkbayırı, Kirəctəpə, Anafartalar cəb-hələrində gedən döyüşlər Mustafa Kamalın hərbçi bacarığını ortaya çıxarması baxımından əhəmiyyətliydi. Özü bu döyüşləri tarixin ən çətin döyüşləri kimi xarakterizə edib. Mustafa Kamal Çanaqqala müdafiəsində əldə etdiyi yüksək uğurlarına görə, 1 iyun 1915-ci ildə polkovnik (abay) rütbəsinə yüksəldildi³⁰¹.

O, Birinci Dünya müharibəsi illərində bir çox cəbhələrdə, az qa-la, atəşlə imtahan edilərək yetişmiş, öz qabiliyyətini sübut etmiş komandandır. Çanaqqala döyüşləri hərbi bacarığıyla bağlı onu əfsanələşdirdiyi kimi, millətini və düşmənini tanımasına da şərait yaradıb. Məlum olduğu kimi, Çanaqqala cəbhəsində baş verənlər Milli Mücadilə Hərəkatının başlanğıc mərhələsi kimi qəbul edilir. Ancaq türk milləti üçün Çanaqqala çox bahalı zəfərdir. Belə ki, yaxın tariximizdə hərbi və siyasi anlamda böyük əhəmiyyətə malik Çanaqqala döyüşlərini, burada baş verənləri yaşayan, isti-qamətləndirən Mustafa Kamal Paşanın öz sözlərindən anlamağa ça-lışmaq tarixi həqiqətləri ortaya çıxarmaq üçün daha məqsədəuyğun olar.

Ruşən Əşrəfin 1918-ci ildə “Yeni Məcmuə”nin Çanaqqala nüs-xəsində yayımlanan müsahibəsində³⁰² fövqəladə dərəcədə əhəmiy-yətli məsələlər haqqında danışan Mustafa Kamal Paşanın yanaşma və düşüncələrini şəxsən öz dilindən və öz ifadələri ilə təqdim etməyi daha məqsədəuyğun bilirik. Şişlidə Mustafa Kamal Paşa ilə üç ayrı hissə halında aparılan müsahibənin xülasəsi aşağıda diqqətinizə təqdim edilib:

“… Təbii, hərbi sirrə təmas edən məqamları sizə söyləməyəcə-yəm. Bunların nə sizə aidiyyatı var, nə də oxuyanlara hansısa faydası ola bilər. Bunlar bizim sənətin adamları üçündür ki, gələ-cəkdə tarix hamısından bəhs edəcək… Qənaətimə görə, düşmən hücuma iki nöqtədən təşəbbüs edə bilərdi: Biri Seddülbahir, digəri Kabatəpə istiqamətiydi… Nəzərimcə, düşməni quruya çıxarmadan bu sahil parçalarını müdafiə etmək mümkündü. Buna görə də alaylarımı sahildən müdafiə edəcək şəkildə yerləşdirdim. Bu vəziyyət təqribən 1330-cu ilin fevralında yaranmışdı… Düşmən bir dəfə Seddülbahirə və Kumkaləyə desant çıxarmağa təşəbbüs etdi. O zamanlar adı ağızlarda dolaşan Mehmet Çavuş meydana atıldı, torpaqlarımıza ayaq basan düşməni təkrar dənizə qaytardı… Bu hərəkət kəşf kimi qəbul edilə bilər. Bir də məlum “5 mart məsələsi” var… Lakin bu, tamamilə dənizlə bağlı hadisə sayıla bilər. Sahil müdafiəsi Cavad Paşa həzrətlərinin əmrindəydi. Bu hərəkatla əlaqəm birbaşa yox, dolayısıyla oldu. Ancaq 5 mart gününün səhəri Cavad Paşa həzrətləri ....-da yerləşən qərargahıma gəlmişdi. Ona Seddülbahir sahil məntəqəsindəki vəziyyəti göstərmək üçün birlikdə Kırtəyə qısamüddətlik səfərə getdik. Oraya çatdığımız zaman düşmən donanmasının Kirtə və Alçıtəpə istiqamətlərində açdığı atəş altına düşdük. Bundan sonra bəndəniz məntəqənin mühafizəsinə məsul olan alay komandirinə lazım olan şifahi təlimatları verdi. Və vəzifə başında olmaq üçün Cavad Paşayla bir-likdə geri qayıtdıq…

