Читать книгу: «Дилнома», страница 3

ИЛК ЧЕЧАКЛАРНИНГ ТАБАССУМИ

(Мураббиям – Онадек суюклигим, Тошкент давлат университети биология факультетининг доценти Қундузхон опага ёзилган хотиралар саҳифасидан)

1973 йил 22 мартдан 23 мартга ўтар кечаси ҳавонинг авзойи жуда бузилди. Осмон қора тўнга бурканди, шамол хархаша қила бошлади. Ким билсин, ўлим Қундузхон опани чангалига олганини сезиб, ёру дўстларни хабарлаш учун ҳар бир эшикка урилаётибдими бу шамол… Хуллас, шамол кечаси билан ўзи ҳам безовта бўлди, бошқаларнинг ҳам тинчини бузди. Эрталабга бориб шамолнинг дармони қуриди. Энди у йиғлашга ўтди. Йиғлаб туриб хабар қилди:

– Қундузхон опа ўлди, ҳа ўлди, қутқаришнинг иложи бўлмади.

Осмон йиғлайверди, кўз ёшини дув-дув тўкаверди. Йиғи оқими Қундузхон опа хонадонига йўл олди…

Қундузхон опани кўпдан ва жуда яқиндан танир эдим. Камтаргина кийиниб юрар, ўзига оро бермас, катта-кичик учун баравар, доимо хизматга шайланиб турар эди.

Қундузхон опанинг бой, самимий, беғараз одамийлик сифатлари кўз ўнгимда гавдаланмоқда. Видолашиб бораётганлар оқимига мен ҳам қўшилдим. Гулларга кўмилиб, видолашгани келган халқни қарши олиб ётибди Опа. Қучоқ-қучоқ гул кўтариб кириб келяпти халқ. 48 йиллик умрини мезбон шарафи билан улуғлаган Опа ҳозир ҳам бир илож қилиб кўзини очса-ю, дўсти-ёронларини меҳмонга таклиф қилса. Худди меҳмон кутишга, дилидаги яқин меҳмонларини кутишга шайлангандек ўзига ярашимли, нимранг олмани эслатадиган юзининг руҳида ҳаракат сўнмаган ҳали. Катталар болам, вой болажоним, деб фарёд қилди. Тенгқурлари жигарим, сардорим, деб додлади. Ёшлар онам, онажоним, мураббийим, деб юм-юм йиғлади. Ҳа, Қундузхон опага ҳаётдаги энг қимматбаҳо, энг азиз сўз – она ва фарзанд сўзлари қиёс берилди.

Бу Қундузхон опа меҳрининг улуғлигига, юксак одамийлигига қўйилган ҳайкал эмасми?! Ким Қундузхон опа каби халқнинг қалбига ўз ҳайкалини қўя олган?! Уни охирги йўлга кузатиб бораётганларнинг тилида видолашган сўзи, қўлида гули эмас, уларнинг қалбида Қундузхон опанинг ўлмас сиймоси.

Қундузхон опадан жуда катта мактаб қолди. Бу мактабнинг дастурида одамийлик, одам одамга дўст, биродар шиори битилган. Қундузхон опанинг ҳайкалини қалбида олиб қолган одамлар охирги йўлга кетган Опанинг мактабидан узоқлашмайдилар…

Осмоннинг ҳамон кўз ёши тингани йўқ. Осмоннинг кўз ёшидан баҳра олган чечаклар, бағриларини қон қилиб очилмоққа интилаётган ғунчалар илк табассумлари билан Қундузхон опанинг олисга, борлиққа қайтмасга отланган сафарида ҳамроҳ бўладилар.

Осмоннинг ҳамон кўз ёши тингани йўқ. Ҳамон чечакларни, ғунчаларни шошираяпти.

– Бўл, тез бўлинглар, табассум айлаб очилақолинглар. Меҳмон бўлиб турганимиз бу кўҳна дунё Қундузхон опани жуда катта тайёргарлик, кишини сокин тебратадиган баҳор қўшиқлари билан кузатиб қолишга шошиляпти. Мен у билан ҳар бир учрашувимизни биридан бирини олдин қўйиб эслаяпман. Мана, ундан охирги эшитган сўзларим ҳамма эсдаликларимдан олдин келиб, қулоқларим остида туриб қолди. У билан яқинда, жуда ҳам яқинда икки кунгина аввал учрашган эдик. Боғида дарахтларини парваришлаб, гулларини фарзанди бошини силаётгандек эъзозлаб турганда учрашдик. Кун алламаҳал бўлиб қолган бўлса-да, Опа тушлик қилишни ҳам унутиб, боғига берилиб кетган эди. Бир пиёла чой ичайлик деб кўп қистадим.

– Овора бўлманг, йўлдан келаётган экансиз, мана, Янгийўлнинг нонидан бир бурдадан тамадди қиламиз, – деди-да, инсонпарварлигида қатъий туриб, бир пиёла чойга ҳам койитгиси келмади. Ялпизларни кўп териб, дам олиш кунида учрашишга аҳд қилиб хайрлашдик. Худди ўша он кўз ўнгимда туриб қолди.

