Читать книгу: «Մթնաձոր», страница 13
7
Այստեղից սկսվում են նոր տները: Նրանց ուղիղ շարքերը ձգվում են դեպի բլուրները և այգիները: Լամպերի շարքը ձգվում է հեռու: Ինչքան հեռուն ես նայում, լամպերն ավելի սեղմ են իրար: Վերջին լամպը չի երևում: Նշանակում է շատ երկար է լամպերի շարանը:
Լևոնի սիրտը լցվում է ջերմ ուրախությամբ, ինլպես փողոցի լորենին շոշափելուց: Տների կառուցմանը նա չի մասնակցել, բայց նրա սրտում էլ զարթնում է հաղթողի զվարթ ուրախությունը:
– Մենք ենք շինել… Մերն է:
Այստեղ էլ մշուշը հոսում է կտուրների վրայով, մաղում է գարնանամուտի տաք շաղը: Շենքերի պատերը, թիթեղյա կտուրները թացանում են: Թիթեղն էլ առաջին անձրևի տակ է, իսկ քարերը մթին ընդերքում ոչ անձրև են տեսել, ոչ մշուշն է լիզել նրանց:
Լևոնը կանգնել է նոր փողոցների սահմանագլխին: Այս կողմը հին տներ են: Ահա մի տան փայտե նովդանները ծռվել են: Դարպասը կախվել է: Ներսը մարդիկ գուցե դեռ արթուն են, սակայն ձայն չի լսվում ներսից, և ոչ էլ ճրագ է երևում: Նեղ պատուհանները փոքր են, ինչպես մութ զնդանը:
Ահա մի ուրիշը, նոր տան կողքին… Քանդել են նրա բակի պատերը, ցանկապատը հանել են, և հազարավոր սայլեր, մեքենաներ այդ հին բակով կրել են ավազ, քար, ցեմենտ, տախտակ: Կուլ է եկել հին տունը: Նրա ճակատի կողմը երևում է կայծակնաձև ճեղքը: Կարծես կնճիռի ծալք է: Երևի մեքենաների դղրդոցից, քարերի գետին ընկնելուց հին տան պատերը ճաքել են:
Իսկ այս մեկը շրջապատված է տաշած քարերի կույտով: Ահա փողոցի մի մասը կտրել են տախտակներով և թողել են փոքրիկ դռնակ, որպեսզի տան բնակիչները երթևեկեն: Ուրեմն այստեղ էլ պիտի կառուցեն:
Նոր քաղաքը հրում է: Նրա բարձր տները նայում են քաղաքի մյուս մասերում անկարգ ցրված նոր տներին և կարծես ձայն են տալիս սեղմելու, իրար միանալու և գետնի երեսից վերացնելու հողաշեն փլեկները:
– Այն փողոցը այս կողմերն է…
Ծաղկած ծիրանիների փողոցը: Նայում է վեր, Ասաքի տան կողմը: Մի քիչ տատանվում է և քայլերն ուղղում ներքև: Եվ արդարացնում է իրեն.
– Ես չեմ տեսել այն կողմի տները…
Ու քայլում է, ձեռքերը գրպանը: Քայլում է և չի զգում, որ շաղ է նստում շինելի վրա, ցեխ է թռչում փեշերին: Մի պատուհան բաց է… Լևոնը նայում է վերև: Նրան դուր է գալիս, որ կենվորը գարնան այդ մշուշին բաց է արել պատուհանը, և մշուշը ներս է մտնում:
Ռադիոն երգում է բաց պատուհանից:
– Ուրեմն դեռ ուշ չէ, – մտածում է Լևոնը: Մի քանի կանայք և տղամարդիկ ծիծաղելով անցնում են դեպի նոր տները: Նրանք կինոյից են գալիս և ուրախ են, որ նոր տներում լուսավոր, ընդարձակ սենյակներ ունեն:
Լևոնը մեխվում է տեղը.
– Այ քեզ սատանա, – ասում է և շարունակում քայլերը:
Ռադիոյի աղջիկը երգում է.
