Читать книгу: «Belə gəlmiş, belə getməz», страница 2
Avtobioqrafiya1
“Belə gəlib, belə də gedəcək" ifadəsindən öz mənfəəti üçün istifadə edən bütün istismarçılar, bütün mənfəətçilər, bütün yalançılar və aldadılanlar bunu yaxşı bilsinlər ki: Belə gəlib, amma belə getməyəcək!"
«Quran», tikiş maşını və stul
Gözümü dünyaya yanğınla açdım. İlk xatirəm qapqara göy üzünü bürümüş o qıpqırmızı alov dilləridir. Ondan öncə olanları xatırlamıram. Lakin bu ilk xatirə yaddaşıma bütün incəlikləri ilə hopub.
Anam yuxudan oyandırdı. Sarı toppuzlu bürünc çarpayının baş tərəfində divardan asılmış, içində "Quran" olan gümüşü naxışlı, mavi atlaz torbanı əlinə aldı və öpüb alnına toxundurdu. Sonra o torbanı boynumdan asdı. Bacımı beşikdən aldı.
Pərdəsi açıq pəncərədən qığılcımlar saçan, od püskürən, atəş qusan qıpqırmızı bir səma görünürdü. Tavanda, döşəmədə, divarlarda qırmızı işıqlar oynayırdı, gah böyüyüb-kiçilir, gah uzanıb-qısalırdı… Güzgüyə baxdım: yanan səma güzgüyə dolmuşdu…
Həyət qapısı həyəcanla döyülürdü. Bayırda anlaşılmayan bir uğultu, səs-küy vardı… Arabir uğultunu uşaq ağlaması, ya da qadın çığırtısı dəlib keçirdi.
Qığılcımların, alovun iri böcəklər kimi pəncərə şüşəsinə dəydiyini görür, çırt-çırt səslərini, yanğının səsini eşidirdim… Sonra pəncərənin şüşəsi yox oldu: ya əridi, ya da sındı. Üzümə güclü isti vurdu.
Birdən otağın qapısı itələnərək açıldı. Bir neçə adam içəriyə doluşdu… Onlar əllərinə keçəni götürüb gedirdilər. Anam elə bilibmiş ki, bu adamlar yanğın zamanı əşyalarımızı xilas etməyə çalışan yaxşı adamlardır.
Bir qolunda məni, digər qolunda bacımı tutan anam bizi pilləkənlərlə endirdi, açıq qalmış həyət qapısından bayıra çıxardı, oradaca qoydu və yenidən içəri cumdu.
Küçədəki adamlar evin içinə doluşur, içəridəkilər isə yağmaladıqları əşyalarla bayıra çıxarkən biz ayaqlar altında qalırdıq. Anam qucağında tikiş maşını, bir əlində də stul çölə çıxdı. On səkkiz yaşındakı anamın o yanğından xilas edə bildiyi şey iki uşağı, "Quran", tikiş maşını, bir də stul idi. Tikiş maşını anamın öz qazandığı pulla aldığı cehiziydi. O, bacımın stulunu da o qarışıqlıqda yanğından xilas edə bilmişdi.
Baş verənlər məni heç qorxutmadı. Sanki bir gecə şənliyində, bir bayram əyləncəsində imişik kimi gəldi. Yaddaşımda beləcə qaldı.
Sonra yaddaş lenti həyət qapısında qırılır. Həyət qapısı ilə qəbiristanlıq arasında nələrin olduğunu bilmirəm, xatırlamıram.
Ertəsi gün ayıldığımda qəbiristanlıqda idik. Gecəni orada, açıq havada keçiribmişik. Qəbiristanlıq yanğından qurtulmuş yoxsul ev əşyaları, qorxmuş insanlar, ağlaşan uşaqlarla dolu idi.
Bacım qəbiristanlıqdakı iki qaraçöhrə ağacının arasına bağlanmış, kəndirləri gərilmiş bir beşikdə yatırdı.