Осмоннинг кўз ёши ҳамон тингани йўқ. Ҳамон чечакларни, ғунчаларни шоширяпти:

– Тез, тезроқ очилишга шошилсаларинг-чи, чечакларнинг илк табассумига бурканиб ётсин Опа…

Уч кунгина олдин кўрган тушим миямга урди. Бизда учта она кийик бор экан. Биттаси чуқур ғорга кириб кетди. Кутдим, кутдим чиқмади. Тушнинг таъбирини тушуна олмай кўнглим хира эди. Ҳозир аён бўлди. Учта она кийикнинг биттаси ўз онам, биттаси қайнонам ва биттаси Қундузхон опам экан. Ҳозир чиқмас ғорга қўйишади. Индамаслар оламида ётувчиларнинг қаторига киради. Қорининг осмонни ерга яқинлаштирувчи қироатли тиловатидан сўнг ҳамма бир сиқимдан тупроқ ташлашга шошилади. Қундузхон опани индамаслар оламига кузатиб келган халқнинг тили дуодан узилмаяпти.

– Оллоҳим, жаннатингдан жой бергин, фарзандларига сабрнинг жамилини бергин, умр йўлдошининг ўксик қалбига ўзинг малҳам бўлгин, бу мусибатга ўзинг кифоя қилгин, ажрини улуғ қилиб бергин, бу дунёдаги яхши тилакларини охират йўлида ўзига васила қилгин… Шивирламаган қалб, қимирламаган лаб қолмади.

Дуоларда ва дуолар билан кўмишди. Устларига тортилган тупроқнинг майинлиги дуолар билан қоришганлигиданми, энди очилган ва очилаётган чечакларнинг файзи Қундузхон опа руҳининг мусаффолигиданми, ташлаб кетишга чидай олмай узоқ, оғир сукунатда турганларнинг руҳий ҳолати, Қундузхон опа меҳрининг улуғлигиданми, индамаслар оламининг ҳозирги аҳволини тасвирига сўз ожиз, тиллар лол, кўзлар кимнидир пинҳона излайди.

Опани охирги йўлга кузатгани келган аёллар хоналар ичига сиғмайди. Ичкари-ташқари одамга лиқ. Хонадон ичида ҳамон кезиб юрган булут одамга тўлиб чайқалаётган хонадондан чиқиб, атрофга тарқаб кетолмаяпти.

 
Хонадон ичида булут кезмоқда,
Атроф чайқалади одамга тўлиб.
Меҳрибон, мунисхон Қундуз опага
Қалбда мотам, боқамиз битта кўз бўлиб…
 

Ўша даврларда битилган дафтарларнинг кундалик саҳифаларини варақлаб қандай жўмард, қандай пок, қандай меҳрибон одамлар даврасида катта бўлганимга яқин-яқинларда ақлим етди. Балки баъзи яхши қадриятларни қўмсаганимми, риё, зино, шумлик, қувликни асло билмай, доимо фидойи бўлган ҳолатларимизми? Шу ўринларда номларини тилга олиб, ёднома сифатида бир шингилдан бўлган воқеаларни тилга оламанки, шояд бу воқеалар ибрат бўлса. Рудакий айтганидек:

 
Ҳар киши ҳаётдан олмаса таълим,
Унга ўргатолмас ҳеч бир муаллим.
 

Али тоға. Анваржон ва Акбаржон исмли тоғаларим бўлиб, бирини кучук қопиб, иккинчисини сигир сузиб бевақт ўтишган экан. Отасиз бўлганимиз учун кўнглимизга яўин инсонлар бизга тоға бўлаверган. Исмларини тилга олаётганим Али тоға иккала кўзлари ожиз, бунинг устига ниҳоятда қўл учида кун кечиришарди. Онам биронта қариндошга борадиган бўлсалар бизни ёлғиз ташлаб кетишга кўнгиллари бўлмасмиди:

– Муяссар, Али тоғани олиб келгин, бизникида бир кун турар экансиз деб айт, – дердилар.

Супага сувлар сепиб, Али тоғага жой ҳозирлардик. Бир кунлик емак-ичмакларини қўйиб, қўйилган нарсаларнинг баъзиларини номини эслатардик.

Эртасига келсак номларини айтган нарсаларимизнинг ўзинигина танаввул қилиб, номлари эслатилмаганларига қўл тегизилмаган бўларди.

– Али тоға, мана бу таомларни нега тановул қилмадингиз?

– Сингил (онамларни сингил деб атардилар), номларини айтганингиздан насибамни едим. Кўзим ожизлигини баҳона қилиб номларини айтмаганингизни ҳам еб қўйсам эртага ҳисоби бор-ку, қолаверса, сизни шароитингиз нозик. Бевасиз, етимлар сизнинг қарамоғингизда.

Ҳозирги кунда етим ҳақидан қўрқмайдиган, фақат нафси учун яшаётганларни кўрсам кўзи ожиз Али тоғанинг иродаларини ҳавас қилиб эслайман. Али тоға туфайли гўдак қалбимга муҳрланиб қолган поклик, қаноат ҳурматидан дуоларда ёд этаман.

Ана шундай ҳалол, меҳрибон, жафокаш инсонлардан яна бири Қодир Фозилович Фозилхўжаев–тарих фанлари номзоди, кўп йиллар мобайнида республика “Билим” жамиятида хизмат қилган.

Бу инсон билан танишувимиз роса қизиқ кечган. Юқорида эслаганим “Маданият” хўжалигининг маданий-маърифий ишлари ниҳоятда жонланиб кетди. Фаолиятимизнинг дастлабки даврида колхоз хотин-қизларини жалб қилиш жуда оғир кечган. Колхознинг ҳашаматли клубида 5–6 та аёллар рўмолларига ўраниб зўрға ўтиришар эди. Инсон қалби зиёга, зиё орқали тараладиган нурга ташна экан. Тадбирлар ўтказиладиган кунларда аёл ва қизлар сони борган сари кўпаяверди. Бу борада раис Убай ака Исломов (Оллоҳ раҳмат қилсин) бизга яқиндан доимо ёрдам бердилар. Тадбир ўтадиган кунда раис бува ўзларининг оила аҳлларини, сингиллари, опалари, уларнинг келин ва қизларини битта қолмай келишларини талаб қилар, олис-олис бригадаларга машиналар жўнатиб, хотин-қизларнинг келиб-кетиш шароитига ҳозирлик кўрар эдилар.

Шундай тадбирлардан бирида мен Қодир ака Фозилхўжаевнинг исм-шарифини ҳаяжонланиб нотўғри эълон қилиб юборган эдим. У киши минбарга чиқибоқ:

– Қизимиз ҳаяжонданми, фамилиямни нотўғри ўқиб юборди, мен асли Фозилхўжаевман, – деб ўзларини таништиргандилар ўшанда Қодир ака.

Университет “Қизлар клуби” ташаббуси ва “Маданият” хўжалигида йиллар давомида олиб бораётган фаолиятимиз билан Қодир ака Фозилхўжаев жиддий қизиқдилар. Бу ташаббусни республика миқёсида оммалаштириш учун жонбозлик кўрсатдилар.

Университетни битиргач, янги ташкил топган Сирдарё вилоятида масъул лавозимда ишлашимга ҳам Қодир ака сабабчи бўлган. Вилоятга марказдан жўнатиладиган кадрлар қаторига менинг ҳам номзодимни тавсия этган. 1963 йил июнь ойидан декабргача вилоятдаги Боёвут 1, Боёвут 2, Боёвут 3 совхозларини, Янгиер тумани, Янгиер шаҳари, Гулистон туманининг колхоз-совхозларини эринмасдан кезганман.

Қизиқ-да. Ҳар қандай воқелик ўзининг даври ва мафкурасига боғлиқ экан. Ташкилий-оммавий ишлар, қишлоқ маданиятини юксалтириш, хотинқизларнинг иш шароитига, оилавий муаммоларига эътибор бериш, аёлларга хос тиббий муолажалар ва яна бир қатор маданий-маърифий ишлар юзасидан олиб борадиган фидоийлигимни тушунганлар, тушунмаганлар, тушунишни истамаганлар, тушунсада, лоқайдлик қилиб туриб олганлар, бу соҳага ажратилган сарф-ҳаражатларни бошқа ноқонуний йўлга сарфлаган раҳбарлар ва яна кимлар билан мулоқотларда бўлмадим. Вилоятдаги етти ойлик иш фаолиятим университетни эндигина битирган бир ёш кадрни шундай пиширди.

 
“Буни умр дерлар,
Кундузли, тунли.
Буни умр дерлар,
Шодлик, қайғули”,
 

деб бежиз айтилмаган экан.

Сирдарёга кетиб, нима ишлар билан банд бўлиб юрганимни тушуниб етмаган содда онам ҳар келганимда шаҳарга қайтишимни зорланиб сўрардилар. Охири бетоб бўлиб қолдилар. Яна Қодир акага мурожаат қилдим.

– Ишларни йўлга қўйиб, эндигина кўникиб қолгандинг. Онангларни олиб кетишни иложини қилсак-чи?

– Онам асло рози бўлмайдилар. Қайтишим керак, қарорим қатъий, – деб туриб олдим.

– Сени ишга йўллаётганда бу нозикликни теран ўйламаган эканмиз-да, – деб қошлари бир оз чимирилди-ю, бошқа гапирмадилар.

Онамнинг бетобликлари ва устозим К.Содиқов билан учрашганимдаги суҳбатдан кейин республика “Билим” жамиятининг марказдаги филиалига ишга кўчирилдим ва сентябрь ойидан бошлаб фалсафа кафедрасига ассистент лавозимига ўтдим.

Вақт ғанимат. Буни ҳеч ким инкор этмаган, этмайди ҳам. Сирдарё вилоятида ўтказган етти ойлик иш фаолиятимдаги вақт учун шу пайтга қадар хурсанд бўламан. Гоҳида ўша даврда қоралаб қўйган кундалигимни ўқиб, ёқамни ушлайман.

Университетга ишга ўтган кезларим менда бир қизиқ ҳолат кечарди. Ёшим йигирма бирда. Биз ўқишга кираётганимизда армия хизматини тугатганлар учун олий ўқув юртига кириш имтиёзлари берилди. Биз Ғани ака, Маҳкам ака каби армия сафидан қайтган 21–22 ёшни қоралаганлар билан курсдош бўлганмиз. Ҳозирчи, мен ўзимдан 3-4 ёш катта бўлган талабаларга дарсга киришим керак. Оммавий-ташкилий иш фаолиятимда хўжалик раҳбарлари отам, амаким, тоғам тенги ёши улуғ одамлар эди. Баъзида шу ишни бажаришга монелик қилса ёки муддатини орқароқ сурса, жиддий туриб олардим.

Ўзимдан ёши катта бўлган талабаларга нима дейман? Дарсни ўзлаштира олишмаса, семинарларда фаол қатнашмаса, талабаларнинг илмий анжуманларида грантлар ютмаса нима деб сўроқ қиламан. Улар олдида кулолмайман. Кийинишда ва муомалада ниҳоятда жиддий бўлишим керак… Нималарни ўйлаб тонг оттирмас эдим.

Менинг бу руҳий азобимни қалбан сезиб, тарбиямга, илмий фаолиятимга, жамоат ишларидаги фаоллигимга бефарқ қарамаган, меҳр нури билан ўзларидан узоқлатмаган Қ.Фозилхўжаев ва К.Содиқов бўлишди. У даврда университетнинг ўқув бинолари шаҳарнинг ҳар бурчагида.

К.Содиқовнинг дарс жадвали қайси куллиётда бўлса, қўнғироқдан беш дақиқа аввал ўша ерда бўламан… Биринчи олти ой мобайнида на дарс бердим, на мустақил семинар машғулотларини ўтказдим. Фақат дарс эшитдим. Ўқитувчилик маҳоратининг сирларига кирган сарим “Мен шундай уддалай оламанми, домлада кўп йиллик тажриба, менда нима бор?” деган андишадан эзиламан. Фалсафа фани талабидаги тафаккурдек тафаккур қила оламанми? Бу соҳа нафақат ижтимоий фанларни, балки табиий фанларни ҳам чуқурроқ билишни тақозо этяпти-ку. Ёшим етмишга қоралаб қолган ҳозирги кунга қадар аминманки, кўп нарса устозга ва изланувчининг ҳаракатига боғлиқ экан. Лекин мен икки ўт орасидаман. Қиз боламан. Онамнинг ҳар куни мени турмуш қуришим тўғрисидаги “дийдиё”ларини неча маҳал эшитаман. Улардан қочиб юришга ҳаракат қиламан. Бунинг устига қўни-қўшни, қариндош-уруғларнинг ҳам бу масалада муносабатлари жиддийлашиб қолди. Совчи топаётганларнинг сони кўпаймоқда (Турмуш қуришим ҳақидаги воқеотларнинг ўзи бир достон).

Хотиранинг давомини мустақил дарс олиб боришимга ижозат берилди ва турмуш қурдим, деб бошлайлик.

Нолимайман. Баъзи вақтда тақдирга ёқани уш лаб, тилни тишламоқликдан бошқа илож йўқ. Мен турмушга чиқаётган йигитнинг устози менинг жамоат ишларидаги фаоллигимни назоратдан қолдирмай доимо жамоат иши билан банд қилиб турадиган Қ.Фозилхўжаевнинг қайноналари, олима, Нагима опа экан. Қайнона куёв томондан, куёвлари келин томондан келиб, тўй дастурхонида учрашиб қолишди. Тўй тўйлигидан ташқари, олимлар учрашуви рамзида ўтди. Чунки, келин томон университет домлалари, куёв томон Қишлоқ хўжалиги институти домлалари. Ўйин, мусиқа, куй, ҳазилумутойиба соҳасида ўзаро мусобақа ташкил қилишиб, оппоқ тонг отгунча тўй даврасини бўшатишмаган…

Қайнонам Фазилатхон онамиз (Оллоҳ раҳмат қилсин):

– Оиламизда биринчи тўй ва бу бош келин. Келинни қишлоққа, ўз хонадонимизга туширамиз, кейинроқ шаҳардан жой топилса, кетишларига қарши эмасман, – деганлари бўйича қишлоқдан қатнаймиз ишга. Нав қишлоғининг ичкарисидаги Стаханов участкасидан учта жарлик йўл ва Куркулдак устига қўйилган 25 метр чамасидаги қувурни пиёда босиб, марказий йўлга чиқамиз. Бунинг устига тонги соат бешдан йўл ҳаракати. Иккаламизда иккитадан оёқ кийим. Бири қишлоқнинг тиконзор тупроқ йўли учун, иккинчиси марказий йўлга чиққандан кейин шаҳар учун. Навдан тўқимачилик марказига етиб келгач, ундан шаҳарга келиш машаққатига чидаш қийин. Автобус одам зичлигидан бир томонга қийшайиб зўрға юради. Университет остонасига етиб келгунимча дарсдан кечикиб шарманда бўлмай деган хатар тарк этмайди мени. Турмуш ўртоғим Санкт-Петербургда аспирантурани битирган, кичик илмий ходим (69 сўм ойлик), соат тўўўиздан бешгача столини тарк этолмайди. Мен ўқитувчилик лавозимига ўтказилганман (120 сўм ойлик), икки пара дарсдан сўнг ё Навоий кутубхонасининг ўқув залида ёки ОДО паркининг сўлимроқ жойида китоблардан изланаман, баъзан шундай зерикиб кетаманки, ҳеч қаёққа сиғмайман. Соат бешдан кейин иккаламиз учрашиб, эрталабки келган йўлимиз билан шом қоронғисида қишлоққа кириб борамиз. Декабрь ойи бошларида шаҳарга, узоқроқ қариндошимизнинг уйларига кўчиб келиш имконияти туғилди. Шукурки, ишдан чиқиб, тўғри ҳеч кимни кутмасдан уйга кириб, аёл сифатида ғивирлаш имкониятига эга бўлган бўлсамда, бу хонадонда катта синовга тушиб қолдим. Қариндошимизнинг турмуш ўртоғи Германияда ҳарбий врач эди. Қариндошимиз Марғуба опа турмуш ўртоқлари олдига бориб, икки-уч ой туриб келишни режалаштириб қолдилар. Ёшлари тўўсондан ошган, бир кўзлари бир оз хиралашиб қолган қайноналари ва вояга етиб қолган икки ўғил, бир қизлари биз билан қолмоқда. Мен бутунлай бошқа шароитда тарбия топганман, онамнинг беваликдаги ўксик қалбларига малҳам бўлишга, кўпроқ китоб ўқишга, нимаики дастёрчилик бўлса вақтида бажаришга ҳаракат қилганман. Ака-уканинг бир-бирига китоб отиб жанжаллашганини, эшикни ичидан қулфлаб олиб, футбол тўпини бир-бирига отганини, бир кўзлари хира кампирнинг уларни тинчлантиришга зорланганларини кўрмаганман. Ҳафта давомида ишдан келгач олти кишининг хизматини, озиқ-овқатини бажо келтираман, шанба ва дам олиш кунлари онахонимизнинг бошқа ўғилларикелинлари, куёвлари-қизлари, набиралари келишади. Дам олиш кунининг шом қоронғисигача тик оёқда тураман, на қозондан қўлим бўшайди, на мулозаматдан ўзим бўшайман. Бунинг устига ўзим ҳам юкдорман, фарзанд кутяпмиз…

Ижтимоий-сиёсий ишлардаги фаоллигим анча сусайиб қолди. Ўлчоғлик вақт. Бирига етса, иккинчисига улгуролмайман. Иш шароитимда бир оз ушланиб қолсам мен яшаётган уйдаги аҳвол жонланади кўз ўнгимда. Ҳеч нарсани уддасидан чиқа олмай қолган бечора кампирнинг:

– Мастурахон, картошкаларни олиб кел, мен артиб турай, ҳозир Муяссар келса, овқат ҳаракатига тушади, укаларинг ҳам мактабдан келиб қолади, – дея ялинаётган овозлари эшитилаверади қулоғим остида. Мен энди вилоятларга умуман чиқа олмай қолдим. Лекин Қодир ака шаҳарда, паркларда, ишлаб чиқариш корхоналарида, маориф, маданият, тиббиёт соҳасида ўтказиладиган анжуманларда қатнашишимни ва ундаги илмий, оммавий маърузалардан сабоқ олишимни, имкони борича ўз устимда ишлашга, лоқайдлик қилмаслигимни талаб қилардилар. Вақт олий ҳакам. Аҳилчилик бўлса, ҳар қандай довонни ошиб ўтса бўлади. Йиғлашга ўрин йўқ. Дардингни кимга айтасан. Зинҳор онамларга айтолмайман. Ҳар қандай шароитда онамларни эҳтиёт қилиб катта бўлганмиз. Мустаҳкам иродагина бизни юзага чиқара олади. Турмуш ўртоғимнинг илмий ишлари қайтадан ишлашга тавсия этилган, ўзим илм соҳасида тетапоя маҳалим. Ҳозирги шароитдаги мен учун энг оғир ҳолат фалсафанинг ўзини тўлиқ ўзлаштириб олиш. Фалсафа фанидан таянч маълумотга эга бўлмаганим ҳолда кафедрага ишга олишди. Чунки ўша даврда бу соҳа бўйича на аниқ бир бўлим, на факультет бор эди. Кафедрани миллий кадрлар билан тўлдириш учун идрокли, тафаккурга бой бўлган айрим битирувчиларни устозлар тавсияномаси асосида кафедрада қолдиришарди. Мен бундай руҳий толиқишлардан, фарзанд кўргандан кейин, бир оз йироқлашдим. Олдинги кўп қиррали, баъзида ўта заҳматли масъулиятимга энди жиддий масъулият қўшилди. Севинч-қувончнинг чеки йўқ, аммо қуруқ севинч-қувончнинг ўзи ҳеч нарса бера олмаслигини тушуниш ва уни енгиб, унга йўл топа билиш осон эмас экан. Бағримда фарзанд. Шундай ширин, шундай ширинки, гўё шу атрофда мендан ва ундан бошқа ҳеч ким йўқ.

Биринчи фарзанд… Қувончга сўзни қандай топай. Қувончимнинг қайси қиррасини изоҳлаб берай… Мен энди тамом бошқа дунёдаман. Масъулиятим янада жиддийлашганига иқрор бўлмай иложим йўқ. Тун сокинлигида мутолаа қиладиган соатларимда бағримда инсон вужудидан ёруғ дунёга чиққан жажжигина, ширинлиги беқиёс, жонли “жажжи китоб”.

Мен ўқиётган китоблар билан қиёслай олмайман бу жонли “жажжи китоб”ни. Бу китоб мендан алоҳида меҳр, алоҳида эътибор, алоҳида илиқликни талаб қиладики, унинг бу ҳолати она меҳрининг дастурида ёзилган. Яхши кишилар қуршовида бўлсангиз, довонларнинг баландлиги ваҳимали кўринмас экан. Оиламиздаги олти жон устига яна бир жон қўшилдики, бу митти жон ҳар биримизнинг ардоғимизда. Айниқса, бир кўзи хирароқ кўрадиган бувижонимизга “иш” топилди. Болани уларга беришимдан олдин тиззаларига ёстиқ қўяман, унинг устига қордек оппоқ чойшаб тўшайман, сўнг йўргакдаги болани оладилар. Қайнона онамлар билан бувижон орасида “сан ол, ман ол”. Саноқли кунлар ҳам ўтиб боряпти. Гўдак қирқ кунлик бўлганида қайнонам қишлоққа бир бориб келишни режалаштирдилар. Турмуш ўртоғим иш юзасидан сафарда. Турмуш ўртоқлари олдига кетган опахонимизни шу тонгги поездда келишлари ҳақида хабар келди. Қизлари Мастурани ёнимга олиб, йиғар-терарни бошлаб юбордик. Кечда алламаҳалгача ғимирладик. Охири Мастура ётоғига кириб кетди. Мен ҳам ётоғимга кирдим. Бир бешик бўлиб паҳлавондек ётган гўдак “ечгин” деб хархаша қиляпти. Тебратдим. Бўлмади. Қўлини ечиб, бир оз бўшатдим, кўнмади. Охири бешикдан ечдим. Йўргаклаб кроватга солдим, ёнбошладим. Назаримда кимдир деразани тақиллатди. Ажабо, туриб қарадим. Ҳеч ким кўринмади. Хавотирланиб гўдакка қарадим. Митти кўзларини астойдил очиб ниманидир кутаётгандек ўйчан…

Яна ёнбошладим.

– Ухлама, ухлама, дедим-ку, ҳозир тасир-тусур бўлади.

Сакраб тушдим. Ажабо, кимнинг овози, нега мен бунақа алаҳсираяпман. Худди фарзандимнинг кровати билан биров олиб чиқиб кетадигандек кроватни судраб дераза томон юрдим. Ҳа, худди ҳозир айтилганидек тасир-тусур бўлди. Ер қимирлаб кетди. Кроват қўлимдан чиқиб, девор ўртасига ўрнатилган “контрамарка” печкага урилди. Кўча томондан одамларнинг овози эшитилаяпти. Тонг ёришиб қолган. Нариги хонадан эмаклаб бувижон чиқяптилар, Мастура, Ботир, Баҳодирларнинг ранги оқариб кетган. Худди шу дақиқада кутаётган меҳмонимиз – опахонимиз кириб келдилар. Вокзалдан уйга келгунларича шаҳар аҳолисининг кўчадаги аҳволини кўриб, улар ҳам бир аҳволга тушиб қолибдилар. Йўргакдаги гўдакни опахоннинг этакларига ташладим-у, онамларга қараб чопдим. Чопаяпман. Оёқларим чалкашиб кетаяпти. Кўз олдимда мудҳиш манзара. Эски шаҳар атрофидаги ҳамма эски уйлар қулаган, босиб қолган, одамлар тупроқ остидами, иморат тагидами, китоблар турадиган токчалар қуладимикан, онамларни қандай аҳволда топаман, кўра олармиканман…

Шукур ва беҳисоб шукурлар бўлсинки, қўрққаним қувончга айланди. Кўпчилик қўшнилар онам атрофида, уларга таскин беришаяпти:

– Ҳозир биронтамиз бориб хабар оламиз, – деб турганларининг устига мен кириб келдим.

Ҳа, 1966 йил апрель ойидаги ер қимирлашининг асоратлари осонлик билан кечмади. Шаҳарнинг маълум қисми аҳолиси кўчада палаткаларда, айримлари қариндош-уруғлари бағрида, айримлари шаҳардан чеккароқларда яшашга мажбур бўлдилар. Биз яшаб турган 6 сотихлик участканинг ҳовлисида ҳам биздан ташқари яна 4 та оила бирга яшадик. Ўша шароитда дўстларим, ҳамкасбларим мени қўллаб-қувватлашмаганида, мен нима хаёлларга бормаганман…

Фарзандим ёш, ишга чиқиш учун болани ё онамларга ташлайман, ё қайнонамларнинг келишларини кутаман. Уч ёки тўрт кун шаҳарда қолиб кетишлари қайнонамга тўғри келмайди. Қишлоқ шароити. Кунда, кунора нон ёпиш, 6–7 жоннинг қозон ҳаракати. Жажжигина митти овунчоқнинг дунёга келиб бизни қувонтиришининг ўзи эмас экан. Орадан бир йил ўтмай, “Олимлар” шаҳарчасини бунёд этиш қарори билан биз ҳам участка қурадиганлар рўйхатига киритилдик. Иш, илмий изланиш, фарзанд тарбияси, участка қуриш. Ўқитувчилик касби актёрнинг маҳоратига қараганда ҳам кўпроқ меҳнат талаб қилади. Актёр сценарий бўйича ўзи қайси ролга лаёқатлилигини танлаб олади. Ўқитувчи эса, аввало, маъруза матнини ўзи тайёрлайди, ўзи сценарий асосида қайта кўради, актёр сифатида маъруза матни урғуларини, керак бўлса рақамлар орқали жонлантиришни, қиёслаш, таъкидлаш, қўйингки, ҳамма-ҳамма жиҳатларини қалб қўридан ўтказгач, жонли барометр – талабалар билан юзма-юз учрашади. Ўқитувчи шароитида ҳеч қандай гримм, ҳеч қандай ниўоб ва бунга уйғун тушадиган ҳеч қандай манзара йўқ. Лекин бу ҳолатни илми толиблар олдида айнан намойиш қилиш ҳар қандай ўқитувчи учун ҳам осон кечмайди. Бунинг устига сиртдан ўқийдиган талабаларга дарс ўтиш бир оз қийин ва мураккаб кечади. Чунки, улар саноқли кунларгагина келишарди. Кундузи ўқийдиганларга қараганда сиртдан ўқийдиганларнинг ўқув дастури қисқароқ. Шу қисқа дастурда ҳажми катта, мазмуни чуқур, амалий жиҳатлари аниқ бўлган маърузани етказиш керак. Ана шундай шароитда мени эътибордан қолдирмаган ва доимо керакли ёрдамларини дариғ тутмаган Қодир ака Фозилхўжаевни, фалсафа фанидан устозларим К.Содиқов ва А.Аюповларни меҳр билан ардоқлайман.

Ойлар ўтди, йиллар ўтди дегандек, менинг ҳам номзодлик ишим тайёр бўлди (Мавзунинг танланиши, илмий раҳбар, 3 йиллик аспирантура муддати, менинг мавзуим бўйича ижтимоий кафедралараро тортишувлар – булар хотиранинг ҳеч ўлмас саҳифаларидирки, ҳозирча буларга қалам урмаймиз).

Диссертациянинг ҳимояси 1973 йил 18 октябрга тайин этилди. Фарзандимиз 3 нафар. Учинчиси ёш. Битмаган участкада ёлғиз турамиз. Қўшнилар ундабунда кўчиб келишган. Учта болани ёлғиз ташлаб югуриб ишга кетаман. Ҳимоя кунлари яқинлашяпти. Иш ташқи тақриз учун Қишлоқ хўжалиги институтининг фалсафа кафедрасига юборилган эди. Жавобдан дом-дарак йўқ. Биринчи оппонентим фалсафа фанлари доктори С.П.Турсунмуҳамедов 6 ойлик хориж сафарига кетиши тайин. 14 октябрда Қишлоқ хўжалиги институтига ўзим бордим. Институт бўмбўш. Ҳувиллаб ётибди. Маълум бўлдики, улар пахта териш мавсумида қатнашиш учун хўжаликларга эртароқ чиқиб кетишар экан. Кимга мурожаат этишни билмай ректор А. Имомалиев қабулига кирдим. Унга дардимни айтдим.

– Ҳозир пахта компанияси, ҳеч нарсанинг иложи йўқ. Ҳимоя 1–2 ой орқага ўтса ҳеч нарса қилмайди. Сиз айтаётган одамни институт бўйича масъул иш билан жўнатганмиз. Уни чақира олмайман.

Тупугимни ютолмай қолдим. Ўзимни ўнглаб қабулдан зўрға чиқдим. Аҳволдан биринчи оппонентни хабардор қилдим.

– Қолса, 6–8 ойга қолиб кетади, мен хизмат сафарига 20 октябрга етиб боришим керак. Унда бошқа оппонент олишингизга тўғри келади. Қандай лоқайд одам экан, масъулиятни сезмай пахтага кетаверса, ҳеч бўлмаса ёзма равишда тақриз қолдирса бўлади-ку. Қўлидаги ҳужжатда ҳимоя кунининг вақти кўрсатилган-ку. Ихтиёрингизда яна икки кун бор, бир илож чиқиб қолар…

Гўшак қўйилди, гўшакни ушлаб қанча турдим эслолмайман. Дардимнинг давоси кимнинг қўлида. Ноилож қолдим. Илмий раҳбарим бетоб. Шифохонада. Бунинг устига 15–16 октябрда шаҳар олий ўқув юрти талабаларининг пахта терим компаниясида қатнашишлари тўғрисидаги қарор эълон қилинди. Бунинг олдида менинг номзодликка ҳимоям ҳар қандай раҳбар учун ҳеч нарса эмас. Учтўрт кундан бери тайинли қозон қайната олмайман. Ўша йили рўза октябрь ойига тўғри келган. Онам ёшлари улуғ, рўзадор, қайнонам бошқа набиралари бетоб бўлиб, унга шифохонада қараяптилар. Беморлар таналари зирқираб турганларида қандай тонг оттирадилар-ку, менинг шу тундаги аҳволим энг оғир беморнинг аҳволидан оғирроқ кечди.

Тонг отди. Фарзандларимга нонушта тайёрлаб, дадасини ахборотлардан огоҳ қилиб, уйдан чиқдим. “Олимлар” шаҳарчасидан (қандай шаҳарча, на йўл, на транспорт, на алоқа воситаси, на кўчанинг тайин номи бор) “Юбилейний”гача пиёда чиқилади, то университетнинг ўқув биноларига етиб келгунимгача бўлган йўлнинг қишлоқ йўлидан ҳеч қандай фарқи йўқ. Мен ҳар куни шу йўлдан пиёда ишга келиб кетаман.

Кетяпман. Қаёққа бораман, кимнинг олдига, ўзим билмайман. Борди-ю, ҳимоя қолдирилса, 16 нафар кенгаш аъзоларига бу хабарни етказиш керак. Улар нима деб тушунадилар. 18 октябрда бошқа бир йигит ҳам ҳимоя қилади-ку. Мен туфайли у ҳам азият чекадими?! Ўзим тасаввур қилолмайман: шунча ўй-хаёллар ичида Қодир ака Фозилхўжаевнинг ишхонаси олдига етиб келганимни сезмай қолибман.

Қабулга бунча барвақт келганимдан қоровул ҳайрон. Бир пиёла чой ҳам қуйиб берди. Чамамда озгина жон битди менга. Ходимлар бирин-кетин кела бошлашди, кўпчилик танийди.

– Тинчликми? – деб қўйишди қизиқиб. Ана, машина тўхтади ва ундан Қодир ака тушди.

– Ҳа, тинчликми, барвақт келибсан, ё кўз очиб кўрган жойим деб бир кеча қўриқладингми?

Мен ўкраб йиғлаяпман.

– Нима бўлди? – деганлари сари йиғи авжига чиқаяпти.

– Айтсанг-чи, нима қилди, эринг ўлдими?

– Йўқ, – хўрсиниш ичида овозим баланд чиқиб кетди.

– Гапир бўлмаса.

Ҳимоя билан боғлиқ бўлган айрим муаммоларни ва айниқса, кечаги ҳолатнинг тафсилотини узуқюлуқ қилиб зўрға гапира олдим.

– Шунга шунча тушкунликми, қўрқиб кетибман, оилавий бирон “драма” очдиларингми, деб.

Эшикни оҳиста очиб, котиба кирди.

– Чой ташкил қилгин, Мирзага айт, кирсин.

Шофёр Мирза кирди.

– Йўл варақасини менинг машинамга ол. Шунинг иши битмагунча пахта даласининг қайси бригадасига бориш керак бўлса, бор. Қайтишларинг қоронғига қолиб кетса, уйига олиб бориб қўй, натижасини менга етказ.

Худди шу ернинг ўзидан машинага ўтириб кетадигандек енгилгина турдим.

– Ўтир! – буйруқ оҳангида юзланди Қодир ака, – Бир пиёла чой ич. Нонушта қилганмисан, аҳволингга қара, фарзандларинг, қартайиб қолган онанг, жамият олдида қанча ишларинг бор-ку, нега йиғлоқи бўлиб қолдинг?

Телефон жиринглади. Гўшакни кўтарди. Саломлашди.

– Боришади, албатта боришади, ҳамманинг хабари бор, ваъда собит, – деди-да, гўшакни қўйиб ташқарига чиқди. Котиба қоғозга ўроғлиқ бир нарсани қўлимга тутқазди.

– Йўлга, олиб олар экансиз.

Биз босиб бораётган йўлнинг шаҳар қисми тугаб қишлоқ йўлига бурилдик. Буёғи дала йўллари. Чанг-тўзон, ўнқир-чўнқир, баланд-пастлик. Шу алфозда йўлда давом этаётганимизда қаршимиздан келаётган “Виллис” машина чангни секинлатиб, ёнлаб ўтиб тўхтади. Ҳозиргидек эсимда. Мен кетаётган машинанинг рақами 00-54. У пайтда бундай рақамлар давлат раҳбарларининг машинасига берилар эди. Ёнлаб ўтаётганда, ишора қилдими, Мирза ака ҳам тўхтади. Чанг тарқалгунча эшикни очмай турдик. Чанг тарқагач, ёнимиздан ўтиб нарига бориб тўхтаган машинадан бир одам тушди ва биз томонга юрди. Мирза ака саломлашди. Кейин мени чақирди. Қай кўз билан қарайки, қаршимда турган одам кеча қабулидан ноумид бўлиб чиққан Қишлоқ хўжалиги институти ректори А.Имомалиев эди. Икковимиз ҳам соқов. Сукунатни у бузди.

– Тиниб-тинчимаган экансиз-да, чиқинг нариги машинага, мен ҳозир сиз излаётган одамни топиб келишга ҳаракат қиламан. Ректор келаётган машинага чиқдим. Кўп ҳам юрмай, штаб деб аталмиш марказга келдик. Талабалик пайтида кўрганларим: катта қозон, ердан қазилган ўчоқ, 2-3 та бак самовар, писта поясидан тоғдай уюлган ўтинлар. 3-4 та қизлар хамир қилиб, овқат ҳаракатида эди. Қизиқиб сўрасам, ректор келиши муносабати билан ҳамма бригадирлар тушликка мажлисга чақирилган экан. Овқатга чучвара режалаштирилган. Қизларнинг тайёрлаб қўйган хамиридан кичикроқ зувалани олиб тезликда ёйдим. Қизлар тугишиб юборишди. Менинг кимлигимни, тезда ишга киришиб кетганимнинг сабабини тушунмай, зимдан бир-бирларига қараб қўярди қизлар. Бир челак сув катта қозоннинг тагида кўринмайди ҳам. Шатиллатиб ёқиб, чучварани қуруқ сувда пишириб, иккита лаган ва битта ликопчага солдик.

– Қизлар, келинглар, олдин буни еб олайлик, кейин чучваранинг давомини қиламиз, – дедим.

Қизлар ҳамон ҳайрон. Битта лаганни олдимга тортиб ея бошладим. Хаёлимда худди ҳозир ректор мен излаб келган одамни топиб келади-ю, мен у одамнинг суҳбатида банд бўлиб қоламан. Йўқ, ундай бўлмади. Кўз олдимдан гоҳ у ёққа, гоҳ бу ёққа ўтаётган майда-майда қоралар тарқалиб, штаб атрофи янада ёруғлашди. Қулоғим ичидаги шувиллаш тўхтади. Қолган чучваралар ҳам тугилиб, айнан тушлик вақти яқинлашганда, штаб атрофи гавжум бўлиб қолди. Ректор кетган бизнинг машина ҳам келди. Ичидан ректордан бошқа ҳеч ким тушмади. Яна тамом бўлдим. Демак, тополмаган. Ёки бу масалани эшитгач, диссертацияни кўриб чиқмаган бўлса, келишдан бош тортган. Ректор олдида ҳамон соқовман, оғиз жуфтлайман-у, сўрашга сўз тополмайман. Худди шу дамда чангларини қоқиб, қўлларини ювиб шофёр Мирза ака, “қалайсиз”, дегандек яқинроқ ўтирди. Ректор биздан бир оз нарироқда, мажлисга келаётган бригадирлар даврасида, супада ўтиришибди.