Türkiyənin müqəddəratını təyin edəcək döyüşə doğru getdiyi-mizi həyəcanla hiss edirdim. Bundan sonra komandanlar, baş həkim və onun yavəri, bir də mənim yavərimlə birlikdə hissələrini yürüşə hazır şəkildə saxladığımız 57-ci alayın – bu, çox məşhur alaydır, çünki hamısı şəhid oldular – toplandığı əraziyə getdik. Sadə düzülüşdə Biqali dərəsi boyunca gedən yola çıxdıq və Kocaçimən təpəsinə üz tutdum. Yolda gedərkən istər komandirlərə, istərsə də baş həkimə şifahi şəkildə lazımi izahatları verirdim. Olduğumuz dərədə bizi getdiyimiz yerə çatdıracaq müəyyən yolun olmaması bir yana, Kocaçimənə çatmaq üçün üz tutduğumuz sahə də həddindən artıq kolluq, keçilməsi müşkül qayalıq dərələrlə doluydu. Bir yol tapıb bölümə də istiqamət vermək üçün top-çu taborunun komandirinə tapşırıq verdim… Bu komandirlər də, təbii ki, atların üstündəydilər… Hamımız bölmənin qarşısında gedirdik. Əsgərlər isə piyada irəliləyirdilər.

Tapşırıq verdiyim şəxs birdən-birə yoxa çıxdı. Ondan sonra ba-tareya komandirinə tapşırıq verdim. Bu da baş alıb Kocaçimən təpə-sinə qədər getdi.... Onun da yol göstərməsindən istifadə etmək ol-madı…

Yolu tapmaq və dəstəni oradan keçirmək məqsədilə özüm Ko-caçimən təpəsinə gəlib çıxdım. İndi də siz Kocaçimən təpəsini təsəv-vürünüzdə canlandırmağa çalışın. Kocaçimən o yerlərdəki ən yüksək təpədir. Lakin Arıburnu nöqtəsi künc-bucağına qədər cəsəd içində qaldığından bizim olduğumuz yerdən görünmürdü. Gəlin bir xəritədə də baxaq… Yəqin, siz də başa düşərsiniz ki, dənizdə olan gəmilərdən və zirehlilərdən başqa heç nə görmədim. Bircə düş-mənin sahilə çıxmış piyada hissələrinin, hələ ki, uzaqda olduğunu başa düşdüm. Adamlar o çətin ərazini dayanmadan qət etdikləri üçün yorulmuş, hərəkət imkanı həddindən artıq çətinləşmişdi. Alay və batareya komandirinə öz əsgərlərini toplayıb onlara qısamüddətli istirahət verməsini tapşırdım. Dənizdən gələn qüvvələri gizli olaraq on dəqiqəyə qədər müşahidə edəcək, dayanıb gözləyəcək, sonra da ardımca gələcəkdilər.

Orada Abdal keçidi var idi. Mən də o keçiddən adlayaraq Conkbayırına gedəcəkdim. Yanımda yavərim, əmir zabitim və baş həkim ilə birlikdə bu sahibsiz torpaqları əvvəlcə atlı şəkildə irəlilə-məyə çalışdıq. Lakin ərazi bunun üçün uyğun deyildi. Ona görə də heyvanları buraxdıq, piyada Conkbayırına qədər getdik.

Burada təsadüf etdiyimiz səhnə çox maraqlı idi. Və hadisənin ən mühüm anı da, məncə, elə bu məqamdır…

Bu ərəfədə Conkbayırının cənubundakı dəniz səviyyəsindən 261 metr hündürlüklü təpədən Conkbayırına doğru… Alaydı ki bu… Alay… Firqənin bir alayıdır. Sahilin müşafidə altında olmasına bax-mayaraq bir qrup əsgərin Conkbayırına doğru qaçmaqda olduğunu gördüm. Sizə bu söhbəti olduğu kimi təsvir edəcəyəm. Şəxsən özüm bir adamın qarşısını kəsərək:

–Niyə qaçırsınız? – soruşdum.

– Əfəndim, düşmən gəlir, – dedilər.

– Hanı? – dedim.

– Odur, – deyə 261 metr hündürlüklü təpəni göstərdilər.