Նռան կլեպ պռոշդ…
Նեյնիմ ամա՜ն-ամա՜ն…
Լևոնը դանդաղ է քայլում և ափսոսում է, որ այդ խոսքն ասաց: Նայում է աջ և ձախ: Ո՞ւր է ծաղկած ծիրանիների փողոցը… Ձախ կողմն էլ բարձրացել են շենքեր, նույնիսկ բարձր տներ վարդագույն տուֆից, կապույտ բազալտից: Ահա այն պայտաձև տունը… Տունը երկար – երկար պատշգամբներ ունի, հարյուրավոր պատուհաններ բացվում են փողոցի վրա:
Բայց ո՞ւր են ծիրանիները…
Կարծես երկար տարիների օտարությունից վերադարձել է և փնտրում է այն տունը, որտեղ անցել էր իր մանկությունը: Փնտրում է և չկա, և որովհետև չկա, ավելի է բարձրանում նրա հուզմունքը, նրա կարոտը:
Մինչ այդ` նա երբեմն հիշում էր այդ փողոցը: Այն միտքը, թե ծառերն ու կավե պատը և այն փոքրիկ պատշգամբը դեռ մնում են, – այդ ամենը հեշտ էին դարձնում մոռանալ Լուսիկի հետ կապված կյանքը: Կուզենա՝ մի անգամ էլ կգա ծանոթ փողոցը:
Բայց հիմա չկա ոչ պատը, ոչ այն տունը, որի պատշգամբի տակ հորդ անձրևին պահվել էին, իսկ Լուսիկը սառը ձեռքը կոխել էր նրա թևքը:
Լևոնը հասավ մինչև անկյունը: Պատշգամբով տան տեղը սև քարից կիսավարտ տուն էր, որի մի թևը մյուս փողոցի վրա էր շրջվում: Նրա կողքին երկհարկանի տուն էր: Այնտեղ արդեն բնակվում էին: Երևում էին թաղարի մեջ դրված ծաղիկներ և թփեր: Նրանց կանաչ տերևները կպել էին լուսամուտի ապակիներին: Կարծես դժգոհում էին սենյակի օդից և կարոտում գարնանամուտի տաք մշուշը:
8
Երկհարկանի տան կողքին մշուշի միջից ցցվում էին բարձր սյուները: Սպիտակին էին տալիս հանգած կրի գուբերը: Գետնից մի քանի մետր բարձրացել էր պատերի գլուխը:
– Մեծ տուն է…
Լևոնը տախտակների, քարերի արանքով մոտեցավ: Մի փոքրիկ սանդուղք էր դրված, որով ցերեկը բանվորները քար են տանում, մինչև պատերը բարձրանան, և սյուներից կախեն վերելակները:
Նա բարձրացավ սանդուղքով: Ու միտն ընկավ մի մոռացված դեպք, որ երբեք, երբեք չէր հիշել: Ինչպե՞ս էր ընկել մտքից… Գնացել էին ձորի կողմը: Ամառ գիշեր էր: Այնքան թափառեցին… Լույսը բացվում էր, երբ իջան քաղաք: Տների պատուհանները բաց էին: Առավոտի այն ժամն էր, երբ գիշերվա տապը զիջում է հովին, և խոր քուն են առնում մանավանդ երեխաները:
Այսպիսի մի սանդուղք հենված էր հողե պատին: Լուսիկը խնդրեց բարձրանալ կտուրը: Ներքևը լույս փողոցներն էին, կիսաքուն դռնապանները ավլում էին փողոցները, ջուր ցանում:
Ցածր կտուր էր, բակում բարդիներ, որոնց տերևները դեռ նոր սկսել էին դողալ լուսաբացի հովից:
– Լավ է մեր քաղաքը, չէ՞… – հոգնած հարցրեց Լուսիկը:
Լևոնի պատասխանը քաղաքին չէր վերաբերում: Լուսիկի դեմքին կարմիր պուտեր էին, գիշերվա հետքերը:
– Իջնենք սառը ջրով լվացվենք…
Բարդիների տակով գնում էր ջուրը: Մի կին ջուր էր առնում, քանի մարդիկ չէին զարթնել, և չէր պղտորվել առուն: Նա նայեց, հասկացավ և ժպտալով ասաց.
– Փեշքիր բերե՞մ…
– Ո՞վ է, – լսվեց մի ձայն տախտակների կույտի հետևից:
Լևոնը կանգնել էր պատի վրա և կիսամթնում հիմքերի ձևից, գերաններից փորձում էր հաշվել սենյակների թիվը: Մի ստվեր, գորշ անձրևանոցի մեջ փաթաթված, մոտեցավ:
– Բարև, ընկե՛ր…
– Բարև: Ո՞վ ես, – հարցրեց անձրևանոցով մարդը:
– Շենքին էի նայում…
– Վայ, ընկեր Լևո՛ն, չճանաչեցի… Ներողություն: Գնանք, գնանք բուդկան… Կրակ եմ արել, – և մարդը նորից մեկնեց ձեռքը, իջեցրեց նրան պատից:
«Ձայնը ծանոթ է, բայց չեմ հիշում», – մտածեց Լևոնը և խոսքը դարձրեց շենքի վրա.
– Ի՞նչ շենք է…
– Սա, ընկեր Լևոն, բնակշինկոոպն է շինում… Համա ասում են ուսումնարան է: Էդքանը մեզ հայտնի չի: Էլ ո՞նց եք, լա՞վ եք… Մի անգամ ձեզ տեսա, ասի մոտենամ, մեկ էլ… Էս էլ իմ բուդկան:
Նրանք տախտակների ետևն անցան: Մարդը տաշեղներից կրակ էր արել, վրան թեյամանը կախել…
– Հիմա էլ ըստի եմ բանում… Գիշերապահ եմ:
Կրակի մոտ ճանաչեց: Օսեփն էր, ղազախեցի Օսեփը: Երեք տարի առաջ նրա մոտ էր եկել տրեխներով, մորթե վիթխարի փափախը գլխին: Ներս էր մտել և սարեցու զրնգան ձայնով ասել.