Çox sonralar öyrəndim ki, evimizin yandığı yer Qasımpaşanın üstündəki "Yeniçeşmə" adlanan yer imiş. Kirayənişin qaldığımız evlərdə illər boyunca bu sözlər deyilirdi: "Yeniçeşmədə bizim də evimiz vardı".
İl 1919, 1920 olardı… Atam yanımızda deyildi. O bizi eləcə tərk edib lap çoxdan Anadoluya getmişdi… Anadoluda Qurtuluş savaşı gedirdi.
Tanrı ümidinə qalan uşaq
Üç yaşında olan bacım xəstələndi, ayaqları tutmurdu. Çox sonralar başa düşdüm ki, bu xəstəlik qidasızlıqdan, baxımsızlıqdan yaranan sümük xəstəliyi olan "raxit" imiş.
Həkim, dərman hardan olacaqdı?! Təkcə adını eşitdiyimiz həkim bizə əlimizin, səsimizin çatmaq imkanı olmayan fövqəladə bir varlıq kimi görünürdü. Ölən uşaqlar üçün "Allah verdi, Allah aldı" deyilirdi. Həkimdən, dərmandan daha əvvəl bacıma yaxşı baxa, ona bol qida verə bilsəydik, yaxşılaşardı. Pul ödənmədən oluna biləcək bütün türkəçarəni elədik. Sonra anama məsləhət verdilər:
– Axşam azanı oxunan vaxt uşağı qəbiristanlığa apar, bir qəbir daşının yanında qoy… Arxaya qətiyyən dönüb baxmadan, bircə damla gözyaşı da tökmədən qayıdıb evinə gəl. Sizin arxanızca gələn başqa bir adam isə onu götürüb evə gətirsin.
Anam bacıma başa salmışdı ki, sağalması, əvvəlki-tək yeriyə, qaçıb-oynaya bilməsi üçün belə bir şey edəcək və lazım idi ki, onu qəbiristanlıqda qoyub getdikdən sonra ağlamasın. Bacım ağıllı, gözəl qız idi.
Anam hər axşam onu qucağına götürər, mənim əlimdən tutar və biz Qasımpaşa ilə Bəyoğlu arasındakı Çürüklük qəbiristanlığına gedərdik. Qəbiristanlığın sıx-sıx əkilmiş qaraçöhrələri axşamın kölgəsini daha da qatılaşdırar, bu qaranlıqda qəbir daşları daha böyük görünərdi. Azan səsi minarələrdən qəbiristanlığa yayılan vaxt anam qucağında tutduğu bacımı bir qəbir daşının yanına oturdar, əlimdən tutub geriyə boylanmadan iti addımlarla gedərdi. Beləcə, bu, aylarla davam etdi – düz qış girənədək…
Bir dəfə də olsun, nə anam dönüb geriyə baxdı, nə də qəbir daşının yanında qalan üç yaşlı bacım ağladı…
Anamın çadrası altından üzü görünməzdi, yolda ağlamamaq üçün içində kim bilir, nələr çəkərdi. Evə çatan kimi özünü döşəkçənin üstünə atıb ürəyini boşaldaraq ağlayardı, ta ki kimsə bacımı gətirib çıxaranadək…
Xəstə bir uşağın son yaxşılaşma ümidinin nəyə görə qəbiristanlıqla bağlı olması haqqında sonralar çox düşündüm. Uşağın qarnını doyuracaq gücü belə olmayan həkimsiz, dərmansız yoxsullar tanrılarına yalvarırdılar:
"Tanrım!.. Bax, balamı sənə həvalə edirəm, balamın xəstəliyini torpağa göm, onu mənə həyat dolu, sapsağlam qaytar!.."
Bir gün atam evə alma gətirmişdi. Mənə: "Üzünü çevir!" – dedi. Üzümü divara çevirdim. Önümə bir alma düşdü, sonra daha biri… Atam: "Bax… Bu almaları sənə Allah göndərib, dua elə!" – dedi. Amma alma göndərən Allah bacımı sağaltmadı. Öldü bacım.
Evin həyətindən atamın qucağında balaca bir tabut çıxarkən mən bunu bir oyun zənn edərək Zəhra xalanın evinin qabağında durub gülürdüm. Bu bir oyun olacaqdı: bacımı bu kiçik taxta qutunun içində aparıb qəbiristanlığa qoyacaqdılar, o da orada sağalıb qaça-qaça evə qayıdacaqdı…
"Uşağı içəri aparın!" – dedilər. Məni otağa saldılar. Anam ağlayaraq yanıma gəldi, məni öpdü, "Bacın öldü, buna gülməzlər!" – dedi.
Pis bir şey etdiyimi başa düşüb utandım…
Həmişə necə, nəyə görə yumorist olduğumu soruşurlar… Bilmirəm. Amma ola bilsin, məni yumorist edən öz həyatım olub. Mən bu yerə gözyaşları içindən gəlmişəm…
Qasımpaşada bir psixoloq
Bayramlarda əlini öpməyə getdiyim yeganə qonşumuz vardı: sünnət toyumda mənə cilalanmış ağacdan dəvə şəkilli mürəkkəbqabı hədiyyə edən yaşlı bir qadın. Bu qadının evinə heç tənbəllik etmədən gedərdim. Çünki əlini öpdükdən sonra ovcuma bir neçə qəpik pay qoyardı.
Yenə bir gün o xalanın evinə getmişdim. Evdə hündürboy, enlikürək, gənc bir oğlan vardı. Bu gənc geyimi, duruşu, davranışı, danışıq tərzi, hər şeyi ilə bizim dünyamıza yad idi. İri damalı, qəhvəyi rəngli pencəyi, dar şalvarı və ayağında qalın yundan toxunmuş, zolaqlı idman corabı vardı. Enli dabanı, yoğun pəncəsi olan qəhvəyi ayaqqabıları ilə ayağını yerə möhkəm basırdı. Mənə elə gəlirdi ki, o bizim oturduğumuz o balaca otağa güclə yerləşir…
Bəzən hansısa yerləri tanıdığım insanlara bənzədirəm. İllər sonra Ayazpaşadakı Almaniya konsulluğunun binasını ilk dəfə gördükdə Qasımpaşanın yoxsul məhəlləsinin kiçik bir evinin dar otağında illər öncə gördüyüm, sağlamlıq və həyat fışqıran o gənci xatırlayacaqdım. Yer üzündə möhkəmcə tikilmiş bir bina və insana inam duyğusu verən bir gənc adam… İkisini bir-birinə bənzətmişdim.
O gənc bizim dünyamıza o qədər yad idi ki, əynin-dəkilərlə küçəyə çıxsaydı, bəlkə də Qasımpaşa uşaqları ardınca düşüb ona lağ edərdilər.
O xalanın oğlu imiş, Amerikada psixologiya üzrə oxuyub vətəninə dönmüşdü. Psixologiya… Bu sözü ilk dəfə eşidirdim. O zamanlar İstanbulda belə, bu sözü heç min adam eşitməmişdi.
Anası oğluna dedi ki, mənimlə uşaq kimi danışmasın.
Məni özünə tay-tuş hesab edərək böyük adam kimi danışan ilk şəxs məhz o gənc psixoloq oldu. Halbuki başqa böyüklər mənimlə böyüsəm də, sonradan balacala-şıbmışam kimi, qəribə bir məxluqmuşam kimi danışırdılar.
Məni özünə tay-tuş bilməsi xoşuma gəlirdi, buna görə də dediklərini dərk etməyə çalışırdım, amma nə qədər cəhd etsəm də, başa düşə bilmirdim. Onunla Mübahisə edirdim. Təbii ki, çox mənasız, ağılsız şeylər deyirdim, amma o məni alçaltmadan, lağ etmədən, ciddiyyətlə dinləyir, suallarıma cavab verirdi. Mənə nə haqda danışmasından asılı olmayaraq, psixologiyanın nəyə xeyirli olduğunu durmadan ondan soruşurdum. İzah edirdi, başa düşmürdüm. Yəni bu iş necə bir iş idi? Onunla nə edirdilər? Nəyə xeyri vardı?
Suallarım boş-boşuna deyildi. O vaxtadək mənə öyrədildiyinə görə, oxuma-yazma əməli olaraq bir işə yaramalı idi. Həkimlik, mühəndislik, nazirlik, vəkillik və başqa sahələr kimi, insana pul qazandırmalı idi… Bəs bu psixologiya nə üçün idi? İnsanlar onu öyrəndikdən sonra necə pul qazanırdılar? Suallarıma konkret nümunə göstərərək cavab verə bilmirdi. Ona görə də izah etdiklərini başa düşmürdüm.
"Xokkey" sözünü də ilk dəfə ondan eşitdim. Amerikada xokkey adlı oyun var imiş. O özü də orada xokkey oynayırmış. Xokkeyi necə oynamaq lazım olduğunu incəlikləri ilə uzun-uzadı izah edirdi. Amma mənim bütün fikrim bu psixologiyanın nə işə yaraması məsələsinin yanında idi.
– Yaxşı, bu psixologiya ilə nə olur, nə edilir, nə iş görülür?
– Bax, – deyirdi, – sən indicə əlini saçına uzadıb başını qaşıdın… Bayaqdan neçə dəfə bunu etmisən… Psixologiya sənin əlini başına nəyə görə uzatdığını anlamaq üçündür…
Məni hədsiz maraq bürümüşdü. Niyə əlimi başıma uzatmışam? Bunu boynumdan soruşmaq lazım idi. Çünki əlimi başıma uzatmağımın, məncə, heç bir səbəbi yox idi. Bu öz-özünə baş vermişdi. Boynumdan soruşsam da, onun cavab verməyəcəyini bilirdim, mən də Amerikada oxumuş adamı utandıracaqdım.
O nəsə danışır, mənsə arada elə eyni sualı verirdim:
– Niyə əlimi başıma uzatdım ki?
Dəqiq cavab gözləyirdim. Öyrəndim ki, bunun xeyli səbəbi ola bilərmiş. Məsələn, onun danışdıqlarından yorulmuş ola bilərdim. Xokkey haqqında danışmağa elə buna görə başlayıbmış… Ola bilsin ki, darıxdığım üçün əlimi tez-tez başıma uzadırmışam…
Özümü pis iş görən yerdə tutulmuş kimi hiss etdim. Yanaqlarımın allandığını duydum. Necə də başa düşmüşdü… Elə utandım ki…
– Heç də elə deyil… – dedim. – Mən darıxmırdım…
Günah hissi
O cümə günü axşamçağı paroxoda minib evdən İstanbula gələrkən günah hissi içində əzilirdim. "Darüş-şəfəqə"yə qayıdırdım, atasız dostlarımın yanına. Halbuki mənim atam vardı. Atamın olduğunu dostlarımdan, müəllimlərimdən, hamıdan gizləməyə məcburdum. On bir yaşındakı bir uşaq üçün bunun necə böyük dərd olduğunu anlaya bilirsinizmi?
Məktəbə getmək istəməyən ayaqlarımı zorla sürüyürdüm.
Məktəbə gəldiyim o axşam içimdən səsimin gücü çatdığı qədər "Atam var!" deyə bağırmaq gəlirdi. Amma atamın olduğu ortaya çıxsaydı, o saat məni məktəbdən çıxarardılar. Mən də daha təhsil ala bilməzdim. Oxumayacağımdan daha çox, anamın necə kədərlənəcəyini fikirləşirdim.
Bilmirəm, görəsən, atasının olduğunu gizlətmək məcburiyyətində qalan başqa bir uşaq varmı bu dünyada? Bir uşağın hər kəsin içində atasına "Ata" deyə bilməməsi necə də böyük faciədir. Uşaq faciəsi…
Çünki "Darüşşəfəqə"yə yalnız atasız uşaqların qəbul olunduğu hamıya məlum idi. Bəlkə də məlum deyildi, amma mənə elə gəlirdi ki, hamı bilir.
Bir uşağın atasının olmasının üzə çıxmasından qorxması, utanması qorxunc bir dərd, ifadəedilməz bir faciə idi. Bu dərd iliyimə kimi işləyirdi.
– Doxsan yeddi!..
Aradan çıxa bilməzdim. Dostlarımla birlikdə yeməkxanaya girməli idim. Girdim. Masanın arxasına keçib oturdum. Yediyim hər tikə boğazımda ilişib qalırdı. Bunu şüurlu olaraq etməsəm də, özümü elə hiss edirdim, sanki yoldaşlarımın haqqı olan yeməyi oğurlayırdım. Mənim etdiyim oğurluq idi, həm də bu oğurluq ömrüm boyunca davam edəcəkdi. Məktəbi bitirdikdən sonra da qurtulmayacaqdı. Yenə də dostlarımdan, hər kəsdən atamın olduğunu gizlədəcəkdim.
Atamın, əslində, olması yalanının ortaya çıxacağı qorxusu atamın olduğunu gizlətmək yalanından daha çox əzirdi məni.
Yeməkdən sonra, həmişəki kimi, dərsimizdə "müzakirə" saatı başladı. Qabağımdakı açıq kitabdan heç bir şey oxumadan, oxuduğumu başa düşmədən eləcə oturmuşdum. Sonra yenə də, həmişəki kimi, yataqxanaya getdim. Soyunub çarpayıya uzandım. Həmişə mənə öyrədiləni edərdim: "Sağ tərəfin üstə yatmalısan, çünki yaxşılıq mələkləri sağdadır. Sonra "Qul huvəllahu əhəd"i oxuyacaqsan".
Hər gecə yerimə uzanıb, – "Ya rəbbim, böyük bir adam olum!" – deyə dua edər, "Qul huvəllahu", "Fələq və Nas"ı oxuyaraq yuxulayırdım. "Böyük adam" deyəndə həmişə ağlıma kəşfiyyatçılar, ixtiraçılar gəlirdi. Çünki kəşfiyyat aparanlar, ixtira edənlər böyük adam idilər, ölümsüzdülər, onların adı sonsuz olaraq yaşayacaqdı. "Ya rəbbim, ölkəm üçün yararlı bir adam olum!.." "Əlham"ı, "Qul huvəllahu" nu üçüncü, dördüncü dəfə oxuyanda yuxu məni aparırdı. Gecə hansı vəziyyətdə yatırdımsa, eləcə də qalır, səhər yenə sağ tərəfi üstdə qalxırdım.
O gecə dördüncü, beşinci, onuncu kərə "Qul huvəllahu"nu desəm də, gözümə yuxu getmədi. Bəs birdən atamın olduğu üzə çıxsa?.. Səhər yuxudan ayılanda gördüm ki, adyalım yerdədir.
Kürü
Anam Heybəliada sanatoriyasından çıxıb evə qayıtmışdı. Artıq yataqdan heç qalxa bilmirdi. Halsız idi, iştahası küsmüşdü. Heç bir iş görə bilmirdi, hətta evin içində də gəzişməyə taqəti yox idi. Bütün iş, ev işlərinin ağırlığı, xəstə anaya qulluq bacımın balaca çiyinləri üzərinə düşmüşdü. Belə bir zəhmətkeş, fədakar bacını əsl həyatda deyil, bəlkə, romantik romanlarda ideallaşdırılmış obraz kimi görmək olardı.
Xəstə anamı yer yatağına yatırda bilməzdik. Dəmir çarpayımız da yox idi. Ona görə də içiboş şəkər sandıqlarının üstünə yun döşək salındı və beləcə, xəstə yatağı düzəltdik. Qumral gur saçlar yastığın bəyazlığı üstə yayılırdı. Üzü çox solğundu, saralmışdı. Əvvəlki gözəlliyi ancaq gözlərində qalmışdı. Amma gözləri hələ də parlaq idi; iri, par-par yanan qara gözləri… Rəngi solmuş dodaqları isə çat-çatdı… Daim hərarəti yüksək olurdu. Arabir elə tərləyirdi ki, elə bil üzünə şeh qonmuşdu. Alnındakı saçların dibi belə tərli olurdu. Həmişə tərtəmiz olan əlləri bir başqa cür görünürdü, xəstəlikdən ağarmışdı, barmaqları elə bil kəhrəbaya dönmüşdü… Əvvəllər yanaqlarında elə bil dərisinin içində işıq yanırdı, indi isə bu işıq da sönmüşdü…
Getdikcə anamla yadlaşırdıq. Mənim yanına gəlməyimə, hətta otağına girməyimə icazə vermirdi. Gecələri onun otağına bitişik odunluqda, taxtanın üstünə salınmış yataqda yatırdım. Otağına girəndə mənə uzaqdan baxır, baxışlarını üzümə zilləyr, sonra üzünü divara çevirirdi…
Özü üçün böyük vasvasılıqla yemək qabları, çəngəl, qaşıq ayırmışdı ki, özündən başqa onları heç kəs işlətməsin…
Anamın bu vəziyyətinə etinasızlıqla yanaşırdım. Mənim davranışım anlaşılmaz, yaxud çox yaxşı anlaşıla biləcək uşaqlıq idi. Amma anamı öpüb əzizləmək, aradabir qucağına girmək istəyirdim. O isə mənim bu istəklərimi gözümdə qoyurdu.
Atam pərişandı, özü də çox… Onun anamı sevdiyi kimi ancaq on mində, yüz mində bir ər öz arvadını sevə bilər. Atamın özünü aparmasından başa düşürəm ki, əvvəllər anama çəkdirdikləri üçün çox peşmandır. O, anama qarşı hər zaman əsəbi və sərt davransa da, onu sevdiyi üçün belə hərəkət edirdi.
Demişdilər ki, anam kürü yeməlidir. Dolanışığımızı güclə yola verən atam anama kürü almalıydı. Kürü anama kömək edəcəkdi. Kürü, balıq kürüsü… Elə deyirdilər.
Atamın pulu yox idi, amma anamın yaxşılaşması üçün lap elə mirvari, platin, almaz da lazım olsa, hansı yolla olursa-olsun, özü də torba-torba tapıb gətirəcəkdi…
Atamla birlikdə Eminönüdəki bazarın dükanlarını, Qaraköydəki çərəz satanların piştaxtalarını gəzirdik. Atam kürünü bir az ucuz almaq üçün qiyməti elə hey saldırırdı. Onun bazarda qiymət salması adətən məni çox yorar, əsəbiləşdirərdi. Amma bu dəfə qətiyyən yormurdu.
Çəkişə-çəkişə qiymət saldıran atamı çox haqlı hesab edirdim… Kürü çox, hədsiz dərəcədə bahalı idi. Özü də biz onu, sadəcə qida olaraq deyil, anamın yaxşılaşması üçün dərman kimi alırdıq. Bu cür bahalı bir şeyin varlıların yemək süfrəsini bəzədiyinə çox təəccüb edirdim. Onlar bizim dərmanımızdan qida kimi istifadə edirdilər, ya da əksinə, onların yediyi şeyi bizim xəstələrimiz dərman kimi alırdılar. Çox hirsliydim; ilk dəfə idi ki, atamın qiymət saldırmasını düzgün hesab edirdim.
Atam Qaraköy-Topxana yolu üstündə, sağ tərəfdə yerləşən çərəz dükanının daimi müştərisi olacaqdı. Biz kürünü ancaq ordan alacaqdıq. Çoxlu kürü alacaqdıq ki, anamı sağaldaq.
Amma anam, demək olar ki, artıq heç bir şey yemirdi. Çox çətinliklə süd içə bilirdi. Mənsiz boğazından keçmədiyi üçün mənə də kürü yedizdirməyə çalışırdı. Kürüdən heç xoşum gəlməmişdi, dadsız idi… Varlıların nəyə görə kürünü çox yeməsinə təəccüblənirdim. Adam da quru lobya dura-dura kürü yeyər?! (Hələ də quru lobyanı çox sevirəm, özü də qırmızı istiotlu, bol tomatlı, üstü incə pərdə kimi qabıq bağlamış, buğu çıxan quru lobya…) Anamsa elə bilirdi ki, ona çox qalsın deyə kürünü yemirəm.
