Читать книгу: «Belə gəlmiş, belə getməz», страница 3

Son görüşüm

Anam məni yanına çağırmışdı. Yenə də qonşu qadınlar bizdə idilər. Onlar odunluqda dayanmışdılar. Anamın yanında təkcə atam vardı.

Otağa girdim. İçəri girəndə sağ tərəfdə, çardağın yanındakı divarda iki pəncərə, solda isə küçəyə açılan bir pəncərə yerləşirdi. Qapıya bitişik divarın dibindəki yataqda anam tərpənməz şəkildə uzanmışdı… Başı küçəyə açılan pəncərəyə tərəf idi; üzünü asma çardağa tərəf çevirmişdi. Amma pəncərənin pambıq pərdəsi aşağı salınmışdı. Axşamçağına doğru otağın içi sentyabr kölgəsi ilə dolu idi.

Anamın üzü rahatlıq saçırdı. Gözləri ilə mənə gülümsəyirdi. Atam baş tərəfində dayanmışdı. Səssizlik içindəydi… Zaman keçir, aradan sanki on il, yüz il ötürdü. Anam nə isə demək istəyir, amma danışa bilmirdi. Hecalar böyüyür, ağzına yerləşmirdi. Onsuz da arzuları əlindən uçub getmişdi. İndi də dilinə hakim ola bilmirdi. Nəsə demək istəyirdi. Atam "Quran" oxuyurdu.

Anam heç danışa bilmirdi. Artıq gözlərini də hərəkət etdirməyi bacarmırdı. Baxışları donuq idi… Gözləri tavana ilişib qalmışdı. Nəfəs almaqda çətinlik çəkirdi.

Məni yenidən bayıra çıxardılar.

Bu, anamı son dəfə görməyim oldu. Amma səsi həmişə qulağımdadır: "Gözlərim açıq ölməyəcəyəm…"

Özümü günahkar hiss edirdim.

Axşam düşürdü. Evimizə girib-çıxanlar isə getdikcə artırdı… Hava qaralmışdı. Anam hələ ölməmişdi.

Mənə dedilər ki, Nəriman xalagilə gedib gecəni orda qalım.

Nəriman xanım Adada, bundan əvvəlki evimizə bitişik evdə yaşayan, mənim "Darüşşəfəqə"yə qəbul sənədimi gətirən yanğınsöndürənin arvadı idi.

Vəziyyət elədir ki, həmin an nə istəsəm, mütləq şəkildə yerinə yetiriləcəkdi. Bir salxım üzüm istədim. Atam əlini çardağa uzatdı və tənəkdən iri bir salxım üzüm dərib mənə verdi…

Kasıb dolanmaq

Amerika Birləşmiş Ştatlarındakı iqtisadi böhranın bütün dünyaya yayıldığı, bunun müharibədən yenicə çıxmış Türkiyəyə də təsir etdiyi illərdə yaşayırdıq. İşsizlik, pulsuzluq, yoxsulluq hər yanı bürümüşdü. Bu vəziyyətdə ən çox əziyyət çəkən ailələrdən biri də bizimki idi.

Anamın vəfatından sonra dolanışığımızla bağlı çətinliyimiz daha da artdı. Atamın hansısa bir işi yox idi. Heç vaxt da olmamışdı. Ona görə də heç vaxt, – "atamın peşəsi budur", – deyə bilməmişəm. Həmin günlərdə qısa müddət qülləsi olan ağ rəngli şəxsi evin bağçasına qulluq etmişdi. Həftədə iki gün o bağçada bağbanlıq edirdi. Amma qışın gəlişi ilə o iş də sona çatdı.

Mənə elə gəlir ki, anamın ölməsinə yaxın atam çətinliyimizi anama hiss etdirməmək üçün son gücünü tükətmiş, əlində olan-qalanı onun üçün xərcləmişdi.

Atam sanki işi varmış kimi, hər gün səhər evdən çıxar, eyni saatda yola düşən paroxodla İstanbula gedər, hər axşam da evə eyni paroxodla əlində torbası, zənbili, rəngli, böyük yaylığa bükülmüş ərzaq, meyvə geri qayıdardı. İstanbulda hər şey Adadakından daha ucuz olduğu üçün o, hər şeyi ordan alıb gətirərdi: yerə düşüb çatlamış iri qarpızlar, yetişmiş olduğu üçün bir tərəfi əzik, bal dadan yemişlər, çox yetişmiş olduğu üçün salxımından tökülmüş ağ üzüm dənələri, yetişmiş və əzik pomidorlar, hər cür meyvə-tərəvəz… Atam hətta çörəyi də çox vaxt İstanbuldan gətirirdi. İstanbul bazarlarında boyat çörək, az qala, bir quruş ucuzuna satılırdı. Atam deyərdi ki, boyat çörək mədəmizə xeyirlidir, heç özü də təzə çörək yeməzdi. Halbuki mən təzə, isti, yumşaq çörəyi çox sevirdim.