– Ինձ քու մոտ են ղարկել…
– Ի՞նչ կա:
– Ինձ պիտի ունթունես…
– Ո՞րտեղ:
– Հո մեծամեծի գործ չեմ ասում… Ղարաուլ, բան: Կարամ լավ փայտոն քշիլ, ձի պահիլ: Մի խոսք, ամեն բան ձեռովս վեր է գալիս…
Եվ իսկույն ավելացրել էր, որ գյուղից նոր է եկել և որ տնից հեռացել է «կնկա պատճառով»:
Օսեփը դարձավ գիշերապահ: Մի երեկո, երբ ինքը ներս մտավ հիմնարկը, Օսեփը միջանցքի ծայրից բղավեց.
– Ընկեր Լևոն, էս սհաթիս մի կնիկ թելեպոնով քեզ հարցրեց: Ասի ըստի չի… Նհենց քաղցր էր խոսում:
Լուսիկն էր հարցրել:
– Ընկեր Լևոն, բախտս բերեց… Գնացի Աշտարակուց մի աղջիկ առա. իմ ուզած օղլուշաղն է… Դեյրա եմ առել, մի ջուխտ բատինկա: Տես, – և նա արձակեց անձրևանոցի կոճակները, – իստակ մաքուր… Էս սաղ նրա շնորհքն է… Համա էս գործս ուզում եմ փոխած… Այսուհետ ինձ համար չի: Ես ըստի մենակ, նա ընդի… – և կրակը խառնելով ավելացրեց.
– Ասենք, պատահած վախտը գալիս է… Դե, տան հաշիվը ուրիշ… – Ապա անհամբեր հարցրեց.
– Հմի՞ որդի ես, ընկեր Լևոն. քո կուշտը որ գործ լինի, էլի կգամ…
Լևոնը նայում էր կրակին: Նրա ականջովն էր ընկել մի խուլ ձայն, որ գետնի տակից էր գալիս:
– Էս ջրի ձա՞յն է, Օսեփ…
– Հա, ըստի մի արխ կար… Խանգարում էր, տափի տակը գցեցին: Էս նրա ձենն է:
Ծաղկած ծիրանիների փողոցի առուն: Քարերի տակ, մութի մեջ գնում են ջրերը, և նրանց ձայնը խուլ է հնչում:
Լևոնը վեր կացավ:
– Չայ խմի…
– Չէ, գնում եմ: – Եվ մի քիչ մտածելուց հետո հարցրեց.
– Օսե՛փ, էստեղ ծիրանի ծառեր կային…
– Ճշմարիտ, քո ասածն ա, ընկե՛ր Լևոն… Հրե մի հատը մնում է…
Տախտակների կույտերի ետևը մնացել էր մի ծիրանի: Երևի նա մնացել էր, որովհետև տախտակները դարսել էին առաջը: Իսկ պատի հետևի շարքը չկար: Նրանց տեղը խիճերի, ավազի շեղջեր էին:
– Ըստի աղաք էլ եկած կլինես, որ հարցրիր…
– Հա, ես էս փողոցում ապրել եմ… Ասի տեսնեմ ի՞նչ կա…
– Ինչ կա՜… Պալատներ կան, ընկեր Լևոն… Սրա մի հատը մեր գեղում լիներ, սաղ ժողովուրդը մեջը կհավաքվեր:
– Էդ էլ կլինի, Օսե՛փ…
– Էն վախտը կնիկս կառնեմ կգնամ գեղը… Սիրտս մեր սարերը շատ ա ուզում, է՜…
Օսեփը նրան ուղեկցեց մինչև փողոցը: Դժգոհեց, որ Լևոնը թեյ չխմեց:
Լևոնը վերադարձավ դեպի Ասաքի տան փողոցը: Քայլում էր խաղաղ ուրախությամբ, իր այցելությունից գոհ: Մի անգամ էլ նայեց նոր շենքերին:
– Եթե Ասաքը քնած չլինի… Երևի նա էլ ինձ նման քիչ է լինում այս կողմերը: Մեր ընկերներից շատերը չեն տեսնում այն բոլորը, ինչ կառուցում ենք: Չեն տեսնում…
Ապա նորից հիշեց ծիրանիների փողոցը, Լուսիկի կապույտ զգեստը և առուն, առուն, որ կայտառ շառաչով գալիս էր անարատ ձյուներից: Մի՞թե այդքան խոր հիշողություններ է թողել այն աղջիկը, այն անհոգ գարունը: Ո՞ւր մնաց ծաղկած ծիրանիների փողոցը… Նրա սրտում խոխոջաց կարոտի մի մթին հուշ, ինչպես հին առուն գետնի տակ:
Քայլում էր և չէր զգում ոչ մշուշ, ոչ շաղ: Չլսեց և ռադիոյի երգը: Իմաստուն տխրությամբ նա հարցնում էր, թե նրանք, որոնք ապրելու են քարակոփ այս բարձր շենքերում, պիտի գիտենան, որ այստեղ եղել է կառուցողներից մեկի ծաղկած փողոցը և ոչ թե ցամաք անապատ…