Həqiqətən, düşmənin ovçu kimi birxətli şəkildə 261 metr hündürlüklü təpəyə yaxınlaşdığını, sərbəstcə irəli doğru hərəkət etdiyini gördüm. İndi özünüz vəziyyəti təsəvvür edin… Mən öz qüv-vələrimi, əsgərlər on dəqiqə istirahət etsinlər deyə, buraxmışdım… Düşmən isə artıq bu təpəyə gəlib çıxmışdı. Deməli, düşmən mənə əsgərlərimdən daha yaxındı. Və əgər həmin an olduğum yerə gəlib yetişsəydi, qüvvələrim çox pis vəziyyətə düşəcəkdilər. O zaman bu məntiqi mühakiməydi, sövq-təbii hərəkətdi, bilmirəm, amma üzümü qaçan adamlara tutaraq:

– Düşməndən qaçılmaz, – deyə, qışqırdım.

– Cəbbəxanamız qalmadı, – dedilər.

– Cəbbəxananız yoxdursa, süngüləriniz var, – dedim.

Və bağıraraq onların süngülərini silahlarına taxdırdım. Yerə yatmalarını əmr etdim. Eyni zamanda, Conkbayırına doğru irəlilə-məkdə olan piyada alayıyla döyüş batareyasının yetişə biləcək əs-gərlərinin cəld, qaçaraq olduğum yerə gəlmələri üçün yanımdakı əmir zabitini geriyə yolladım. Bu adamlar süngüləri taxıb yerə ya-tınca, düşmən tərəfin əsgərləri də dərhal yerə çökdülər. Qazandı-ğımız an bu an idi…

Elə bu vaxt arxadan bir bölük özünü yetirdi. Onu cəbbəxanasız bölüklə möhkəmləndirərək atəş açmalarını əmr etdim. Yanıma gəlmiş alay… Tabor komandiri yüzbaşı Ata Əfəndiyə bütün taboru ilə birlikdə bu bölüyü məhkəmləndirərək 261 metr hündürlüklü təpə üzərindən düşmənə hücum etməsini əmr etdim. Səhra ba-tareyasına Su yatağında mövqe qurduraraq düşmən piyadasının üzərinə atəş açdırdım. Dərədən keçdiyi üçün bir az gecikən digər batalyon komandiri də əsgərlərinin hücuma qoşulmasını əmr etdi. Bundan sonra alay komandirinə bütün alayıyla birlikdə dediyim istiqamətlərdə düşmən üzərinə hücum etməsi əmr olundu… Biqalı ətraflarındakı 19-cu Fırka bölümünün hamısını Qəcadərə istiqamətdə saxlamasını tapşırdım və döyüşü Conkbayırından idarə edəcəyimi bildirdim…

Saat on ikinin yarısından əvvəl mövcud vəziyyət, məncə, belə idi: düşmənin sahilə çıxmış qüvvəsi səkkiz batalyondan çox olardı. Səkkiz batalyonluq bu qüvvə yetərincə geniş cəbhə boyunca 261 metrlik təpəyə qədər şimaldan və Kamal yerinin olduğu təpələrin qərb yamaclarına qədər qərb tərəfdən irəliləyə bilmişdi. Lakin bu uzun cəbhə xətti əsl maneə olacaq sıra dərələrlə kəsilmişdi. Buna görə də düşmən öz cəbhəsinin, demək olar ki, hər nöqtəsində zəif idi. Conkbayırın şimalında yer alan… ... firqənin sürətli hücum ba-tareyası Arıburnu nöqtəsini atəş altına aldığı üçün düşmənin, hələ ki, ixrac etməyə çalışdığı bölümün hərəkəti həm müşkül idi, həm də geri məğlub olaraq çəkilmək məcburiyyətində qaldı. …ci alayın Conkbayırı və Suyatağı xəttindən 261 metrlik təpə istiqamətində və dar cəbhəylə sıx şəkildə düşmənin çox seyrək, mühüm sol cinahına hücum etməsi, iki batalyondan ibarət olan …ci alayın da mərkəz təpə istiqamətində ümumilikdə geniş cəbhəylə düşmənin üzərinə atılması onu geri çəkilməyə, sığınmağa məcbur etmişdi. Lakin məncə bu 12 yerləşdirmə vəziyyətindən daha mühüm olan amil var. O da hər kəsin öldürmək və ölmək üçün düşmənin üzərinə atılması idi. Bu, adi hücum deyildi… Bu hər kəsin qələbə çalmaq və ya ölmək əzmilə hərəkətə keçdiyi hücumdu. Hətta mən komandirlərə şifahi olaraq verdiyim əmrlərdə bunu da əlavə edərək demişdim: “Sizə hücum etməyi əmr etmirəm, ölməyi əmr edirəm. Biz ölənə qədər keçən zaman ərzində yerimizə başqa qüvvələr və komandirlər gələ bilərlər…”

Lakin axşama qədər hələ çox zaman var idi… Elə bu ərəfələrdə idi ki… firqə komandirindən xəbər gətirən zabit düşmənin Kum-təpəyə desant çıxardığını, orada qüvvəmizin olmadığını dedi… O, firqə olaraq bizim bu cəhəti diqqətə almağımızı, eyni zamanda, firqə komandanının təkmil qüvvələrilə Kirtəyə getdiyini bildirdi. Kum-təpə Kilitbahirə ən yaxın, çox əhəmiyyətli nöqtəydi. Buranı əldən vermək bütün məqsədləri heçə endirə bilərdi. Buna görə də dərhal ağlıma gələn şey Arıburnunda döyüşdə iştirak edən qüvvələrin hücumunu davam etdirmək və firqə əsgərlərinin hamısını şəxsən Kumtəpəyə yetişdirmək oldu. Bununla bağlı lazımi əmrləri verdim. Özüm isə şəxsən firqə bölümünə rəhbərlik etməyi seçdiyim üçün dərhal hərəkətə keçdim. Çünki komandan dərhal hərəkət etməlidir. Onun yubanmağa haqqı yoxdur. Və Qocadərədə …ci alayla, daha sonra da …ci alayla görüşdüm”.

Mustafa Kamal günortadan sonra saat bir radələrində Maltə-pəyə yaxınlaşdığı ərəfədə hərbçilərin onu çağırdığını eşidir. Səslərin gəldiyi tərəfə yaxınlaşır. Görür ki, çağıranlar korpus komandiri Esad Paşa və onun əsgərləridir. O, haqqında danışılan həmin o son məlumatı oxuyur. Və görür ki, bu raport, eyni zamanda, özünə də aiddir və bir az əvvəl gəlib düşmənin Kumtəpəyə çıxdığını xəbər verən zabit bu məlumatı ona çatdırmışdı. Hansı məna verdiyini də söyləmişdi. Halbuki oxuduğu bu məlumata əsasən, düşmənin Kumtəpəyə çıxdığı doğru deyil…

“Demək belə… Ayın 12-si və 13-də gecə vəziyyət haqqında heç bir tərəfdən dəqiq məlumat ala bilmirəm. Gecə qaranlığına görə, hərbi mənzərəni, demək olar, ancaq gözlə müşahidə etmək olur. Və vəziyyəti ətraflı şəkildə anlaya bilmək üçün həmin gün səhərə qədər cəbhəni dolaşdım, sonra da telefon mərkəzi yaradılmasını əmr etdiyim Qocadərəyə getdim. Aydınlaşdırdığım yeni vəziyyətə görə, sağ cinahdakı ehtiyat qüvvələrini alıb mərkəzə, sol cinaha yaxınlaşdırdım. Özüm də şəxsən “Kamal yeri” adını alan mərkəzdən döyüşü idarə etməyə başladım… O zaman Arıburnunda 12 apreldən başlayaraq 4 may da daxil olmaqla Arıburnu qüvvələri-nə 23 günlük komandanlıq etmək, sonra bütün cəbhənin sağ cinahında yalnız ....ci firqəyə komandanlıq etmək hüququm var idi. Bu müddət ərzində bir çox hərbi hadisələr baş verdi. Biz yalnız ən mühüm günlər haqqında danışa bilərik.

Bu, əsgərimizin fədakarlığı və əzmi sayəsində qazanılmış uğurdur. Qəhrəmanlıq demirəm, çünki türklərin bundan da qəhrə-man olduqları, daha çox fədakarlıq göstərdikləri günlər olub və bu yaxşı yadımdadır… Hər halda, əsgərlərimizin dözüm və mətanəti, zabitlərimizin, komandirlərimizin cəsarəti, əzmi sayəsində həmin gün uğur qazana bildik.

Həqiqətən də 12 aprel döyüşü Arıburnu cəbhəsində qazanıla-caq müvəffəqiyyətin təməlini qoyan, ingilislərin bu cəbhədə əzmini qırıb, planlarını məhv edən döyüş idi. 14 apreldə iki alaylıq qüv-vənin də tabeçiliyimə keçəcəyi müəyyən edildi. Bundan sonra düşmənin üzərinə təkrar hücuma keçilməsinə əmr verdim. 13-14 aprel gecəsini Qocadərə kəndində keçirdim. Qəti qərarımı dan yeri ağarana yaxın verdim. Elə zamanda ki, düşmən donanması Qabatəpə istiqamətindən Qocadərə kəndini atəşə tutmuşdu. Lazım olan hücum əmri məhz bu atəş altında yazıldı. Sonra da bu əmr atlılarla hissə komandanlarına göndərildi. Mən isə “Kamal yeri”nə getdim.

Saat yeddi ilə səkkiz arasında sol cinah və cəbhə boyunca hü-cum başlandı. Bundan sonra sağ cinahda da bölümlərimizin hü-cumlarını müşahidə etdim. Bütün cəbhə boyunca hücum böyük mü-vəffəqiyyətlə davam edirdi. Düşmən artıq Qanlısırıtda geri çəkil-məyə başlamışdı. Saat 10-dan sonra sağ cinahımız da düşmənə qarşı təzyiqə keçdi və onu geri çəkilməyə məcbur etdi. Sonra da təqib baş-landı. Günortaya yaxın idi ki, düşmənin Qanlısırıtda geri çəkilən və axşamdan qalan qüvvələr Qırmızısırtda da ən son geri çəkilərək sı-ğındıqları xəndəklərdə tüfənglərini ataraq dərhal sipərlərin önünə çıxdılar, papaq, ağ yaylıq, bayraq yelləyərək təslim olmaq istədik-lərini bildirdilər.

Bütün bu baş verənləri mən də, yanımdakılar da “Kamal yeri”ndən durbinsiz seyr edirdik. Bu aralarda istər firqənin rəhbəri İzzəddin bəydən aldığım məlumatlardan, istərsə də şəxsən apar-dığım müşahidələrdən anlayırdım ki, düşmənin Arıburnu tərəf-lərdəki təpələrdə fəaliyyətindən əsər qalmayıb. Sağ cinahımız qarşısında düşmən tərəfin adamları sahilə sığınmışdılar. Yalnız geri çəkilmə nöqtəsindən uzaq qalan düşmənin Qanlısırtla Qır-mızısırtdakı tutduqları vəziyyətinə görə, həmçinin Mərkəztəpədə olan hissələrin sağ cinahdan Kömürqapıdərəsi və Bombasırtlarına qədər irəliləyərək Yüksəksırtda aldıqları hakim vəziyyətə görə düşmən əsgərlərinin yerdə qalan hissələri geri çəkilmir, dəyanətli davranırdılar. Düşmənin əsl dözümlülüyü Yüksəksırtın qərbində və Haintəpədə müşahidə edildi.

Ən nəhayət, gecə bölmələrin həddindən artıq yorğun olduğu da anlaşıldıqdan sonra qazanılan müvəffəqiyyətlə kifayətlənməli olduq. Döyüş dayandırıldı, tutulan, qazanılan xətlərdə xəndəklərin hazırlanması əmri verildi.

15 aprel günü müşahidə edilən vəziyyət belə idi: düşmən sağ cinahımızın qarşısında Yüksəksırtın sahilə uzanan hissəsində Kö-mürkapı dərəsindən kənarda yamaclara sığınmış halda durmuşdu. Bunun müqabilində bizim bölmələrimiz Cəsarəttəpədəki düş-mənlərin tutduğu təpənin yuxarı hissəsində, bunun qarşısındakı bölmələrimiz isə Ədirnəsırtında Qırmızısırt və Qanlısırtda idi. Yuxarı hissələr təkrar düşmən tərəfindən işğal edilmiş və buna müqabil olaraq bölmələrimiz yuxarıda adı çəkilən xəttin şərqində və qarşısında mövqe tutmuşdular.

Sən demə, düşmən gündüz də desant çıxarmağa davam edir-miş. Sahilə çıxarılan düşmən qüvvələri irəliyə hərəkət edərək ön xətləri möhkəmləndirirmiş, xətlər möhkəmləndirildikcə ümumi vəziyyəti təshih edə bilmək üçün cəbhənin bəzi nöqtələri boyunca hərəkətdə imiş. Bu hərəkət nəticəsində Qanlısırt tərəfindən sol cinahımıza təzyiq edilirmiş. Amma bu hücumun qarşısı alınmışdı.