Fındıq, fıstıq, şokolad, şəkər yeməzdik, onların yerinə yemiş, qarpız tumları yeyərdik. Bacımla birlikdə düzənliklərdən əməköməci, kasnı, əvəlik, turşəng və salat hazırlana biləcək, adlarını unutduğum daha neçə-neçə göyərti, bitki yığardıq. Yeməli göbələyi zəhərlisindən asanca ayırd edə bilirdik. Əsasən də Papaz məktəbi və Abbaspaşanın yamaclarındakı sıx otların altından, iynətək iti, bir-iki qarış uzunluqda yarpaqların altından göbələk tapıb çıxar-dardıq. Evə səbət dolusu göbələk aparardıq. Köz üzərində qızardılaraq bişən göbələyi çox sevirdim. Qabırğa ətindən kömür alovuna daman qan kimi, göbələyin də köz üstünə suyu damardı. Məktəbdə bir müəllimim beş kiloqram göbələkdə yalnız iki yüz əlli qram ətin kalorisinin olduğunu deyəndə çox üzülmüşdüm².

Ocaqda və sobada yandıracağımız odunu da özümüz toplayardıq. Quru şam budaqları, üstəlik, qatranlı şam qozaları elə gözəl, çırtha-çırtla yanardı ki…

Toyuq, hinduşka saxlayırdıq. Atam toyuqların yemini İstanbuldan gətirirdi. Hinduşkalar üçün isə onun özünün tapdığı bir yem var idi: palıd qozası. Adanın şamları arasında palıd da çox idi. Palıd qozasından torba-torba yığardıq. Hinduşkalar palıd qozasını yeməzdilər. Hətta yemək istəsələr də, iri qozalar dimdiklərinə yerləşməzdi. Biz hinduşkanı tutar, dimdiyini açar və qozasını əlimizlə ağzına basardıq. Hinduşkanın uzun boğazı boyunca qozanın aşağı düşməsinə baxardıq. Hinduşkaların qursağı qoza ilə dolardı. Atamın kəşf etdiyi bu yemlə hinduşkalar çox kökəlir, iriləşirdilər. Onların balalarına baxmaq isə çətin olurdu. Körpə ikən kürəkləri tüksüz olduğu üçün istidən çat-çat olardı. Ona görə də onların kürəyini yağlayardıq.

Toyuq və hinduşkalarımızın yumurtasını satardıq. Adaya müalicə və havasını dəyişmək üçün xeyli vərəmli xəstə gələrdi. Təzə yumurta vərəm xəstələri üçün xeyirli olduğundan, baha qiymətə satırdıq.

Zeytunluğun altındakı dalğaqıranla əhatə olunmuş kiçik körfəzə Yalova, Qaramürsəl və başqa yerlərdən heyva, qoz, üvəzlə yüklənmiş bərələr gəlirdi. Üvəz ovuc-ovuc satılırdı. Həmin bərələrdən ucuz çərəz alırdıq.

Qısacası, biz yaşamaq, yaşamağın yollarını tapmaq məcburiyyətində idik.

Adada su mənbələri olmadığı üçün buradakı evlərin çoxunda sisternlər olurdu. Amma bizim balaca evimizdə yox idi. Pul xərcləməmək üçün uzunqulaqla su daşıyan susatanlardan da almazdıq. Bacımla birlikdə (amma daha çox bacım) mis səhənglə körpünün yanındakı bulaqdan evə su daşıyardıq. Bulaqdan evimizə uzanan yoxuş çox dik idi. Yolu qısaltmaq üçün bu yoxuşların ən dikini seçərdim, çünki bura həm də ən qısa yol idi. Amma bostanların arasından keçən yolu seçməyimin səbəbi təkcə yolu qısaltmaq deyildi. Dostlarımın məni su daşıyarkən görməsini istəmədiyim üçün əlimdəki dolu səhənglərlə bu dik cığırla gedirdim. Yaşıdlarım və dostlarım olan bu yaxşı geyimli, gözəl görünüşlü varlı balaları susadıqlarında suyu stəkana özləri doldurmazdılar. Onlar suyu ya evlərindəki övladlığa götürülmüş uşaqlardan, süd analarından, qulluqçularından, nökərlərindən, onlar da olmayanda analarından istəyərdilər. Özü də bizdən fərqli olaraq, hər kimdən su istəsələr, – "Su ver!" – deyil, yaxşı tərbiyə aldıqları üçün – "Su verə bilərsinizmi?" – deyərdilər. Bu, cavabına ehtiyac olmayan sual şəklində buyruq idi. Analarından su istəyərkən onlar bu buyruğa bir də "zəhmət olmasa" sözünü əlavə etməyi heç unutmazdılar. Onların mənim kimi ataları yox idi, "atacım"ları, "bəy-baba"ları vardı. Bu uşaqların atalarına necə "bəybaba" deməsinə təəccüb qalardım. Öz atalarına yad adam kimi, süni şəkildə müraciət etmələrinə əsəbiləşərdim. Məhz bu uşaqların əlimdəki su dolu iki ağır səhənglə ayaqlarımı təlxək kimi ağırlıqdan yana basa-basa su daşıdığımı görüb mənə xor baxmalarını istəmədiyim üçün ən dik cığırla çıxırdım.