9
Լևոնը ծռվեց Սահակի տան կողմը:
Բեռնատար ավտոները, որոնք շինությունների համար քար, ավազ էին բերում, այդ փողոցով էին անցնում: Նրանց անիվները խոր ակոսներ էին գծել ցեխի մեջ: Այդ փողոցով էին անցնում և գյուղերից եկող սայլերը, որովհետև հին ճանապարհը նորոգում ու լայնացնում էին: Հաղորդակցությունը գետի նման իր հունը շուռ էր տվել այդ փողոցով:
Լևոնը գնում էր սայթաքելով, ոտքերն զգույշ կոխելով ցեխի մեջ շարած քարերի վրա: Լապտերների լույսից ցեխն ու գուբերի պղտոր ջուրը փայլում էին խավար փայլով:
Վերևը մութն էր: Տներն ավելի նոսր էին, լապտերները քիչ: Շուտով պիտի ծռվել… Արդեն երևում է Ասաքի տունը… Լույսեր կան, ուրեմն քնած չեն: Երեխաները պիտի աղմկեն: Ասաքի կինը պիտի վառի պրիմուսը… Եվ նույնը պիտի ասի, ինչպես միշտ:
– Լևոն, խելք ես արել, որ ընտանիք չունես… Մենակ ապրելը հանգիստ է:
Վերևը մութն էր: Մթնում լսվեց մտրակի շառաչ: Անիվներ ճռնչացին: Մեկը բղավեց.
– Դենը պահի՜, դենը պահի՜…
Անիվները ճռնչացին: Մի րոպե հետո մթնից դուրս եկան մի զույգ գոմեշներ: Լապտերը լուսավորում էր նրանց լայն ճակատները և սև եղջյուրները: Մի քիչ առաջացան: Երևաց երկրորդ զույգը, բայց սայլը չկար… Ապա երրորդ զույգը, նույնիսկ զրնգաց շղթան, որով միացրել էին լուծերը: Գոմեշները ուժ էին անում, ձգվում առաջ: Նրանց ոտքերը ցեխի մեջ սայթաքում էին: Նրանցից մեկն ընկավ հետևի ոտքերի վրա և ամբողջ ծանրությամբ կախվեց լուծից: Մթնից մի մարդ դուրս թռավ և մտրակեց: Գոմեշը փնչաց:
– Ի՞նչ են քաշում…
Լևոնը կանգնել էր քարի վրա և հետաքրքիր նայում էր: Գոմեշները դանդաղ էին շարժվում: Խավարի մեջ այնպես էր երևում, կարծես վերջ չունի նրանց շարքը, և մի ահռելի ծանրություն գետնի մթին խորքից գոմեշները քաշում են լույս աշխարհ, քաշում են և դեռ ծայրը չեն հանել:
Լևոնը մի քանի քայլ արեց: Մի խումբ երիտասարդներ վազեցին գոմեշների վրա: Մի քանիսը մոտեցան առաջին անիվներին. Վերջին անիվները բավական հեռու էին: Նրանք առաջին անիվների հետ միացված էին հաստ գերաններով, որոնց վրա մի վիթխարի և տարօրինակ բեռ էր, որ մշուշի մեջ աղոտ էր երևում: Կարծես փոքր շոգեմեքենա էր, ջարդված խողովակով:
– Արտա՛շ, քար դիր տակը, քա՛ր…
– Սպասի գոմեշները նաֆաս առնեն…
– Ի՜նչ էլ ցեխ է…
– Սրանց ցեխը մերից շատ է, – ասաց մեկը, որ հենվել էր գոմեշին:
– Ի՞նչ է էդ, ընկերնե՛ր, – հարցրեց Լևոնը:
– Սև «հաց», ընկե՛ր, – պատասխանեց նա, որ կանգնել էր առաջի լուծի կողքին:
– Արտա՛շ, մի հարցրու տեղը… Գուցե իմանա, – մթնից կանչեց մի երիտասարդ:
Առաջին կանգնողը՝ Արտաշը, Լևոնից հարցրեց, թև ո՞րտեղ են հանձնում հավաքած մետաղը: Լևոնը հիշեց իրենց պահեստի մոտ մի կիսավեր շենք, որտեղ կիտված էին ժանգոտած մետաղի կտորներ:
– Շրջաբերական են ուղարկում, ալարում են շնորհքով գրեն տեղը, – հանդիմանեց Արտաշը:
Երիտասարդները Ախտայի շրջանի գյուղերից մեկի կոմերիտականներն էին: Տարիներ շարունակ նրանց գյուղի ներքևն ընկած էր եղել այդ հնադարյան ձևի կատոկը, որի չորս կողմը գարնանը խոտ էր կանաչում, և հովվի շները շոգից նեղվելով թաքնվում էին ներսը:
Ընկած էր եղել, ժանգոտվել էր, ծանրությունից մի քիչ թաղվել հողի մեջ: Կոմերիտականները մեծ դժվարությամբ հանել էին, դրել գերանների վրա և նույնպիսի դժվարությամբ, ցեխ կոխոտելով, հրելով գոմեշներին և աղմկելով՝ իջեցրել էին քաղաք:
– Արտա՛շ, տեղն իմացա՞ր, – կանչեց նույն ձայնը: Մթնից կանչողը ծիծաղեց: Նա ինչ-որ բան ասաց, բայց չլսվեց:
– Բաց կլինի՞ էնտեղ…
– Տո դե սպասի է, – ընդհատեց Արտաշը, որ ոգևորված պատմում էր իրենց կրած դժվարությունները:
– Երկու հարյուր փութ կլինի, – և երեսը դարձրեց դեպի հետ:
– Երեք չես ասում, – վրա բերեց մի ուրիշը:
Գոմեշների շնչառությունը հանդարտվում էր: Հոգնած կենդանիները ոտները փոխնեփոխ բարձրացնում էին: Նրանք մինչև կուրծքը ցեխի մեջ էին: Կարծես ճեղքել էին ցեխի հեղեղը:
Արտաշն էլ էր ցեխոտված: Այտի վրա պարզ երևում էր ցեխի չորացած շիթը: Մթնից նորից կանչեցին, թե իմացա՞վ պահեստի մասին:
– Իմացա՜, բայց պարզ չի…
– Դե հա՜… Գոմեշները սառան:
Այդ կանչին բոլորը շարժվեցին: Ոմանք բարձրացրին մտրակները գոմեշների վրա, ոմանք վազեցին՝ անիվները հրելու…
– Դեսը հա՜, դեսը…
– Հը՛, հը՛…
– Մարալին, Մարալին…
– Մարալ հա՜ …
Գոմեշները ձգվեցին, շղթան զրնգաց, անիվները ճռնչացին: Լսվեց մի խոր տնքոց: Տնքացին մարդիկ, անասունները, և առաջին անիվները գլորվեցին: Լևոնի ձեռքերը խրվել էին անիվի ճաղերի ցեխին: Նա մյուսների հետ մի կողմ քաշվեց, երբ անիվները դուրս ելան ցեխից:
Շարժվեցին գոմեշները…
Արտաշի հետ փողոցի մեջտեղով մտազբաղ գնում էր Լևոնը, գնում էր ցույց տալու պահեստի տեղը, գնում էր Արտաշի հետ խոսելով և, երբ գոմեշները դժվարանում էին քաշել, նա հետ էր գալիս անիվը հրելու:
Ո՛չ ցեխ կար, ո՛չ անորոշ կսկիծ…
* * *
Մաջիտա մայրիկը առավոտ կանուխ զարմացած նայում էր Լևոնի շինելին, որից գիշերը ջուր էր կաթկթել հատակին:
– Էս կանգար չամուռ… Դյո՞ր ի կնացե գիշերը մեր տղեն:
Եվ գլուխը խորհրդավոր շարժեց:
Դուրսը արև էր, ինչպես նա գուշակել էր: Արևի ճառագայթները պատուհանից ներս էին ընկել և խաղում էին գորգի վարդերի և նուռերի հետ:
Լևոնը խորը քնի մեջ էր: Թախտի առաջ ցեխոտ սապոգներն էին: Նա ուշ էր վերադարձել ու չէր հանվել: Վերարկուն էր քաշել վրան:
Երբ գորգի վարդերի վրայով ցած սահեր արևը և խաղար նրա ունքերի և արտևանունքների հետ, Լևոնը պիտի զարթներ և պիտի սկսվեր աշխատանքի առօրյան:
ՍՊԻՏԱԿ ՁԻՆ
1
Շարմաղ բիբին երեկոյան, երբ ժամհարը քաշում էր եկեղեցու զանգերը, – խրճիթի ծանր դուռը տնքալով բաց էր անում: Երկար ու կերկեր, իբրև արևելյան թախծոտ երգ, ճռնչում էր հին դուռը, երբ պառավի դողացող ձեռքերը ձգվում էին դեպի դռան մաշված ունկը: Խավար խրճիթում դռան երգին արձագանքում էր պղինձների զնգոցը և Շարմաղ բիբու ջինջ ձայնը.
