Читать книгу: «Кырлай кызы Айсылу», страница 2
Тимерҗан. Әгәр сез кыр казы булгач, ул вакытта канатыгызны кем яралады?
Казилә. Яфан агачы сакчысы Әҗәл, Әҗәл бит ул – үлем дигән сүз…
Акъегет. Ни өчен?
Казилә. Мин, кызыксынып, Яфан агачы янына якынлашкан идем.
Акъегет. Шуның өченме?
Казилә. Әйе, шуның өчен. Яфан агачын Аждаһа карчыгы үстерә. Ул агачның җимешләре бөтен җан ияләрен үтерә.
Тимерҗан (ашыгып). Гафу итегез, сүзегезне бүләм, кәрваннан артка калабыз. Солтанбәк ага борчыла башлар.
Акъегет. Әйе, әйе, әти борчыла башлар. Казилә, сине ярминкәгә чакырабыз, әйдә безнең белән…
Казилә. Рәхмәт, рәхмәт, Акъегет. Ярминкәгә барганыгызны беләм. Мин риза. Сезгә әҗәтемне кайтарасым килә, кечкенә бүләгем бар иде.
Тимерҗан. Казилә туташ, син үзең бүләк. Әйдәгез, тизрәк, кәрванны куып җитәсе бар бит.
Казилә. Мин күп вакытыгызны алмам. (Җиңеннән ак төстәге каз каурые чыгара.) Менә ул бүләк. Бу гади генә каурый түгел, ул – тылсымлы каурый. Кемнәрегезгә дә булса бәхетсезлек килсә, шушы каурый кызара башлар. Бу каурый бәхет кенә китерсен.
Акъегет (бүләкне алып). Рәхмәт, рәхмәт, Казилә. Кадерләп саклармын.
Тимерҗан. Казилә туташ, син үзең бүләк. Әнә Акъегет, сине күреп, акылын югалтты. Ашыгырга кирәк, кәрванны куып җитәсе бар бит. Ну-у, Солтанбәк ага миңа кирәкне бирә инде…
Барысы да йөгерешеп чыгып китәләр.
Пәрдә
ИКЕНЧЕ КҮРЕНЕШ
Пәрдә ябыла, шул кыска вакытта күренеш һәм декорация алышына. Арткы күренештә яңартылып төзелә башлаган Казансу кирмәне. Мәчет манаралары күтәрелеп килә. Кирмәнне чолгап алган Казансу, Болак елгаларында сәүдәгәрләрнең җилкәнле көймәләре күренә.
Шулай итеп, Казансу елгасы тамагында яңа шәһәр һәм яңа дәүләт аякка басып килә, ул – Казан ханлыгы.
Ярминкә буласы җир, ул – хан гаскәрләренең сугыш уеннары өйрәнә торган Идел яры буе. Сул якта ташлар арасыннан фонтан бәреп утыра, бизәкле ярминкә капкасы янында зур гына кисмәк. Пәрдә алдына Аждаһа чыга.
Аждаһа. Хурлык, хурлык, мине мәсхәрә иттеләр. Ниндидер малай-шалайлар Әҗәл кадәр Әҗәлне, җиңеп, көлкегә калдырып, кәләшен тартып алдылар. Әҗәле дә җебегән, нинди чибәр кәләшен югалтты. Ну, өлкән ага Тузбашы мондый хурлыкка түзмәс, Әҗәлне кайнар табада биетер… Тукта әле, мин ул Яфан агачын юкка гына үстерәммени? Менә ул Яфан агачы үч алырга ярдәм итәр. Әйе, үч алырга! Үч!
Аждаһа чыгып китә, утлар яктыра, тантаналы музыка – фанфаралар яңгырый. Супер пәрдә алдына ханның Сөрәнчесе чыга. Аның кулында ханның боерыгы язылган, торба итеп төрелгән киндер төргәк.
Сөрәнче. Тыңлагыз, тыңлагыз! Хан боерыгына колак салыгыз!
Әссәламегаләйкем, хөрмәтле кунаклар, сәүдәгәрләр! Бүген, хәзер, тантаналы итеп ярминкә ачылачак.
Олуг Мөхәммәд, Бөек хан, барчагызга да үзенең сәламнәрен юллады, уңышлы сәүдә, алыш-биреш теләде.
Бөек хан боерык бирә: Болгар ханлыгында бер сәүдәгәрдән дә керем салымы алмаска, һәр сәүдәгәр ирекле, аны ханның ярлыгы яклый. Кем дә кем берәр сәүдәгәрне рәнҗетсә, аның бүреген салдырырга башы белән.
Һәр сәүдәгәргә ярминкә капкасы ачык.
Барчагызга да Аллаһының рәхмәте яусын. Көндезге намаздан соң Бөек хан ярминкәгә киләчәк. Бөек ханны көтегез!
Сөрәнче төргәген корал кебек тотып, тәкәббер кыяфәтен саклап чыгып китә. Супер пәрдә ачыла. Кошлар сайрый, кәрван башы Мәхмүт чишмә янына килеп су эчә.
Салмак бию көе яңгырый. Иңнәренә кувшиннар күтәреп, милли киемнәрдә дүрт кыз чыга. Алар төрле матур хәрәкәтләр ясап бииләр. Мәхмүт кызларга сокланып, карап утыра… Кызлар биюләрен тәмамлап, чишмәдән кувшиннарына су алып, кыр казларыдай тезелешеп чыгып китәләр.
Мәхмүт тә, су эчеп, битен чылатып, үз эше белән китә. Рус халык бию көе яңгырый. Кулына кувшин тотып, су алырга дип, Игнат килә. Аның кәефе күтәренке, ул, күбәләкләр куа-куа, бию хәрәкәтләре ясый… Ерактан Афанасий тавышы ишетелә.
Афанасий тавышы. Игна-а-ат, Игна-а-ат! Кая китеп югалдың?
Игнат. Мин хәзер, хәзер, Афанасий дәдәй, менә су алам да…
Чишмәдән кувшины белән су алып, ашыгып чыгып китә. Идел буеннан Акъегет белән Казилә йөгерешеп керәләр, алар бер-берен куышып уйныйлар. Музыка яңгырый, кара-каршы җырлыйлар.
Сибелә таңның кояш нурлары
Кәрван чатырлары өстенә.
Болыннарда чәчәк, күңелемдә
Син генә тик, син генә.
Кәрван юллары үрләр менә,
Иркәләр, сөяр ярым син генә.
Көтмәгәндә сине таптым,
Ничек татлы йөрәк тибеше.
Кәрван юллары үрләр менә,
Иркәләр, сөяр кешем син генә.
Кәрван юллары үрләр менә,
Иркәләр, сөяр ярым син генә.
Акъегет. Казилә, беләсеңме, безнең кәрван сәүдә кәрваны гына түгел, ул – бәхет кәрваны да. Мин бәхетле, шушы кәрванда килеп сине таптым.
Казилә. Акъегет, мин дә бик-бик бәхетле, сине очраттым, мәхәббәтемне таптым. Явыз убыр Аждаһа белән Әҗәлдән коткардың.
Акъегет. Казилә, миңа кияүгә чык! (Кызны күтәреп кулына ала, шаярып бөтерелә.)
Казилә (оялып). Мин риза-а-а, Акъегет.
Җырлыйлар.
Кәрваныбыз ерак юллар узды,
Идел кичеп, бөек таулар үрде.
Бәхет, үзе эзләп, безне тапты,
Син сөекле чибәр бер затны.
Кәрван юллары үрләр менә,
Иркәләр, сөяр ярым син генә.
Олы юлдан узган кәрваннарның
Һаваларга оча тузаны,
Мәхәббәтең уртак булса гына,
Сизелми гомерләрнең узганы.
Кәрван юллары борма-борма,
Иркәләр, сөяр ярым син генә.
Җыр тукталуга кара киемнәргә киенгән яшь хатын-кыз килеп чыга, ул – Аждаһа. Аның кулында зөбәрҗәт ташлардан тезелгән муенса-гәрәбә.
Аждаһа. Әй егет, шушындый чибәр кәләшеңә алып җибәр әле шушы зөбәрҗәт муенсаны! Бөтен ярминкәне бетереп эзләсәң дә мондый затлы муенсаны таба алмассың. Болгар осталары эше, ә зөбәрҗәт ташлары Урал тауларыннан җыелган.
Егет муенсаны кызыксынып карый. Аждаһа егетнең кулыннан муенсаны алып, Казиләнең муенына куеп күрсәтә.
Кара-кара, егет, ничек үзенә килешә, кәләшең нур кебек балкып китте. Биш алтын тәңкәгә ал, егет, китәргә ашыгам.
Акъегет. Казилә, сиңа ошыймы муенса?
Казилә (уңайсызланып). Белмим, белмим, кирәкмидер…
Аждаһа. Ничек инде кирәкмәсен? Бик кирәк, бу – яшь киленнәр генә бизәнә торган муенса. Мә, ал, ал, егет, биш тәңкә күп акча түгел.
Акъегет икеләнеп тормый, кесәсеннән алтын тәңкәләр белән янчык чыгара.
Акъегет. Исемем Акъегет булмасын, ун алтын тәңкәгә алам, мә!
Аждаһа янчыкны алу белән чыгып китә.
Казилә. Акъегет, нигә дип алдың инде? Бу хатын миңа һич тә ошамады, күзләре ниндидер куркыныч, еланныкы кебек.
Акъегет. Мин аны искә дә алмадым. Юкка борчылма, әйдә, безне югалтканнардыр.
Ашыгып чыгып китәләр. Икенче яктан Аждаһа кача-поса керә, кулын уып шатлана, ямьсез итеп көлә-көлә чыгып китә.
Музыка лейтмотив күренешне күренешкә бәйләп бара. Солтанбәк белән Тимерҗан яшьләрне эзләп керәләр.
Солтанбәк. Кая китеп югалдылар икән, әле генә биредә иделәр бугай.
Тимерҗан. Солтанбәк ага, борчылма, алар ярминкә карап йөриләрдер.
Сәүдәгәр Афанасийны ерактан күреп ала.
Солтанбәк ага, карале, кем килә, сәүдәгәр Афанасий Знатный.
Афанасий белән Игнат керәләр, шатланып исәнләшәләр.
Афанасий. Исәнме, исәнме, Солтанбәк әфәнде, менә очраштык та.
Солтанбәк. Әссәламегаләйкем, сәүдәгәр Афанасий Знатный. Әйе, ярминкәгә халык күп килде. Әнә тагын бер таныш, Төркиядән Мөбарәк би килә.
Колачын җәеп, шат күңелле, җор сүзле Мөбарәк би керә.
Мөбарәк. Ай-вай-вай, Аллам, кемнәрне күрәм мин. Сарайчык шәһәренең атаклы сәүдәгәре Солтанбәк әфәндене, кара инде, кара, Пскауның сәүдәгәре, дустым Афанасий Фёдоровичны. Алла белә, кемнәрне күрәсем килсә, шулар каршыма киләләр. Йөрәгем сизә, шушындый зур ярминкәдә сәүдә яхшы булачак. Әссәламегаләйкем, хөрмәтле аксакаллар! (Кочаклашып күрешәләр, иң кагышалар.) Афанасий Фёдорович, син һаман да яшь егетләр кебек, ә Солтанбәк әфәндегә кара инде, яшь кияү егете диярсең, бәхете, шатлыгы тышка ашып тора. Мин бик шат, бик шат сезләрне күрүгә.
Афанасий. Исәнме, исәнме, Мөбарәк би! Күпме сулар акты, күпме гомер узды. Ну, Мөбарәк би, ярминкәгә нинди товарлар алып килдең, ниләр белән шатландырасың?
Мөбарәк. Җаның ни тели шул бар, хөрмәтле Афанасий Фёдорович. Төркия – бай ил. Кипкән җиләк-җимеш дисеңме, төрле ефәк тукымалар. Хатыннарыгызга хуш исле майлар, алтын-көмештән яшь кызларга бизәүләр, нәфис чүәкләр, читекләр. Атлас, парча, төрлесеннән. Минем лапастан җаның теләгәнне сайлап ал.
Афанасий. Киләм, киләм лапасыңа, Мөбарәк би, кирәген сайлап алам, Алла боерса. Солтанбәк әфәнде, килешкәнчә, синнән йөз пар болгар итекләре алам, сезнең Болгар күн итекләрен киеп туздырып булмый. Пскау халкы кулдан тартып алып бетерәчәк.
Солтанбәк. Синең кебек сәүдәгәргә бернәрсә дә кызганыч түгел.
Мөбарәк. Солтанбәк әфәнде, ә миңа, үземә, бер пар болгар итеген калдыр. Аякның үлчәвен үзең күрәсең. (Аягын күрсәтеп боргалый, барысы да көлешәләр.)
Солтанбәк. Кунакның теләге, минем өчен хан боерыгы кебек, Мөбарәк би.
Афанасий. Менә килештек тә. Ә хәзер мин сезне үземнең чатырга әче бал авыз итәргә чакырам. Халык дөрес әйтә, бер мәртәбә яхшы итеп сугышуга караганда, йөз мәртәбә, начар булса да, сәүдә итү яхшырак, ди.
Солтанбәк. Әйе, әйе, Афанасий Фёдорович, сугышуга караганда, сәүдә итү яхшырак.
Афанасий. Ну, дуслар, әйдәгез, минем чатырга, әче балдан авыз итәрсез!
Солтанбәк. Э-эй, Афанасий Фёдорович, безгә әче бал эчәргә ярамый, Коръән-Шәрифләре рөхсәт итми. Мөхәммәд пәйгамбәр, урыны оҗмахта булсын, бер дә рөхсәт итми, зур гөнаһ, ди.
Афанасий. Ул браганы эчү аз гына гөнаһлы, ә балны эчәргә Ходай үзе кушкан.
Солтанбәк. Хөрмәтле кунаклар, әйдәгез, минем чатырга, тәмләп, яшь сарык итеннән бишбармак ашарбыз, баллап чәй эчәрбез…
Афанасий. Чәйләп алу да яхшы булыр. Әле ярминкә бер айлап барачак бит, безгә дә җитешербез.
Мөбарәк. Менә, менә бик дөрес әйтәсең, Афанасий Фёдорович, җитешербез, Алла боерса.
Солтанбәк. Менә килештек тә, әйдәгез, киттек безгә!
Лейтмотив музыка яңгырый, кунаклар китәләр. Казилә белән Акъегет керәләр. Алар бер-берен куып уйныйлар.
Акъегет. Казилә, киеп кара инде муенсаңны!
Казилә ризалаша, егет муенсаны кидерә.
Менә нинди матур ул. Беләсеңме, э-э-э, нәрсәдер җитми. Хәзер, хәзер алып киләм… (Йөгереп чыгып китә.)
Казилә. Нәрсә-ә, нәрсә-ә җитми? (Кәефе начарлана.) Әллә ничек башым әйләнә башлады… уф-уф-уф. (Хәлсезләнеп, чишмә янына килеп егыла.)
Акъегет кулына кыр чәчәкләре тотып керә. Як-ягына карана. Казиләне эзләп таба.
Акъегет. Казилә, Казилә, нәрсә булды? Үлә күрмә, китмә, китмә, ач күзеңне!
Йөгереп, Тимерҗан керә, аның кулында кызара башлаган каз каурые. Акъегеткә тоттыра.
Тылсымлы каурый, Казиләгә ярдәм ит! Аңа бик авыр, үлә күрмәсен, коткар!
Тимерҗан Казиләнең муенсасын, салдырып, яулыкка төреп кесәсенә сала. Казилә аңына килә. Хәлсез калуына гаҗәпләнә. Муенсасы юклыгын сизә.
Казилә. Кая, кая теге зөбәрҗәт муенса?
Тимерҗан. Казилә, борчылма, борчылма, менә куен кесәмдә.
Куен кесәсеннән яңа гына муенса төреп тыккан яулыкны ала, җиргә җәеп сала… яулык эчендә муенса урынында елан була. (Кечкенә иллюзия, шаяру, алыштырып кую.) Барысы да гаҗәпләнәләр.
Акъегет. Тимерҗан, бир әле, бир шул еланны, үз кулларым белән башын кисеп ташлыйм.
Тимерҗан. Ярар, ярар, Акъегет, борчылма, нәрсә эшләтергә үзем хәл итәрмен. Ә сез барыгыз, ярминкә карагыз!
Тимерҗан кулындагы хәрәкәтләнеп торган еланны мәйданда торган мичкә өстенә ташлый да кылычы белән чабарга дип кизәнә…
Кинәт мичкә эченнән шартлау тавышы яңгырый, һәм мичкәдән, кылычын әзер тотып, Әҗәл чыга.
Әҗәл. Якты дөнья белән саубуллашыгыз, хәзер мин сезне тураклап ташлыйм.
Тимерҗан белән сугыша башлый, көтмәгәндә арттан кәрван башы Мәхмүт килеп чыга да камчысы белән Әҗәлнең гәүдәсеннән буып алып өстерәп чыгып китә. Тимерҗан аңа булыша, кире керә.
Тимерҗан. Аллага шөкер, әз генәдән өстемә гөнаһ алмадым. Аның кем икәнен бер шайтан гына белә торгандыр.
Акъегет. Шайтан, шайтан ул, Тимерҗан. Шулай кеше кыяфәтенә генә кереп йөри.
Казилә. Акъегет, Тимерҗан, мин сезне кисәттем, сак булыгыз дидем, алар бик мәкерлеләр.
Акъегет. Явызлык гафу ителмәскә тиеш. Без Тимерҗан белән ул Яфан агачын кисеп учакта яндырабыз. Ә бу тылсымлы каурыйны һәрвакытта күкрәк кесәмдә генә саклармын. (Кесәсенә тыгып куя.)
Тимерҗан. Әгәр шул Яфан агачын, кисеп, учакта яндырмасам, исемем Тимерҗан булмасын.
Акъегет. Тимерҗан, мин синең белән барам.
Тимерҗан. Акъегет, синең болай да мәшәкатең күп, кәләшеңне сакла, урлап китмәсеннәр.
Акъегет. Тимерҗан, минем чаптарымны ал, балта алырга онытма!
Тимерҗан (көлеп). Тамыры белән йолкып алам мин ул агулы Яфан агачын. Ә чаптарың өчен рәхмәт!
Йөгереп чыгып китә. Ерактан, көлешә-көлешә, Солтанбәк, Мөбарәк, Афанасий, Мәхмүт керәләр. Яшьләр сәхнә алдынарак чыгып, качып торалар.
Мөбарәк. Рәхмәт, рәхмәт, Солтанбәк әфәнде, бик тәмле булды бишбармак.
Афанасий. Кымыз белән шашлык та күңелгә бик хуш килде. Әле минем, оят булса да әйтим, мондый хуш исле чәй эчкәнем юк иде. Солтанбәк әфәнде, рәхмәт, рәхмәт хөрмәтеңә. Киң күңелле кеше икәнсең.
Солтанбәк яшьләрне күреп ала.
Солтанбәк. Кунакларга һәрвакытта күңелебез киң, урыннары түрдә. Рәхмәт яхшы сүзегезгә. Менә улым белән кәләшебез дә табылды. Килегез әле, килегез бирегә.
Яшьләр оялып кына, читләтеп килеп, баш иеп исәнләшәләр.
Акъегет, Казилә} (бергә) Әссәламегаләйкем, хөрмәтле кунаклар!
Барысы да исәнләшәләр.
Мөбарәк. Вәгәләйкемәссәлам. Тукта әле, тукта, Солтанбәк әфәнде, бу улың бит менә болай гына, сабый гына иде. (Кечерәйтеп күрсәтә.) Кара инде, егет булып үсеп җиткән. Улым, исемең ничек әле?
Акъегет. Акъегет булам, ә кәләшем Казилә исемле.
Мөбарәк. Акъегет, Казилә – бик күркәм, бик күркәм, шулай бит, Афанасий Фёдорович?
Афанасий. Әйе, әйе, Мөбарәк би. Минем дә үсеп җиткән улым бар бит, өйдә хуҗа булып калды.
Солтанбәк. Шулай вакыт тиз үтә, гомер дә узып бара. Менә улым да үсеп җитте, Алла боерса туй ясарбыз.
Залда яки балконда Сөрәнче пәйда була. Фанфара тавышы яңгырый.
Сөрәнче. Тыңлагыз, тыңлагыз! Ярминкәгә Олуг Мөхәммәд хан килде. Каршылагыз!
Бер хан сакчысы келәм тәгәрәтеп җәя, икенчесе эре кыяфәттә ханның тәхет кебек матур урындыгын чыгарып куя.
Шәрык музыкасы яңгырый, дүрт шәрык кызы бию башкаралар, кунаклар тамаша кылалар. Бию тәмамлануга, фанфара тавышы яңгырый, ике хәрби, сөңгеләр тотып, тәхет янына басалар. Бик матур, бай киемдә Олуг Мөхәммәд хан керә, аның артында бер ир җилпәзә селкеп тора. Ярминкәдәге халык хөрмәт күрсәтеп бил бөгәләр. Хан тирә-якны дикъкать белән карап чыга.
Хан (баш иеп). Әссәламегаләйкем, туганнар, чит ил кунаклары! Барчагызга да рәхмәт, минем чакыруны читкә какмыйча, ярминкәгә килгәнсез. Шушы изге җирдә беренче мәртәбә зурлап ярминкә уздырыла, шулай ук беренче мәртәбә чит ил сәүдәгәрләре дә бездә кунакта.
Безнең халык үзенең гасырлар буе чәчәк атып торган Бөек Болгар шәһәрен югалтты. Аны таладылар, ташын ташка калдырмадылар… Ә халык исән, яшәячәк. Халык исән булса, яңа калалар да үсеп чыгарлар.
Карагыз, әнә-ә тегендә, Казансу белән Болак кушылган калкулыкка. Хәзер анда яңадан кирмән күтәрелә, яңартып кала салына. Күрәсезме, кирмәннең диварларын, мәчетләрнең манараларын? Биредә безнең дәүләтнең баш каласы була. Ул кала Казан дип аталачак.
Халык шатланышып кул чаба.
Йа Ходай, фатихаңны бир, болгар халкы үзенең дәүләтен яңарта, ул Казан ханлыгы дип аталачак. Амин!!!
Халык хан артыннан кабатлый, «Амин» дигән теләк дога булып яңгырый. Акъегет белән Тимерҗан, баш кагып, сүзләре рас килүгә шатланалар. Халык арасыннан Мөбарәк би ханга мөрәҗәгать итә.
Мөбарәк. Зирәк һәм дә Бөек хан, Олуг Мөхәммәд галиҗәнаплары, сорарга рөхсәт итсәңче?!
Хан. Рөхсәт, сора, сәүдәгәр.
Мөбарәк. Без, чит ил сәүдәгәрләре, шушындый зур ярминкәгә чакыруың өчен, Бөек хан, рәхмәтләребезне белдерәбез! Күргәннәрдән без таңга калдык. Яңа дәүләт, яңа кала салына. Булачак яңа Казан шәһәре Каһирәдән, Багдадтан бер дә ким булмас, Алла боерса.
Барысы бер аваздан. Иншалла, Иншалла!
Мөбарәк. Зирәк хан Олуг Мөхәммәд галиҗәнаплары, минем бик зур үтенечем бар иде. Алла хакы өчен кире какма!
Хан. Йә-ә, йә-ә, сәүдәгәр, кулымнан килгәненнән йөз чикмәм.
Мөбарәк. Рәхмәт, Бөек хан. Менә биредә нинди зур бәйрәм, төрле илләрдән кунаклар җыелган. Гөрләп, ярминкә бара, ә шулай да нәрсәдер җитми кебек… Җитмәгәне шул, Бөек хан, ярминкәдә туй булырга тиеш! Кияү егете белән кәләш биредә… фатихаңны бир, Бөек хан!
Хан. Кая соң алар, кияү белән кәләш?
Мөбарәк яшьләрне чакырып чыгара.
Мөбарәк. Менә алар, Бөек хан.
Хан (дикъкать белән яшьләрне карап чыга). Егет, син кем буласың, кайсы ырудан?
Акъегет (каушап). Бөек хан Олуг Мөхәммәд галиҗәнаплары, мин сәүдәгәр Солтанбәк углы булам, Сарайчык шәһәреннән, кыпчак җирләреннән.
Хан. Әтиең кая?
Солтанбәк халык арасыннан бераз алга чыга.
Солтанбәк. Мин биредә, Бөек хан. Әссәламегаләйкем!
Хан. Вәгаләйкемәссәлам, Солтанбәк әфәнде. Улыңның исеме ничек?
Солтанбәк (каушап). Э-э-э, Акъегет, Акъегет, Бөек хан.
Хан. Кәләшенең аты ничек?
Солтанбәк. Казилә, Казилә, Бөек хан.
Хан (елмаеп). Менә бит, яңа кешеләр, яңа исемнәр. Мөбарәк би, Солтанбәк әфәнде, мин фатихамны бирәм, тик бер шарт белән.
Мөбарәк, Солтанбәк} (бергә, куркып, Нинди шарт, Бөек шикләнеп). хан?
Хан. Минем шарт шул булыр… (пауза ясап) яшьләр туйны шушында, яңа Казан каласында узгарырга тиешләр. Һәм яшәп калырлар…
Солтанбәк (тәмам аптырап). Бөек хан, ни-и… алар кайда яшәрләр, ата-анасыз аларга авыр булыр бит.
Хан. Солтанбәк әфәнде, әгәр ризалыгыңны бирсәң, мин яшьләргә икенче аталары булырмын. Хәзергә минем җәйге сарайда яшәп торырлар, беренче гаилә буларак, аларга җир-су бирербез, бергәләп йорт та салырбыз.
Яшьләр рәхмәт әйтеп тезләнәләр, сәүдәгәрләр бил бөгеп торалар.
Хан. Йә-ә-ә, торыгыз! Халык алдында мин тезләнеп рәхмәт әйтергә тиешмен.
Барысы да аягүрә басалар.
Акъегет, Казилә, килегез әле яныма. (Алар, хан янына килеп, ике ягына басалар.) Сез яңа Казан каласында беренче яшь гаилә буласыз, туйны да ярминкәдә ясарбыз. Солтанбәк әфәнде, ничек, ризамы?
Солтанбәк. Риза, Бөек хан, улыма бернәрсә дә кызганыч түгел. Бөтен җыйган мөлкәтем аларга.
Мөбарәк. Ә мин туйга биш баш чаптарымны һәм дә биш баш дөямне салам. Бәхетле булыгыз, балалар!
Афанасий. Туй – күңелле вакыйга. Миннән дә бүләк югалмас, сәүдәгәр Афанасий сүзе бер булыр. Яшьләр, сайлап алыгыз, дүрт корабның берсе сезнеке.
Солтанбәк, Яшьләр} (бергә) Рәхмәт, рәхмәт, хөрмәтле сәүдәгәрләр.
Хан. Бүгенгедән сезгә шушы яңа калада яшәргә, аны төзергә, бөтен дөньяга данлыклы итәргә насыйп булсын! Фатихамны бирәм, балалар, бәхетле булыгыз!
Фанфара яңгырый. Сәхнә алдына Сөрәнче чыга.
Сөрәнче. Тыңлагыз, тыңлагыз! Хөрмәтле кунаклар, сәүдәгәрләр, кабиләдәшләр! Бөек Олуг Мөхәммәд хан галиҗәнаплары барыгызны да Казанның беренче яшь гаиләсе Акъегет белән Казилә туена чакыра!
Музыка көчәя, дәртле бию көенә күчә, җария кызлар бию хәрәкәтләре ясап баш ияләр, шулай итеп, тамашада катнашкан һәр герой баш ия, музыка алышынып тора. Арткы пәрдәдә (задникта) хәзерге Казан күренешләре күрсәтелә.
Пәрдә
2005
ШӘҺРИ БОЛГАР КАЛФАГЫ
Тарихи драма
Катнашалар:
Алмыш әлтабар – Болгар ханы.
Акбикә – әлтабар хатыны.
Сылукай – әлтабар кызы.
Кам Аштабар – дин әһеле (шаман).
Күрән бәк – диван башы.
Тукбай морза – сәүдәгәр, Болгар илчесе, Батилның әтисе.
Айбаба – күрәзәче (изге ата).
Сусән әр-Рәссиг – хәлифәт илчесе.
Әхмәт ибне Фазлан – илче сәркатибе.
Батил – гаскәр башлыгының юлчабары.
Габдрахман, Габдулла} – гарәп иле кунаклары (мосафирлар).
Утташ – хан сараеның эчке сакчысы.
Күзәмеш – яшь дәрвиш, камга ярдәм итеп йөри.
Мәликә – әлтабар (ханның) сөяркәсе.
Әдиә, Җәмилә} – сарай кәнизәкләре.
Сөрәнче. – массовка.
Чуралар
БЕРЕНЧЕ КҮРЕНЕШ
Вакыйга борынгы Бөек Болгар ханлыгы ислам динен рәсми кабул итү чорында бара.
Пәрдә ачылганда, кошлар сайрый, җәйнең матур вакытлары, чикерткәләр тавышы ишетелә. Табигать үз кануннары белән яши. Далада, яшел үләннәргә күмелеп, хәлсез ике кеше ята. Алар ерак гарәп илләреннән килгәннәр.
Кәрваннары төрле авырулардан үлеп, үзләре күп кенә Каф тавы халыкларыннан зыян, җәберсенү күргәннәр.
Бу ике кеше – Бөек Болгар шәһәренә сәфәр тотучылар. Хәлләре бетеп, чалкан ятып, аңнарын җуйганнар. Ерактан җайдак чабып килгән тавыш ишетелә. Менә ул килеп тә җитә, атын туктата, атның хуҗасы – хан кызы Сылукай, – аттан төшеп, камчысын җыеп тотып, хәлсез яткан кешеләргә якынлаша.
Сылукай. Әй сез, мосафирлар, кем буласыз? Кайсы кабиләдән? (Җавап бирүче булмый, үз-үзенә сөйләнә.) Әллә үлгән кешеләр инде, үзләре чалкан ятканнар. (Алар янына якынрак килеп, дикъкатьләбрәк карый.) Исәннәр, ахры, сулыш алалар кебек… (Биштәреннән алып, мосафирларның авызларына, битләренә су тамыза…) Болар – чит кабилә кешеләре, ахры, киемнәре дә ят, үзләре дә кара тәнлеләр. Әй сез, мосафирлар, мосафирлар, хәзер, хәзер сезне алырга атлы арба җибәртермен.
Шешәсен биштәренә салып, ашыгып чыгып китә. Ат тояклары тавышы гына ишетелеп кала. Бераздан гарәпләр аңнарына киләләр. Бер-беренә каранып, исәнлекләрен раслап, бит-башларын сыпыралар. Олырак яшьтәгесе Габдрахман исемле, яше – Габдулла.
Габдулла. Остаз, остаз, безгә нәрсә булды?
Габдрахман. Менә бүген бишенче көн, авызымызга ризык кергәне юк. Ачлыкка хәлебез беткән.
Габдулла. Остаз, мин сагым күрдем1. Мәләк әр-раз, Болгар илендәге җир фәрештәсен. Авызыма, битемә зәмзәм чишмәсе суын тамызды.
Габдрахман. Мин дә Габдулла шәкерт сагым күрдем. Хур әл-җәннәт – оҗмах хуры кызы минем дә авызыма, битемә изге зәмзәм чишмәсеннән алган суны тамызды.
Габдулла. Бу ерак, салкын котып ягындагы илгә зәмзәм суы каян килсен?
Габдрахман. Алланың рәхмәтләре иксез-чиксез. Бәлкем, без, шулкадәр авырлыклар кичеп, Аллаһының сынауларын шулай узабыздыр.
Утлар караңгылана, мосафирлар зәңгәр томан эчендә калалар. Кошлар сайрый, чикерткәләр тавышы гына тынычлыкны боза.
Еракта җан-фәрманга ат чабып килгәне ишетелә. Ул – гаскәр башының йомышчысы Батил дигән егет. Ул, хан кызы Сылукайны эзләп, далага чыккан.
Батил тавышы. Сылукай, Сылукай, Җәмилә-ә, Әдиә-ә, еракка китмәгез, ят кешеләрдән сак булыгыз! Тр-р-р, тр-р… Тукта әле, Сылукай, әйтәсе сүзем бар.
Ат тояклары тавышы якыная, йөгереп, көлә-көлә, Сылукай, аның артыннан Батил керә.
Батил. Сылукай, далада еракка китәргә ярамый. Быел бүреләр бик күп. Куян елында күп бәла-казалар була ди Тәңребирде бабай. Ул-бу хәл булса, әтиең Алмыш хан галиҗәнапларына ни җавап тотармын?
Сылукай (көлә-көлә). Батил, син минем өчен курыкма, юл чапканда, үзеңне сакла, каргалар күтәреп китмәсеннәр.
Батил. Сылукай, син гел миннән көләсең. Сине бәла-казалардан сакларга миңа боерык булды. Аннан соң үзең дә яхшы беләсең, ничек сине яратканымны…
Сылукай. Сакла, сакла, әллә мин каршымы. Батил, син мине саклаганчы, әнә тегендә, Кара Итил буенда, ике мосафир хәлсез яталар, әгәр бүз бала2 булсаң, аларга ярдәм ит, шәһри Болгарга алып кайт үзләрен.
Батил. Нинди мосафирлар?
Сылукай. Белмим, алар бик хәлсезләр иде. Ярый, сакчы-юлчабар, мине кызлар көтә. (Кызларга кычкыра.) Җәмилә-ә, Әдиә-ә, мин хәзер, хәзер… көтегез! (Йөгереп чыгып китә, аты белән сөйләшә.) Тр-р-р, тр-р-р, Ак юрга, ә хәзер әйдә-ә-ә! (Тояк тавышлары гына ишетелеп кала.)
Батил (уйланып). Сылукай белән бергә уйнап үстек. Әнисе Акбикә ханбикә мине үз улы кебек тиң күрә иде. Ә хәзер Сылукай үсеп җиткәч үзгәрде… Син бит минем туган абыем кебек ди дә читләшә. Менә хәзер дә, Ак юргасына атланып, изге чишмә янына чаптылар. Шулай да теге мосафирлар кемнәр икән?
Сылукайның сүзен тыңлап, Кара Итил буена, мосафирлар янына барырга була. Утлар караңгылана төшә, гарәпләр ял итә торган үзәнлек яктыртыла. Аларны Батил эзләп таба.
Батил (исәнләшеп). Иминлекме, мосафирлар?!
Гарәпләр. Әссәламегаләйкем, бүз бала!
Батил. Сез кемнәр, нинди мәгърип иленнән сәфәр тотасыз?
Габдрахман. Без изге пәйгамбәр Мөхәммәд рәсүлулла иленнән, мөселман мосафирлар булып, алтын кала шәһри Болгарга юлыбыз.
Батил (аптырап). Шулкадәр ерак җирдән җәяүләп килдегезме?
Габдрахман. Ю-юк, безнең кәрваннар бар иде. Каф таулары халыклары безне таладылар, җәберсеттеләр. Икебезгә бер дөя генә калдырдылар. Ул дөябез кыпчаклар даласында үлеп калды.
Батил. Сезнең монда ял итеп ятуыгызны хан кызы Сылукай күргән. Ул сезне Болгар шәһәренә алып кайтырга боерык бирде.
Гарәпләр бер-беренә каранып, күргән сагымнары исләренә төшә.
Габдрахман. Бүз бала, атың ничек була?
Батил. Минем атым Батил була.
Габдрахман. Батил, без, ачлыктан хәлсезләнеп, ял итәргә утырган идек, шулвакытта аңыбызны җуйдык. Сагым томаны аша күргән кебек булды, безгә бер мәләк әр-раз Болгар-йортның җирдәге фәрештәсе авызымызга, битемезгә зәмзәм суы салгач, аңыбызга килдек.
Габдулла. Безгә су бирүче Болгар ханы Алмыш ханның кызы, җир фәрештәсе, Сылукай булган икән. Остаз, остаз, бу бит, – чынлап та, могҗиза. Безне, чит кабилә токымнарын, хан кызы үз куллары белән зәмзәм суы эчертеп мәрттән уяткан.
Батил. Сылукай бу турыда әйтмәгән иде. Ул сезне шәһри Болгарга алып кайтырга әмер бирде.
Габдрахман. Алтын Болгарга еракмы, бүз бала?
Батил. Җәяүлегә җәйге көннең дүртенче чиреге кадәр юл булыр. Атларыгыз ничек була! Болгар-йортка ни йомышыгыз?
Габдрахман. Минем атым Габдрахман, ә бу шәкерт Габдулла исемен йөртә.
Габдулла. Бүз бала Батил, нишләп ул шәһәр алтын Болгар дип атала?
Батил. Алтын Болгар дип, аңа чит ил сәүдәгәрләре шулай зурлап әйтәләр. Чөнки Болгар шәһәрендә алар, яхшы сәүдә кылып, мул ассу алалар3. Әле Ыслау якларында Болгар шәһәре кебек гүзәл кала юктыр. Сәүдәгәрләр Болгар мунчасында көннәр буе кәефләнеп ял итәләр. Болгардагы кебек мунчалар, ташпулатлар күрше кабилә илләрендә дә юктыр.
Бөек болгар осталары кебек әле берәү дә итекләр, читекләр теккәне юктыр. Болгар осталарының булат кылычлары, чакрым ярым очучы утлы укларына, җиз калканнарына тиңнәр юк. Хан кызы Сылукай кебек тә Кара Итил, Чулман, Нократ төбәкләрендә андый чибәр табылмас. Сылукайны Тәңре кызы дип зурлыйлар. Дөрес, Бөек Алмыш хан алай әйтергә кушмый. (Исенә төшә.) Сүзгә мавыгып онытып торам. Менә сезгә тамак ялгарга.
Юл биштәреннән көлчә, ит, кымыз алып, гарәпләргә бирә. Алар, рәхмәт әйтеп, ризыкны кабул итәләр.
Габдрахман. Рәхмәт, бүз бала Батил, Аллаһы Тәгалә каршында зур саваплы бул, теләгән теләгеңә иреш!
Батил. Рәхмәт келәвегезгә! Әйдәгез, бераз тамак ялгагыз да сезне, атка атландырып, алтын Болгарга алып кайтам.
Мосафирлар тәмләп тамак ялгыйлар.
Габдрахман. Батил, Болгар җиренең оҗмах хуры Сылукайга рәхмәт әйтерсең. Без инде шушы хәтфә чирәмнәр өстеннән, оҗмах бакчасындагы кебек гүзәллеккә сокланып, җәяү генә барырбыз.
Батил. Ә мин Сылукайга ни диярмен? Ю-юк, юк, әнә чаптар ат үлән чемчеп йөри, шуңа атланып барасыз.
Габдрахман. Бер атка ике кеше атланып баруы кыен була. Аннан соң, безне Аллаһы Тәгаләнең җирдәге оҗмах бакчасыннан сәяхәт итүебезне тыйма инде, үтенеп сорыйбыз!
Габдулла. Остаз, остаз, бәлкем, сез генә атка атланып барырсыз? Мин яшь кеше, көчем җитәрлек, җәяү барырмын.
Габдрахман. Габдулла шәкерт, рәхмәт. Син киң күңелле кеше, өлкәннәрне хөрмәтлисең. Алла боерса, без шушы яшел келәмнәр өстеннән җәяүләп кенә барырбыз инде, бүз бала Батил.
Батил. Ярар, алайса, шәһәр капкалары төнгә ябылганчы килеп җитегез, кояш баегач, сакчылар беркемне дә шәһәргә кертмиләр.
Габдрахман. Рәхмәт, рәхмәт, бүз бала, кояш баеганчы, без алтын Болгарда булырбыз.
Батил. Мин сезнең турыда капка сакчыларын кисәтеп куярмын. Ярар, алайса, мин киттем, Сылукайны күздән югалтырга ярамый, Бөек хан алдында җавап тотасы булыр.
Батил чыгып китә, аты белән иркәләп сөйләшә, тояк тавышлары гына ишетелеп кала.
Гарәпләр юлчабарны күздән озатып калалар. Сәхнә караңгылана.
ИКЕНЧЕ КҮРЕНЕШ
Сәхнә акрынлап яктыра. Кичке эңгер-меңгер вакыты. Кошлар тавышы ишетелеп, ул камның (шаманның) шөлдер кагуына һәм такмаклап табынуына күчә. Еракта, биек Идел яры өстендә, алтын Болгар шәһәре күренә.
Үзәнлек җир, анда таш һәм агач Абак, Сарыган сыннары куелган. Кам Аштабар, халыкны җыеп, тәңреләргә табына, илгә үләт чирен кертмәскә келәү әйтә.
Кам ярдәмчеләре, бераз акылга җиңелрәк шамакай, Күзәмеш атлы яшь дәрвиш тә, шаман шөлдере кагып, төрле кыргый хәрәкәтләр ясап, җеннәрне, явыз ияләрне, зәхмәтле чирләрне куа. Сыннарга табынып, аларга корбан чалырга өнди.
Кам Аштабар (шашынып кычкырып). Алас! Алас! Изге ияләр монда, изге ияләр монда…
Күзәмеш. Изге ияләр монда-а-а, изге ияләр миндә, монда-а-а.
Кам Аштабар, бер кулындагы төтен чыгарып, ыслап торган артышын селки-селки, Күзәмеш янына килеп, икенче кулындагы таягы белән астыртын гына аягына суга. Күзәмеш авыртуга түзми кычкырып тезләнә, үзе тәңреләргә табынуын дәвам итә.
Кам Аштабар.
Безгә якты көн биргән Тәңребезгә Атак! Атак!
Кояш-айга! Күктәге йолдызларга Атак! Атак!
Җир-суларга, урманнарга Атак! Атак!
Болгар-йортка, Итилемә, Чулманыма Атак! Атак!
Төрек бөдүн, ыруыма – Шәһри Болгар каласына
Атак! Атак!
Күмәк такмак тынуга быргы, дөңгер тавышлары яңгырый. Тәңреләргә такмак әйтеп табынган вакытта, Габдрахман белән Габдулла керәләр. Алар, гаҗәпләнеп, Тәңрегә табынуны күзәтәләр… Кам Аштабарның игътибары чит ил кешеләренә төшә. Ул, табынуын тәмамлап, алар янына килә. Бик дикъкать белән карап чыга.
Иминлекме, ят кабилә токымнары?!
Гарәпләр кулларын күкрәкләренә куеп сәлам алалар.
Гарәпләр. Вәгаләйкемәссалам, Бөек Болгар камы.
Күзәмеш, алга узып, гарәпләрне баштанаяк карап чыга да, исәнләшергә кулын сузып, берәм-берәм исәнләшеп чыга.
Кам Аштабар. Кемнәр дип белик үзеңезне?
Күзәмеш. Әйе, әйе, сез кемнәр буласыз?
Габдрахман. Без Мөхәммәд пәйгамбәр өммәтеннән булабыз. Алтын кала Болгарга сәфәремез.
Кам Аштабар. Мөхәммәд өммәтеннән? Кем ул Мөхәммәд пәйгамбәр?
Габдрахман. Мөхтәрәм кам, Мөхәммәд пәйгамбәр – Аллаһы Тәгаләнең җирдәге соңгы пәйгамбәре. Без барымыз да – Алланың соңгы пәйгамбәре өммәтеннән. Менә Алланың рәхмәтләре белән сезгә Бөек Болгар-йортка килергә насыйп булды. Болгар халкына бердәнбер Аллаһы Тәгалә турында сүзләремез күп.
Камның, гарәпләрне тыңлаган саен, ачуы кабара бара.
Кам Аштабар. Болгар халкының үз тәңреләре бар. Безнең тәңреләргә, изге Абак, сарыганнарга хөрмәтебез зур. Тәңреләр безне төрле зәхмәтле чирләрдән яклый. Ачлыктан яклый. Явыз дошманнарга каршы торырга ярдәм итә. Безгә бүтән Тәңре кирәкми, чит Тәңредән безгә ассу юктыр. Бездән кару шул булыр.
Күзәмеш. Әйе, әйе, бездән кару шул булыр.
Габдрахман. Мөхтәрәм кам, ислам йоласын кабул кылу ирекле ди изге Коръән-Кәрим белеге4. Ислам динен кабул итү, күңелеңне, җаныңны сафландыру ди Изге китап. Без Бөек Болгар ханы Алмыш күп яшәсен, бай булсын дип дога кыламыз. (Гарәпләр икесе дә битләрен сыпыралар.)
Иншалла, Иншалла!
Кам Аштабар (тәмам ачуы чыгып). Безгә бүтән тәңреләр кирәкми. Сез ягы кешеләре5 Болгар-йортка коткы таратырга килгәнсез икән. Бәлкем, сез шымчылардыр, Бөек Алмыш ханны үтерергә ниятләп сәфәр тотасыздыр. Әй чуралар, тотыгыз, богаулагыз шушы шымчыларны, зәхмәт чире таратучыларны!
Берничә чура, гарәпләрнең муеннарына муенчак салып, кулларын бәйлиләр. Бер чура гарәпләрнең биштәрен, тартып алып, кам Аштабаргабирә. Кам капчыкны ачып гаҗәпкә кала.
Нәрсә бу? Алтын таҗ. Шушы сукбайларда нинди затлы алтын таҗ. Кайдан алдыгыз? Кайсы ханны үтереп талап качтыгыз?
Габдрахман. Хөрмәтле, Болгар камы, без беркемне дә үтермәдек. Бу таҗ-калфак – хан кызына дигән бүләгемез. Без сукбайлар түгелмез, без – Мөхәммәд пәйгамбәр иленең тартыклары6, Болгар ханы Алмыш галиҗәнапларына юлымыз. Безне болгар сәүдәгәре Тукбай морза үзе чакырды, без шунда сәфәр кыламыз.