Cinsi təhsil

Yaşıdım olan bütün oğlan uşaqları kimi, cinsi təhsildən məhrum böyümüşəm. Biz nə filmlər və kitablar vasitəsilə dolayı, nə də həqiqi cinsi təhsil aldıq. Atam hətta dostları ilə cinsi məsələlərə dair zarafat etməyən, ağır xasiyyətli adam idi. Atamın bir dəfə də olsun, açıq-saçıq lətifə danışdığını, ya da ona danışıldığım eşitməmişəm. Halbuki başqaları belə kobud lətifələri çox danışardılar. Mən də bu cür lətifələrdən çox eşitdiyim halda, onları danışmağı sevmirəm. Amma açıq-saçıq lətifələr arasında xüsusilə siyasi hadisələri ən asan yolla şərh edərək danışmaq üçün o qədər təsirli olanları var ki… Bu məqsədlə danışıldıqda açıq-saçıqlığı belə qalmır.

Cinsi mövzuda heç danışmayan atam bir gün mənə bir münasibət haqqında bir-iki söz dedi. Uşaqlığımda bu mövzuda mənə deyilmiş ilk və son söz bu oldu.

Atamın dövlətə məxsus evdə yaşayan, təqaüdə dəniz zabiti olan bir dostu var idi. Bir gün onun evinin önündən keçirdik. Getdiyimiz yerdən qayıdarkən atam bu dostuna baş çəkəcəkdi. Çünki iflic olmuşdu. Bu yaşda adamı da iflic vurarmı?! O hələ cavan idi. Amma öz qayğısına qalmırmış. Atam dostu üçün xeyli təəssüfləndikdən sonra qadınlarla çox yatmaq səbəbindən bəzi kişilərin iflic olduğunu dedi. Yəni kişilər cinsi münasibətlərdə ehtiyatlı olmalıdırlar.

Atam bunu mənə sözlərini seçərək, rahatlıqla, yolda gedərkən tamamilə əhəmiyyətsiz və adi bir şey deyirmiş kimi danışırdı. Halbuki o vaxtlar bir atanın oğluna belə şeyləri deməsi qətiyyən yolverilməz idi. Atamın mənə dolayı yolla öyüd verməsi xoşuma gəlmişdi. Deməli, mən də artıq belə şeylərdən danışa biləcək yaşa gəlmişdim. On iki yaşında idim. Atam məni gənc hesab etdiyi üçün bundan danışırdı. Lakin atama heç bir söz demədim, sadəcə, səssizcə yanında addımlaya-addımlaya onu dinlədim…

Kağıza hörmət

Yazılmış olsa da, olmasa da, çapdan çıxmış olsa da, olmasa da, hər cür kağıza hörmət hissi duyuram. Dəftərlərin ucunun bükülməsini, kağız topalarının pozulmasını xoşlamıram. Qəzetləri oxuduqdan sonra onları necə gəldi, qarmaqarışıq, səhifələri dağınıq halda qoyub getmirəm. Nəqliyyatda qarşımda əyləşmiş bir nəfər əlindəki jurnal, yaxud kitabın vərəqlərini barmağı, ya darağı ilə kobudcasına açdıqda oturduğum yerdə narahat oluram.

Niyə beləyəm? – Bu sualın cavabını qırx beş il əvvələ gedərək verə bilərəm.

Öncə bunu deyim ki, uşaqlıqdan belə görmüşəm: istər oxuyub-yazan, istər şəhərli, istərsə də kəndli olsun, hər bir türk yerdə gördüyü iki əşyanı o dəqiqə qaldırıb ya divarın üstünə, ya pəncərənin taxta layı arasına, ya da ağac oyuğuna, yəni yerdən yüksəyə qoyur. Bunlardan biri çörək, digəri çap kağızıdır. Bu ikisinin üzərinə ayaqla basmazdılar. Çörək nemət, çap kağızı isə müqəddəs idi. Hətta çörəyi yerdən götürüb əvvəl öpərək alnına dayayır, sonra ayaq dəyməyəcək, hündür bir yerə qoyardılar. Çapdan çıxmış kağızda pis bir şeyin yazıldığı ağıla belə gəlməzdi. Bu kağızdakı hərflərin arasında "əlif" hərfi ən müqəddəsi idi. Çünki Allah kəlməsini bildirirdi.

Mənim kağıza hörmət hissim hazırda unudulmuş olan bu gözəl adətlə bağlılığımdan irəli gəlmir.

Atamın dostları arasında adını xatırlamadığım qoca bir kritli vardı. Yaşca atamdan böyük idi. Onu heç vaxt üzütüklü görməmişdim. Pal-paltarı köhnə olsa da, təmiz və ütülü olardı. Qalstuku, özü də düyün yeri çox işlənməkdən par-par parlayırdı. Pencəyinin qolları, şalvarının ətəyi didilmişdi. Sirkəçilər sahilində yüksələn (sonradan söküldü) ədliyyə binasında mirzəlik edirdi. (Sultanəh-məddəki böyük ədliyyə binası da hələ yanmamışdı). Sirkəçilər sahilindəki ədliyyə binasının üst mərtəbəsinin dəhlizində bir alçaq həsir stul, bir də masa kimi istifadə etdiyi çox balaca, siyirməli dolab vardı. Latın qrafikası hələ qəbul olunmamışdı, türk yazısı ərəb hərfləri ilə yazılırdı. Makinalardan hələ istifadə olunmur, ərizələr əl ilə yazılırdı.

Bir gün axşama doğru atamla Sirkəçidəki ədliyyə binasına getdik. Kritli də öz stulunu, masasını yığışdırıb bir küncə qoydu. Üçümüz birlikdə əvvəlcə paroxoda mindik. Heydərpaşaya keçdik, sonra oradan qatara minib Pendikdə düşdük. Kritli mirzənin Pendikdəki evinə gedirdik, orada gecələyəcəkdik. Bu yoxsul mirzənin evi, kim bilir, nə halda idi, orda necə gecələyəcəkdik!..

Pendik qatar stansiyasından dənizin sahilinə endik. Sahildəki ensiz yolla bir neçə yüz metr getdik. Qabağında böyük bir həyəti olan, dəniz sahilində yerləşən üçmərtəbəli, gözəl taxta evə gəldik; malikanə kimi bir şey idi… İçəri girdik. Bura qoca mirzənin evi imiş. Üç mərtəbənin hamısı ailəsinə məxsus idi. Evin əşyaları bahalı olmasa da, gözəl və təmiz idi. Gecə üzərinə ağappaq döşəkağı salınmış çarpayıda yatdıq. O yoxsul geyimli mirzənin bu gözəl evin sahibi olduğuna mat qalmışdım.

Ertəsi gün atam mənə hər şeyi izah etdi. Mirzə Kritdə yaşayarkən çox varlı imiş. Türkiyəyə köçəndə var-dövlətinin çox hissəsini Kritdə qoyub gəlib. Qoyub gəldiklərinin qarşılığı olaraq, hökumət də ona dövlətin nəzdində olan əmlaklardan bu evi verib. Ev yaxşı, gözəl olsa da, kritli buralarda iş tapmadığı üçün ədliyyədə mirzəlik etmək məcburiyyətində qalıb.

Ertəsi gün həftəsonu idi. Bütün günü orada keçirdik. Hansı səbəbdən etdiyimi indi xatırlamıram, amma o vaxtlar yeni kağız, indi isə fayl kağızı adlanan bir kağızı təsadüfən düz ortadan cırmışdım. Qoca mirzə:

– Belə etmək olmaz, Nüsrət əfəndi oğlum, olmaz! Kağızı belə cırmaq olmaz! – dedi.

O gün onun dediyi sözlərin arasında tez-tez təkrar etdiyi "Kağıza hörmət etməlisən!", "Kağıza hörmət etməyən münəvvər adam ola bilməz!" sözləri mənə verdiyi nəsihət olaraq qırx beş ildir ki, qulağımdan silinməyib. O, nəsihətlərdən sonra, tətbiqi tədrisdə olduğu kimi, bir kağızı iki ucundan tutub qatladı. Qatladığı yerə iki dırnağını bir neçə dəfə çəkdi. "Kağızın ləkələnməməsi üçün əllərin təmiz olmalıdır!" – dedi. Sonra kağızı qatlandığı hissədən tutaraq iki yerə ayırdı. Kəsik yeri düppədüz idi.

– Kitaba gəlincə… – deyə rəfdən səhifələri heç açılmamış bir kitab axtarıb tapdı. Kitab bıçağı ilə onun səhif ələrini diqqətlə ayırdı və dedi: – Bax belə… Kağıza hörmətlə yanaşmaq lazımdır!

Yetkinlik

Bir isti yay günü, günorta sonrası… Bəlkə də, qışın ortasında yaydanqalma bir günün günorta sonrası idi… Lakin… Bəlkə də, yayı çəkə-çəkə sürüyüb gətirən o gözəl payız günlərindən birinin günorta sonrası idi… Hər hansı mövsümün necə bir günü olursa-olsun, bu, otların, bitkilərin, nəmli torpağın istidən buxarlana-buxarlana göyə uzandığı, impressionist tablolardakı kimi təbiət rənglərinin əriyərək bir-birinin içinə keçdiyi bir gün idi. Mənim də əzələlərim boşalmışdı. Sanki əriyirdim, qollarım, ayaqlarım uzanaraq ətrafa yayılırdı. Yuxululuqla oyaqlığın sərhədləri arasında var-gəl edə-edə gah bu yana, gah o yana keçirdim. Həm yatırdım, həm oyaq idim, nə yatırdım, nə də oyaq idim…

Otağın bir küncündə üst-üstə yığılmış halda olan döşəklərdən birini otağın ortasına, yerə sərdim. Sərinlik hissi gətirən döşəkağını üstünə örtdüm. Yorğanın altına girdim. Yuyulmaqdan əməllicə yumşalmış yorğanüzü çılpaq, isti bədənimi iri, od kimi ovuctək hər tərəfdən bürüdü.

Otağımızın iki pəncərəsini həqiqətənmi, yoxsa yuxudamı görürəm? Dəmir barmaqlıqların rombları arasından düşən işıq, ağ qanadlı kəpənəklər kimi pambıq pərdələrin üzərinə qonub. Bu işıq kəpənəklərin üstünə elə düşür ki, sanki bayırdakı üzüm yarpaqlarının kölgəsi kəpənəkləri tutmaq istəyən əllərdir. Pərdələr küləyin təsirilə qımıldadıqca hər şey, hər şey oynayır, yalnız işıq kəpənəkləri, kölgələr deyil, tavan da, döşəmə də, altımdakı yumşaq yataq da… Özümü dalğalı dənizdə bir qayığa uzanmış kimi hiss edirəm.

Bədənimin istisi yorğanüzünü də isidir, isinmiş parça bədənimə istilik verir. Əllərimi, qollarımı qayığın içindən dənizin sərinliyinə buraxırmışam kimi yorğanüzünün sərin yerlərinə atıram. Yəqin ki, yuxudayam, bəlkə də bu yuxunu yatmadan görürəm… Bax məhz belə bir yuxu və ayıqlıq sərhədində var-gəl edirəm.

Yavaş-yavaş yorğanın ucunu qaldırıram. O qədər ehmalca ki… O oyanmasın deyə. Birdən oyanıb çılpaq ayaqlarına baxdığımı görərsə, üstünü örtər, həm də mən çox utanaram. Kimdir yataqdakı bu qız? Bunun əhəmiyyəti yoxdur. Yorğanın ucunu asta-asta qaldırdıqca yatağın içinə işıq dolur. Qızın iki çılpaq ayağı baldırlarının yuxarısı-nadək çəhrayı bir canlılıqla parlayır. Daha çox şey görünür… Alt paltarı da.

Bir ilıq ərimə, rahatlama keçir içimdən. Eynən qayıq formasındakı yelləncəkdə yuxarıdan aşağı enərkən, təyyarə hava boşluğuna düşüb bir müddət beləcə qalarkən hiss etdiyin o ürəkgetməyə bənzəyən bir duyğu, bir boşalma.

Bunun gizlin bir şey olduğunu dərk edirəm. O dərəcədə gizlindir ki, heç kimsəyə deyilə, danışıla bilməz, amma yenə də hər kəsin bildiyi, hər kəsin başına gələn bir şeydir… Mənə bu mövzuda heç bir şey deyilməməsinə baxmayaraq, yenə də bunun belə olduğunu bilirdim.

Yuxun şirin olsun, yat artıq…