– Քո փառքր շա՜տ, էսօր էլ զանգերը զարկին, – մրմնջում էր այդ լուսերես կինը, որին իրիկնապաիի զանգերն ավետում էին անանձնական անդորր:
Նա կանգնում էր դռան շեմքին, աչքը դեպի ներքևի բլուրները, որոնք անսահման հեռվում ձուլվում էին մայրամուտի մուգ-կապույտ երկնքի հետ և կազմում եզրը մի անգո աշխարհի, որին յոթանասուն տարի անդավաճան հավատում էր այդ միամիտ կինը:
Կանգնում էր դռան շեմքին և կարծես թե տեսնում էր պղնձյա զանգերի տխուր ղոզանջները, ինչպես մթնող երկնքի տակ նազով ճախրող աղավնիները: Նա հավատում էր, որ երեկոյան զանգերի հետ երկնային մի օրհնություն թրթռալով ներս է մտնում ու քսվում հին տան սևացած քարերին, նրա այրվող օջախին, ինչպես ներս կմտներ գետնի երեսով սողացող մշուշը:
Եվ այդ հին հավատով էլ վերջանում էին Շարմաղ բիբու կրոնական զգացումները: Եկեղեցի չէր գնում. ոչ աղոթք գիտեր, ոչ ծանոթ էր եկեղեցական ծեսերի: Բայց և այնպես մի խորհրդավոր ակնածանք էր ապրում, երբ երեկոյան երգում էին զանգերը, երգում էր և հին դուռը, բլուրների և աշխարհի վրա իջնում էր մի խաղաղ երեկո, ճախրում էին ոսկեթև աղավնիները. և այդ ամենը ռամիկ հավատով նա ընդունում էր որպես անքննելի խորհուրդ, որ մնացել էր գյուղական աղջկա անուրախ մանկությունից:
Այդ երեկո, երբ Շարմաղ բիբին դուռը հետ քաշեց և ոտքը շեմքին դրեց, հանկարծ հետ քաշվեց մի ահարկու ձայնից, որ անակնկալ որոտաց հենց նրանց կտուրի վրա և խռպոտ աղմուկով խլացրեց զանգերի ծանոթ ղողանջը:
Տանեցիները, որոնք սփռոցի չորս բոլոր նստած լուռ ընթրում էին, – արձանացան և զարմացած իրար նայեցին: Ահ կար նրանց աչքերում: Նույնիսկ փոքրիկ Երեմը բնազդով զգաց, որ խռպոտ ձայնը բոթ է գուժում:
– Է-հե՜-հե՜յ, – ալիք-ալիք դիզվեց ձայնը. – ժողովո՜ւրդ… Թագավորի հրամանով առավոտը կանուխ ձիատերը ձիով քաղա՜ա՜ք, հե՜յ-հե՜յ… Ով չտանի, թագավորի հրամանով տունը, տեղը, է-հե՜-հե՜յ…
Եվ ձայնը հեռանալով նվազեց, որովհետև գզիրը ուրիշ կտուր բարձրացավ և երեսն ուրիշ թաղի կողմը դարձրեց:
Շարմաղ բիբին չլսեց, թե զանգերն ինչպես լռեցին և ո՞ւր կորան նրանց վերջին թավ ելևէջները: Դուռը դժգոհ վրա դրեց, և դուռը չերգեց երկար ու կերկեր, այլ դժգոհ վնգստաց պառավ շան նման:
– Չո՛ռ, բայղուշ, հենց էս սհաթին էր…
Երբ Շարմաղ բիբին եկավ, տեղը նստեց, և երեխաները տատի ներկայությունից սիրտ առան, – Սիմոնը խոր հառաչով, կարծես ինքն իրեն, ասաց.
– Էսօր Մինասի տղան էր պատմում… Ասում էի սուտ կլինի, ա՛ռ քեզ…
– Ապի, յանի թագավորն էդքան ձի ինչի՞ ա հավաքում, – հորը դարձավ անդրանիկ աղջիկը` ութ տարեկան Շողերը:
– Ես ի՞մ, – ուսերը վեր քաշեց հայրը, – կռիվ ա, բալա ջան… Մարդ են ջարդում, ձիեր են կոտորում: Ժողովուրդ տո՛ւր… Թագավորի հրաման ա:
– Փո՛ւ, փո՛ւ…
Անհայտ էր, թե Երեմը այդ բացականչությամբ իր զարմանքն էր արտահայտում, թե՞ պաղեցնում էր տաք ապուրը: Մայրը սկսեց նրան կերակրել և ահը սրտում ամուսնուն հարցրեց.
– Մեր Ցոլակը չափումը կգա՞, – բայց Սիմոնը, որ անակնկալ մտքերի հետ էր, չլսեց նրա հարցը:
Ցոլակը նրանց ձին էր, կապտավուն մորթով, որի վրա, ինչպես աստղերը, ցրված էին սպիտակ նշաններ: Երկար, ալիքաձև պոչ ուներ Ցոլակը: Եվ ասում էին, թե մի հին և ազնիվ ցեղի շառավիղն էր այդ ձին, որ Սիմոնը գնել էր երկու տարի առաջ, փոխարենը տալով իրենց էշը, մի անմայր հորթ, մի կարպետ և երկու բեռ ցորեն:
– Տուն եմ, երեխաների տեր եմ, առանց ձիու հնար չկա, – ասել էր նա և ուրախության ժպիտով առաջին անգամ ձին քաշել աղբյուրը: Հենց այդ օրն էլ նրան անվանել էին Ցոլակ, այն ձիու անունով, որ եղել էր նրանց տանը Սիմոնի մանկության տարիներին:
– Հակառակի պես հայվանն էլ ջանով ա, – ասաց Սիմոնը և սթափվելով խոր մտքերից, դանդաղությամբ հացի փշուրները փեշից սփռոցի վրա թափելով, – տարվա էս ժամանակ ձին էլ էդքան ջանով լինի: Հալբաթ էսպես պիտի լիներ…
Ասաց ու վեր կացավ, փափախի մորթու միջից ծղնոտները մեկ-մեկ դեն գցելով, դուրս եկավ գյուղամեջ, դրացի հարևաններից իմանալու ավելի ստույգ տեղեկություն:
Դարպասի մոտ Սիմոնը մի պահ կանգնեց, նայեց ձիուն, որ արոտից վերադարձել և ախորժակով խժռում էր սարի թարմ խոտի խուրձը, երբեմն մռութով քրքրում խուրձը և փնտրում սուսամբարի տերև: Սիմոնը տխուր նայեց. Ցոլակի ողորկ մարմինը և մորթու սպիտակ բծերը աստղալուսին մեղմ շողշողում էին:
Նա մի անգամ էլ տեսավ, որ ձին նիհար չի և չար վրդովանքով կանչեց.
– Սատկած, քիչ կեր էլի, տրաքվելու չե՞ս հո…
Կանչեց ու խուրձը դրեց գոմի կտրան: Ձին մեղմ վրնջաց և վիզը մեկնեց դեպի խուրձը:
– Հը՞, բոյը կարճ չի՞, նանի… Չափումը թե չգա, – դարձավ նա մորը, որ հավաբնի մուտքը կալել ու կանգնել էր նրա կողքին:
– Ես ի՞մ, այ որդի…
– Ռուսի ղազախը սրա վրա կարո՞ղ է նստի… Չէ՛, չեն տանի, – հուսադրեց իրեն Սիմոնը և քայլեց փողոցով:
Շարմաղ բիբին նայեց որդու օրորվող մարմնին, մինչև նա հալվեց մթնում և կենդանական խանդաղատանքով ինչ-որ բան մրմնջաց, որ չգիտես աղո՞թք էր, օրհնությո՞ւն, թե՞ աղոտ հույսի ակնկալություն:
2
Մութն էր, երբ Սիմոնը տուն եկավ: Գոմում կապած ձին լսեց տիրոջ ոտնաձայնը, նորից վրնջաց: Սիմոնը խղճահարվեց. նա ճրագը վառեց, խոտի խուրձը գրկեց և ներս մտավ գոմը: Ցոլակն ուրախությունից վրնջաց, մի քանի քայլ արեց, փորձեց կապը կտրել, բայց չկարողացավ: Սիմոնը խուրձր մսուրը դրեց և, երբ ձին մռութը կոխեց մեջը, – ձեռքով շոյեց Ցոլակի փափուկ մեջքը:
Ընդարձակ գոմի անկյունում նստել էր պառավ կովը: Երկու այծերը, որոնք բարձրացել էին մսուրի վրա, Սիմոնին տեսնելով ցած թռան և միրուքներն օրորելով մոտ վազեցին: Սակայն Սիմոնը չմոտեցավ ոչ կովին և ոչ էլ այծերին: Նա մի պահ կանգնեց, ապա ձիու ոտքերի տակ թափված խոտը ժողովեց և դուռը դրեց:
Երեխաները քնել էին: Շարմաղ բիբին, աչքերը կկոցելով, դժվարությամբ թելում էր հաստ ասեղը, որպեսզի կարկատի որդու գուլպաները: Նրանց տան վաղուցվա կարգն էր այդ: Երբ Սիմոնը քաղաք գնար, մայրն էր հոգում նրա ճանապարհի պատրաստությունը:
Խրճիթի հին դուռը ճռռաց, պառավը ասեղը թողնելով՝ անհանգիստ հարցրեց.
– Հաստա՞տ ա…
– Բա հո սուտ չի…
– Ի՞նչ են ասում:
– Ասում են բոյը հաշիվ չի, եթե ձին առողջ է, կտանեն… – և դարձավ մորը. – նանի, Ցոլակի էն մեծ տոպրակն ո՞ւր ա, հետս դարման եմ տանելու:
Շարմաղ բիբին վեր կացավ մեծ տոպրակի միջի բուրդը թափելու:
Քնելուց առաջ Սիմոնը մի անգամ էլ գնաց գոմը: Պառավ կովը այդ անսովոր այցից զարմացած, մինչև վեր կենար ու որոճալով մոտենար գոմի դռան, Սիմոնը ձիու համետն ու չվանները սարքեց, դրեց ախոռի մոտ ու դուրս եկավ:
Դուրսը աստղալույս գիշեր էր:
Գյուղում մեկ-մեկ հանգչում էին կրակները, և կրակների հետ լռում էին ձայները: Ներքևը, գետափի մարգերում, կանչում էր գիշերահավը: Արտերից, դաշտերից և հեռվի անտառից հովը բերում էր զով սառնություն և հազարավոր խոտերի բույր, որի մեջ ավելի սուր զգացվում էր սուսամբարի և արդեն չորացող դաղձի կծու հոտը:
Սիմոնը նստել էր դարպասի քարին, և քարի նման հոգսը ծանրացել էր նրա սրտին: Հազիվ էր ծայրը ծայրին հասցնում, երբ հավասար աշխատում էին ինքն ու Ցոլակը: Իսկ ա՞յժմ… Եվ Սիմոնին թվաց, թե իրենց տնից տանում են ոչ թե մի ձի, այլ իր եղբորը, իր որդուն, այնպես, ինչպես անցյալ ամառ շատ տներից տարան նրանց որդիներին ու եղբայրներին:
Սակայն հոգնությունը հաղթեց, ու ներս մտավ տուն:
– Հակառակի պես անիրավի մեջքը կասես հինայած լինի, – նորից հիշեց Սիմոնը:
3
Լույսը դեռ չէր բացվել, երբ Սիմոնը ճրագը ձեռքին մտավ գոմը, Ցոլակին համետեց ու դուրս քաշեց: Հարեվան բակերում ճրագներ էին շարժվում, ճռնչում էին դռները, ինչ-որ ձայներ էին գալիս:
Սիմոնը լսեց իր հարևանի՝ Սաքու տղայի ձայնը: Նա բարկացած կանչում էր հարսի վրա, թե ինչու ձիու չվանը լույսով չի գտել:
Դռանը կանգնել էին Շարմաղ բիբին, կինը և նրա փեշից բռնած քնաթաթախ Շողերը, որ չէր լսել մոր խոսքին և լացով հագել շորերը, որպեսզի տեսնի, թե ինչպես են ճանապարհ գցում Ցոլակին:
Տխուր ժամ էր, երբ Սիմոնը դռնից հանեց ձին: Կարծես ներսը նա զարդարել էր մի դագաղ, իսկ դուրսը սպասում էին այդ ծանր վայրկյանին, որ աղի արտասվեն:
Ցոլակը գոմից երբ դուրս եկավ, վրնջաց և ականջները խլշեց: Շարմաղ բիբին ձեռքը կրծքին խփեց և աղիողորմ ասաց
– Ջա՜ն, – ու սրբեց արցունքը:
Շողերը մոտ վազեց, երեկվա խոտի փշրանքից մի բուռ մոտեցրեց ձիուն: Ցոլակի տաք ռունգերից մի ջերմ շունչ շոյեց աղջկա սառած ձեռքերը:
Սիմոնն ամրացնում էր ճանապարհի պաշարը, կապում հարդով լի պարկը և միաժամանակ տնեցիներին պատվիրում, որ ցերեկն այծերը հեռու չքշեն, որ եթե արև լինի՝ հնձած խոտի կիտուկները շրջեն և, եթե ջրի հերթն իրենց տան, լոբու մարգերն անպատճառ ջրեն: Հենց այդ խոսքին Սաքու տղան կանչեց.
– Սիմոն, բա չպրծա՞ր…
– Եկա՛, եկա՛:
Եվ Ցոլակի սանձը քաշեց: Տանեցիները դանդաղաքայլ հետևեցին մինչև հարևանի դուռը, ասես հուղարկավոր էին մի թանկագին դագաղի, որին ուղի էին գցում մահվան անվերադարձ ճանապարհով:
Շարմաղ բիբին անընդհատ լալիս էր. լաց էր լինում և Շողերը, լալիս էր նրա մայրը: Փողոցին չհասած, մայրը չռեց Երեմի ձայնը.
– Ապի՜, ապի՜…
Դռան շեմքին կանգնել էր մերկ երեխան ու բարձր-բարձր հեկեկում էր և կանչում հորը: Բայց ուշ էր: Սիմոնը Սաքու տղայի հետ արդեն իջնում էր ձորակը, որպեսզի միանա ուրիշ ձիավորների:
Մայրը վերադարձավ, գրկեց տղային ու տուն մտավ: Շարմաղ բիբին ու Շողերը կանգնեցին այնքան, մինչև ձիավորները դարիվերը բարձրացան և պահվեցին բլուրի ետևը:
Արևը նոր-նոր շողերով ոսկի էր թափում բարձր սարի կատարին, երբ վերջին ձիավորը երևաց դարիվերի գլխին և անհետացավ, ինչպես սև ուրու:
