Читать книгу: «Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (БИРИНЧИ КИТОБ)», страница 8

Инсондаги ажойиб хулқлардан бири ростлик – тўғриликдир. Тўғрилик одамдаги барча ишларнинг тартиб ва маромда кетишини таъминлайди. Тўғрилик издан чиқдими, демак, ҳамма ишларнинг тартиби бузилади. Хоҳ катта ва улуғ ишлар бўлсин, хоҳ кичкина ва арзимас амаллар бўлсин, агар диққат кўзи билан қаралса, уларда тўғрилик йўқ экан, ҳаммаси хароб бўлади. Барча турдаги ишларнинг бари тўғрилик билан барқарор, шу ишларни амалга оширувчилар эса тўғрилик билан бардам ва устувордирлар. Ҳаётда одамнинг узоқ яшаши эмас, тўғри яшамоғи муҳимроқ. Тўғриликка ишонмаган ақлнинг ўткир бўлганидан фойда йўқ. Соатнинг ҳам югуриб кетиши эмас, тўғри юриши муҳимроқ. “Сен то қувватинг бор экан, доимо ростлик ва тўғрилик йўлини тут, – дейди дониш аҳли. – Шунда сен саодат чаманидан муддао гулини терасан. Ўқни қара, тўғри бўлгани учун юзи доим гулгун. Камон эгри бўлгани учун каноп билан боғланиб, банди қилинган”.

Халифа Хорун ар-Рашид янги сарой бино қилишни ихтиёр этди. Унинг истаги бўйича сарой ўртасига тўғри бир устун қўйиш зарурати туғилди. Халифанинг буйруғига кўра, шундай устунбоп ёғочни қидира-қидира Бағдодга яқин бир қишлоқдан топдилар. Устунбоп ёғоч Бағдодга келтирилганда Хорун ар-Рашид ёнига амалдорларини олиб, устунни кўрмоқ мақсадида қурилиш майдонига келди. Амалдорлар орасида донишманд Баҳлул ҳам бор эди. У устунга яқин келиб, энгашди-да, нимадир деб пичирлади. Сўнг янада энгашиб, устунга қулоғини тутди.

Унинг бу қилиғидан барча таажжубланди. Халифа эса бу ҳаракатининг сабабини сўради. Донишманд бундай жавоб берди:

– Мен устундан: “Ўзинг бир ёғоч бўлсанг-да, халифа жаноблари сенга пешвоз чиқиб, кўргани келдилар. Бундай иззат ва ҳурматга лойиқ бўлишинг сабаби недир?” – деб сўраган эдим, бундай жавоб қайтарди: “Менэгри бўлмадим, тўппа-тўғри ўсдим, тўғрилигим туфайли шундай иззатга муносиб кўрилдим. Эгри бўлсам эдим, майдалаб, ўтин қилиб ёқиб юборардилар. Тўғри ўсганим учун мени экиб, парваришлаган кишининг хонадонини ҳам бойитдим”.

1948 йилдан эътиборан дадажоним Навоий номидаги мактабда ҳар-бий муаллим вазифасида ишладилар. Бу фан ўқитилиши бекор қилингач, директорнинг хўжалик ишлари бўйича ўринбосари (русчасига қисқартириб “завхоз” – “хўжалик мудири” деб аталарди) вазифасида 1968 йилга қадар ишладилар. Бу даврда дадажонимнинг меҳнат таътилига чиққанларини эслай олмайман. Ҳатто якшанба кунлари ҳам уйда ўтирмас эдилар. Одатларига кўра барвақт туриб, ишга кетардилар. Мактабда дарслар якунланиб, фаррошлар синфларни тозалаб бўлишгач, уйга қайтардилар. Мактаб ҳовлиси боғга, гулзорга айлантирилган эди. Дарслар бошлангунича ҳовли топ-тоза қилиб қўйиларди. Қишда эса синфлардаги печлар ёқилиб, иситиларди. Қоровул, фаррош, боғбон, электромонтёр, дурадгор… барчаларининг ишларини кузатиб, вазифаларини аниқ бажарилишини талаб қилардилар. Агар барвақт бормасалар, қоровул эринибми, ҳовлини супуриб сув сепмаслиги ҳам мумкин эди. Синфлар тозалиги ва иссиқлиги кўнгилдагидай бўлгач, ҳовли супурилиб сувлар сепилгач, қоровул, боғбон билан ўтириб бирга нонушта қилишарди. Бу бажарилиши шарт бўлган одатга айланиб қолган эди. Баъзилар тонг-саҳарда туриш, ўз вазифасини сидқидилдан вақтида бажариш ва бошқалардан ҳам шуни талаб қилиш ҳарбий интизомга одатланиш самараси бўлса керак, дейишарди. Ундай эмас, бу фазилатларга болалик ва ўсмирлик чоғида одатланганлар. У даврларда болалар кун ёйилгунча тантиқланиб ётмаганлар. Барвақт туриб, дадалари, акалари билан бомдод намозини ўқиганлар. Намоздан сўнг нонушта қилиб, деҳқонлар далага чиқиб кетганлар, ҳунармандлар дўконларида (тўқув дастгоҳлари “дўкон” деб аталган) иш бошлаганлар. Ҳобил опоқ дадамизнинг фожиали ўлимларига қадар дадажонимнинг кун тартиблари, барча тенгдошлари каби шу тарзда бошланган. Кейин Фарғонадаги, сўнг Тошкентдаги ҳарбий мактабларда бу тартиб давом этган.

Совет даврида ҳар бир одам, албатта, бир жойда ишлаши шарт эди. Ишламаса, “текинхўр” деган айб билан жиноий жавобгарликка тортиларди (Жиноят кодексида “За тунеядство” деган модда бор эди). Шу сабабли айрим ҳунармандлар мактаб ёки боғчаларга қоровул, дурадгор, монтёр каби вазифаларга ишга жойлашишарди. Уларнинг асосий даромадлари ҳунарларидан келарди. Билишимча, айрим завхозлар бундан фойдаланиб, уларнинг маошларига шерик бўлишаркан. Айниқса, оиласидан ажрашган, болаларига нафақа тўлайдиганлар деярли маош олмас эканлар. Дадажонимда бундай ҳаромхўрлик йўқ эди. “Алимент” аталмиш нафақани почтага олиб бориб тўлаб, квитанциясини эгасига кўрсатиб, сўнг ҳужжатларга тикиб қўярдилар. Қолган маошини эса тўлалигича берардилар. Ўзларининг маошлари кўп эмасди, 1961 йилда пул янгилангандан кейин 55 сўм олардилар, бу ҳозирги ҳисобда 55 долларга тенг. Бу пулга биринчи навли ундан уч ярим қоп олиш мумкин эди. Шу пулга қаноат қилардилар. Аяжонимнинг дўппи тикиб сотишдан, баъзи-баъзида новвойликдан даромадлари бўлмаса, оиланинг аҳволи нақадар ночор бўлишини тасаввур этиш ҳам қийин.

Ҳалол киши қорни тўймаса-да, бу фазилати учун улуғ бир неъматга – одамларнинг меҳри-ҳурматига эришади. Дадажоним пенсияга чиққанларидан кейин яна йигирма йил яшадилар. Бу вақт мобайнида бирга ишлаган муаллимлар, қоровуллар, фаррошлар йўқлаб туришарди. Бир одам тўртта нон кўтариб келиб саломлашганда танимадилар. У киши эллик биринчи йили мактабда беш ой қоровул бўлиб ишлаган экан…

Ҳозир мактаб билан ота-оналар орасида тез-тез келишмовчиликлар чиқиб туради. Ота-оналар мактаб томонидан ҳар хил баҳоналар билан пул талаб қилинишидан норози бўладилар. Айниқса, ёзги таътил олдидан таъмирлаш – бўяш, оқлаш учун пул сўралади. 2013 йили 40-мактаб ўқитувчисига “Ўзбекистон Қаҳрамони” унвони берилди. 1 сентябрь арафасида табриклагани бордим. Мактабнинг ташқариси иккинчи қаватга қадар оқланган, юқори қисмининг ранги ўчиб турибди. Ота-оналардан тўпланган пул бино сатҳини тўлалигича оқлашга етмаган эмиш. Қаҳрамонлик бериш ҳақида фармон эълон қилингач, Маориф вазири, шаҳар, туман ҳокимлари келишибди. Ўқув йили бошлангунига қадар таъмирлаб қўйиш ҳокимиятга топширилибди, ҳокимият ваъда берибди. Кузда борсам, ҳеч нарса ўзгармаган, назаримда ҳокимиятнинг бундан зарурроқ юмушлари кўп бўлса керак-да. Битта мактаб биносини оқлаб қўйишдан уларга қандай наф бор? Янги тайинланган директор эса ота-оналардан яна пул йиғиб олишдан хижолат бўлган. Мазкур рисола оққа кўчирилаётган пайтда – 2014 йилнинг июнь ойида ҳам мактабнинг ташқи кўриниши ўтган йилдаги аҳволда – ола-була эди. Бу манзарани оқ шим кийиб, елкасига жулдур тўн ташлаб олган одамга ўхшатиш мумкин.

Дадажоним ишлаган пайтларда ота-оналардан пул йиғиш деган гап бўлмас эди. Ўзим 1963 йилга қадар шу мактабда ўқиганим, 1965–66-йилда ишлаганим учун буни аниқ биламан. Ёзда таъмирлаш ишлари кенг кўламда олиб бориларди. Бўёқлар ва шунга ўхшаш керакли ашёлар тўла-тўкис бўларди. Қўшни мактаб завхози: “Абдумалик ака, ўн кило бўёқ олиш учун бир ой сарсон бўлдим, сиз шунча бўёқни қандай ундирдингиз?” – деб сўраганини эшитган эдим. Дадажоним одатлари бўйича бу саволга кулимсираб қўйиш билан жавоб қайтарган эдилар. Мен эса буни билардим.

Эллигинчи йилларнинг бошларида канализация деган қулайлик йўқ эди. Мактаб ҳожатхонаси вақти-вақти билан махсус машиналарда тозаланарди. Совуқ кунларнинг бирида бир машина олиб кетилибди, хизматчи йигит эса унинг қайтишини кутиши керак экан. Дадажоним қарасалар, у ҳожатхона ичида дийдираб турганмиш. Уни синфдаги уйимизга таклиф қилибдилар. У устининг ифлослигидан уялиб кўнмаса ҳам, билагидан ушлаб, мажбурлаб бошлаб кирибдилар. Иссиқ чой берибдилар. У йигит институтда ўқиб, баъзан шу ишда ишлаб даромадини яхшилаб оларкан. Кечга томон йигит хизматини якунлаб, сўнгги машина билан кетибди. Орадан бир неча йиллар ўтиб, май ойининг ўрталарида мактабга яхши кийинган бир одам келиб, дадажонимни сўрабди. Дадажоним уни танимабдилар. У ўша йигит экан, ўзини танитибди. Институтни битириб, хизмат пиллапояларидан аста-секин кўтарилиб, ниҳоят, Ўрта Осиё миқёсидаги бир идорага бошлиқ ўринбосари бўлиб келибди. Бу идора ҳозир йўқ, ўшанда мактабдан узоқ бўлмаган Оқилон маҳалласидаги икки қаватли иморатда жойлашган эди. У киши дадажонимдан ҳол-аҳвол сўраб, уйнинг битган-битмагани билан қизиқибди, “қанақа ёрдам керак бўлса айтинг”, дебди. Дадажоним уйнинг аҳволидан сўз очмай, мактабни таъмирлашга ёрдам сўрабдилар. Ўша йилдан бошлаб, мактаб таъминоти аъло даражада бўлгани барчага маълум. Уйимизга бир банка бўёқ ёки ярим челак оҳак келмаганини эса ўзимиз биламиз. Мактабни таъмирлаш ишлари вақтида ва аъло даражада бажариларди. Уйнинг ишларига эса эътибор бермасдилар. Шундай бўлганки, ёзда ё эрта кузда қуриб қўйиш мумкин бўлган печ қиш совуғи бошланганда қурилган. Ҳолбуки, печ қурувчи уста шу мактабда қоровул, хотини фаррош бўлиб ишларди. Печни ярим кунда қуриб битирганлари эсимда. Ёддан кўтарилмайдиган воқеа тўй куни бўлган. Ботир акам марғилонлик яқин қариндошимизнинг қизларига уйланганлар. Алихон тоғам Тўйтепада колхоз гаражида ишлардилар. Раиснинг марҳамати билан бир юк машинаси берилиб, келин сеплари билан ўша машинада олиб келинган. Қамчиқ довонидаги йўл эндигина қурилган йиллар эди, ўша довонни ошиб келишган. Келин, келинни кузатиб келган аёллар, куёв ва унинг дўстлари юк машинада тоғ ошиб келиб роса чарчашган. Уйда эса… девор оқланяпти… Қўшнимиз Мушарраф опоқи келинни ва меҳмонларни уйларига бошлаган эдилар.

Дадажонимизнинг шунақа беғамликлари ҳам бор эди. Бу фазилат бўлмаса-да, дадажонимизни айблашга бизнинг ҳаққимиз йўқ. Дадажоним ҳусни хулқ эгаси эдилар: бировнинг кўнглини оғритмаганлар, ҳамиша ҳаромдан жирканганлар, ҳалолликни ардоқлаганлар, ёлғон гапирмаган-лар, ғийбат қилмаганлар, ёмондан йироқ, яхшига яқин юрганлар, қўллари очиқ, саховатли эдилар, топганларини ўртада баҳам кўрардилар. Зиқналик нималигини билмасдилар. Хилм – мулойимлик, ширинсуханлик бисёр бўлгани ҳолда шижоат, қатъийлик, тадбиркорлик, чўрткесарлик фазилатларида етишмовчилик бор эди.

Бир мухбир менинг камчиликларим ҳақида қизиққанда: “Мен курашувчан эмасман. Адолатсизликни кўрганимда уни бартараф этиш учун курашмай, чекинавераман”, – деб айбимни тан олган эдим. Курашиш фазилати аяжонимда бор эди, бу борада мен дадажонимга тортганман.

Ҳаётларининг охирги йилини бот-бот эслаб, “ғайратсизликлари туфайли хасталикни енга олмадилармикин?” деб ўйлайман. Сабрга кўп даъват қилинади. Сабрли бўлиш бошқаларга муте бўлишни англатмайди. Кези келганда одам ўзини, оиласини, дўстларини ва ниҳоят Ватанини ҳимоя қилиши шарт. Бундай ҳолатларда ғайрат ва шижоат сабрга муқобил бўлмайди. Болалигимда бир воқеа кўнглимни ғоятда ранжитган эди. Эллик бешинчи йил эди шекилли. Тоғамникидан қайтаётгандик. Чорсуда бир трамвайдан тушиб, Кўкчага бориш учун иккинчисига чиқишимиз керак эди. Қоронғу тушиб қолган. Кўчада рўпарадан келаётган икки маст йигит хиралик қилди. Биттаси дадажонимнинг юзларига шапалоқ тортиб юборди. Дадажоним индамадилар. Тоғамнинг божалари ҳам бор эди, улар ҳам аралашмадилар. Дадажоним баланд бўйли, кучли эдилар. Ҳарбийда қилич ўйнатган билакдаги қувват ҳали тарк этмаган эди. Мен маст йигитларни ура-ура пачоқ қилиб ташлашларини истадим. Лекин… ўшанда бу шижоатсизлик бўлиб туюлган эди. Энди билсам, инсонийлик фазилати мукаммал бўлгани учун маст йигитлар билан ўчакишмаган эканлар…

1987 йилда Маданият вазирлигининг Санъат бошқармасида Бош муҳаррир вазифасида ишлардим. Москвага, бир ойлик малака ошириш ўқишига боришимни айтишди. Бунақа йиғинларни жиним суймаса-да, ноилож отландим. Бориб, СССР Маданият вазирлигининг ётоқхонасига жойлашдим. Қозоғистонлик ҳамкасбим билан ҳамхона бўлдим. Ўша кун-лари кутубхоначилар ҳам малака ошириш ўқишига келишган экан. Ҳамхонам сувга тушган балиқдай ҳузурланди-ю, маишат бўйича “малака ошириш”ни бошлаб юборди. Мен бир кечага аранг чидадим. Эртасига Ёзувчилар уюшмасининг Адабиёт жамғармасига бориб, шаҳар ташқарисидаги Голицино ижод уйига йўлланма сотиб олдим. Малака оширишдаги ўқув жараёни менга ҳеч қандай янгилик бермас экан, Москва театрларидаги тўрт-беш спектаклни кўриб, таҳлил қилиб, фикрларимни баён этиб бериш билан чеклансам ҳам бўлар экан. Жияним Маъруфжон Голицинода жойлашган танк дивизиясида хизмат қилаётган эди. Бундан аввал икки марта кўргани бориб узоқ ўтира олмаган эдим. Ижод уйига жойлашгач, ўзи ва командирларини меҳмон қиламан, деган ниятим ҳам бор эди. Ижод уйи ўрмон этагида, ғоят тинч жой эди. Қишлоқ кўчаларида “Шовқин солманг, ёзувчилар ижод билан бандлар” – деган ёзувлар бор эди. Бир ҳикоянинг хомаки баёни хаёлимда пишиб етилгандай эди. Ўша кеча иш бошладим. Тонгга қадар ёздим. Бу “Ажаб дунё” деб номланган ҳикоя эди. Дастлабки саҳифаларда урушда оёқдан ажраб қайтган Йигиталининг машаққатини тасвирладим. Кесилган оёқдаги оғриқ баёнини ёзаётган чоғим вужудимда алланечук тушунуксиз ҳол юз берди. Ҳикоя қаҳрамонига юрак-юракдан ачиндим. Тонгдан нонуштага қадар ухлаган бўлиб, кейин кўчага чиқдим. Ҳарбий қисмга боришдан олдин почтахонага кириб, уйга қўнғироқ қилдим. Уйимизда телефон йўқлиги сабабли, қўшнимиз Мушарраф опоқини безовта қилдим. “Қаёқларда юрибсан?” – дедилар. Гаплари оҳангида норозиликни сездим: “Тинчликми?” – деб сўрадим. Айтмоқчи бўлган гапларини айтгилари келмай: “Ҳозир хотинингни чақириб бераман”, – дедилар. Аҳли аёлим салом бергач: “Адаси, қайтиб кела қолинг”, – деди. Кейин дадажонимнинг йиқилиб тушганларини айтди. “Қаттиқ хавотир олманг, яхшилар-у, қайтиб кела қолинг”, –деди. Ўша заҳоти қайтиш тадоригини кўрдим. Самолётга чипта олиш осонмас, поезд эса уч кечаю икки кундузда етиб боради. Ҳозиргидай ён телефонлар йўқ… Тунни Домодедово аэропортида умид билан ўтказдим. Москвалик таржимон дўстимнинг аэропорт милициясида таниши бор экан, кечки самолётда жўнатди.

Дадажоним уйда бошлари айланиб, йиқилиб тушган эканлар. Чап сонлари дарз кетибди. Мен Ижод уйида ҳикоя қаҳрамони оёғидаги оғриқни баён қилиб ўтирганимда, дадажоним уйда оёқ оғриғидан азоб чекиб ётган эканлар. Ҳикоя ёзилиш чоғидаги тушунуксиз ҳолатимни англадим. Травмотология шифохонасига олиб бордик, тўпиқдан гипслаб қўйишди. Шу тарзда қимирламай ётдилар. Ўшанда, ҳужжатга кўра, ёшлари саксон учда эди. Лекин ўзлари тўқсондан ошганман, дердилар. Бу ёшда суякнинг битиши қийин бўларкан. Октябрнинг бошларида қўйилган гипс янги йилда олинди. Аста-аста турғизишга уриндик. Юришга қўрқдилар. Мен аравача олиб келдим. Баҳорда айвонга, ҳовлига олиб чиқардим. Бўйнимга осилиб, бир- икки қадам ташлашга уринардилар-у, чарчадим, деб ўтириб олардилар. Шу зайлда бир йилу бир ой ётдилар. Аввалига кундузи аяжоним ва аҳли аёлим, кечалари мен қарадим. Ботир акам: “Тоҳирнинг бир ўзига қийин”, – деб навбатчилик ташкил қилдилар. Ўзлари, Баҳодир акам, жияним Бобир, Улуғбек, сўнгроқ ҳарбий хизматдан қайтган Маъруфжон навбатчилик қилардик. Баҳодир акам “ҳадеб ётаверманг, туриб юринг”, деб тергаганлари учун “Прокурор” деб ном қўйган эдилар. Кечалари нав-батчилик қилиш менга оғир эмасди, чунки мен тунда ижод қилишга одатланган эдим. Ўша навбатчилик кезлари “Ажаб дунё”ни давом эттирдим. Ҳикояни қарийб бир йил давомида ёзиб тугатдим. Қуш уйқусида бўлган дадажоним бир тунда кўзларини очиб: “Нималарни ёзяпсан?” – деб сўрадилар. “Сизга ўхшаган бир тўғри одам ҳақида ёзяпман”, – дедим. “Ҳа… яхши”, – дедилар.

Пенсияга чиққанларидан кейин китоб ўқишга одатланган эдилар.Мен уруш воқеалари баён қилинган китобларни топиб берардим. Бир кўзлари кўрмай қолган, иккинчи кўзларига қалин кўзойнак тутиб ҳиж-жалаб ўқирдилар. Менинг ёзганларим фантастика тарзида бўлгани учун қизиқмасдилар. “Сомон йўли элчилари” нашрдан чиққанда қувона-қу-вона ўқишга бериб эдим. Бир ой давомида ўқиб чиқдилар-да, “китобинг нима ҳақда эди?” деб сўрадилар. Тушунмаганларини англаб, бошқа китоб-ларимни ўқишга таклиф этмай қўйдим. Ўша тунда кўнглимни кўтариш учун сўраган, кейин “Ҳа… яхши…” деганларини англадим. Афсусларимки, дадажонимга ёқадиган китоблар кейинроқ ёзилди. “Шайтанат” балки ёқарди, балки йўқ, аниқ айта олмайман. Лекин “Сўнгги ўқ”, “Иблис девори”, айниқса, “Одамийлик мулки”ни ўқиганларида астойдил мақтаган бўлардилар, деб ишонаман.

Дадажоним ҳамиша врач назоратида бўлишни, доимий равишда дори ичиб юришни ёқтирардилар. Қайси врач кўп дори ёзиб берса, дадажонимнинг назарларида ўша “энг яхши дўхтир” мартабасида юрарди. Мен: “Дадажон, ошқозонингиз дорихонанинг омборига айланиб кетди-я!” – деб ҳазиллашардим (Бекорга шундай ҳазил қилган эканман, ҳозир ўзим ҳам шунақаман). Бир куни Ёзувчилар уюшмасининг поликлиникасига олиб бордим. Оиламизга қарайдиган врач йўқ экан, бош врачнинг ўзи қабул қилди. Кўриб бўлгач, мени ташқарига имлаб чақирди:

– Нега олиб келдингиз, соппа-соғлар-ку?

– Айтганларида олиб келмасам, ранжир эдилар. Дорихонадан топиладиган оддийроқ бирон дори ёзиб бера қолинг.

Врач хонасига қайтиб, “Оддийроқ нимани ёзиб берсам экан?” деб ўйланди шекилли, столи устидаги китобни варақлади. Китобга қараб туриб дори номини ёзиб берди. Қайтишда дадажоним: “Бу дўхтиринг бўлмади, ўзимизнинг Собиржон яхши эди”, – дедилар.

– Бу одам фан номзоди, сизга нимаси ёқмади? – дедим ажабланиб.

– Фан номзоди бўлса ҳам, ҳеч нима билмас экан, рецептни китобга қараб ёзди. Собиржоннинг унвони бўлмаса ҳам тажрибаси зўр эди.

“Собиржон” деганлари амбулатория врачи эди. Дадажоним негадир шу кишига ихлос қўйган эдилар. Лекин камина бу фикрда эмас эдим.

1973 йили май ойи эди шекилли, эрталаб уйқудан уйғониб турмоқчи бўлдиму бошим айланиб йиқилиб тушдим. “Ўзбекона одат”га кўра, “ўтиб кетар”, деб икки кун ётдим. Ўзгариш бўлмади. Бошимни қимирлатишим билан еру осмон чирпирак бўлиб қўшилиб кетгандай бўлаверди. Оқибатда Собиржон акамизни чақиртирдик. Барча врачлар каби биринчи галда қон босимимни ўлчадилар. Кейин мижжаларимни қайриб кўрдилар… Хуллас, бирон хасталикни аниқлашга асос топилмади шекилли, ўйланиб қолдилар. Мен китоб жавони ёнида ётган эдим. Териб қўйилган китобларга қараб туриб:

– Шу книгаларнинг ҳаммасини ўқиганмисиз? – деб сўрадилар.

– Баъзиларини охиригача ўқиб чиққанман, айримлари билан қисман танишман, – дедим.

“Яхши”, деб чиқиб кетдилар. Бир оздан кейин аҳли аёлим кириб менга маъюс қараб, бирон сўз айтмай чиқиб кетди. Кейин аяжоним кириб тикилиб ўтирдилар, бошимни силадилар. Хуллас, кейин маълум бўлдики, дадажоним ихлос қўйган врач: “Кўп китоб ўқийверганидан ўғлингизнинг мияси айниб қолганга ўхшайди, психиатрга олиб боринглар”, – дебди. Ажабки, унинг гапига амал қилиб, психиатрга ҳам олиб боришди. Ботир акам билагимдан ушлаб олганлар, бошим айланиб кетмаслиги учун бир нуқтага тикилиб юраман. Буни кўриб психиатр мени кўзи ожиз деб ўйлабди. “Нега олиб келдинглар?” – деб ажабланди. Акам врачнинг йўлланмасини кўрсатдилар. Унинг жаҳли тез экан: “Ўша врачни олдимга олиб келинглар, ўзини даволаш керак”, – деб бобиллаб берди. Бу воқеани кўп эслайман, аҳли аёлимга ҳазил тариқасида таъна ҳам қиламан. Ўшанда кундалик дафтаримга буларни ёзиб қўйган эканман:

“Ажаб! Ҳисоблаб кўрилса, одам танасидаги аъзолар йигирма-ўттизта чиқар, балки сал кўпроқдир. Аммо шу танага шифо беришга мўл-жалланган юзлаб, балки минглаб дорилар бор. Ҳеч қайси дори, айниқса кимёвий дори хасталикни батамом даволай олмайди. Оддий мантиқ будир: агар даволай олганида ўлим бўлмас эди. Дори хасталик азобини бир оз ортга чекинтира олади, холос.

Замонавий медицина, асосан, Европа шароитини ҳисобга олган. У томонларнинг табиати, қуёши, ҳарорати бизникидан фарқ қилади. Ишлаб чиқарилаётган дорилар ҳам ўша ернинг тажрибасидан ўтади. Ўша ердаги беморларда синалади. Ҳолбуки, дард ва унга шифо масаласида ҳаво, сув, қуёш, тупроқ каби омиллар орасида жиддий фарқлар бор. Биргина мисол: Европа медицинасида “иссиқ ёки совуқ мижоз” деган тушунча йўқ. Иссиқ мижозли беморга ҳам, совуқ мижозлига ҳам бир хил дори. Айни бир дорининг баъзиларга ижобий, бошқаларга салбий таъсири айнан шундандир. Бизнинг табобатимизда эса бу нарса муҳим аҳамиятли саналади. Замонавий медицина яна бир нарсани эътибордан четда қолдиради: тан хасталигини келтириб чиқарувчи омил – руҳ хасталигидир. Руҳ хасталиги эса руҳнинг нопоклигидан келиб чиқади. Руҳ покланмай туриб шифога умид қилмаса ҳам бўлади”.

1988 йил ноябрь ойининг биринчи кунлари дадажоним ухламасалар-да, алаҳсирай бошладилар. Девор томондан кўзларига аждодлари кўриниб, улар билан суҳбатлашдилар. Кейин ўзлари қаттиқ ухлаб қолдилар. Мен Қори акани чақириб келдим. У киши аввал дадажонимга, кейин менга қараб: “Аллоҳдан умид қиламиз”, – деб пичирладилар-да, “Ёсин”ни ўқий бошладилар. Учинчи “мубийн”дан сўнг дадажоним чўчиб тушгандай кўзларини очдилар. Аввалига ҳеч нимага тушунмадилар. Менга тикилиб ётдилар, кейин Қори акага қарадилар-да: “Ёсин”ни ўқияптими?”– деб сўрадилар. Жавобни кутмай, бошларини девор томон ўгириб, кимлар биландир гаплаша кетдилар. Қори ака дам солишни ниҳоясига етказган пайтларида яна ухлаб қолдилар. Шунда Қори ака бир неча нафас ҳаракатсиз ўтирдилар-да: “Умид ёлғиз Аллоҳдан”, – деб пичирлагач, менга юзландилар:

– Ўғлим, қаранг, бурун катаклари кенгайиб, тепага тортиляпти. Умид Аллоҳдан, аммо зийрак бўлинглар, – дедилар.

Яқинда бир воқеани айтиб беришди: тақводор бир одам оғир хасталикка учраб, худди дадажонимга ўхшаб, уйқуга кетибди. Ўғиллари мураттаб қори эканлар, “Ёсин”ни ўқий бошлабдилар. Бир марта ўқиб, дам солганларида дадалари уйғониб: “Ҳа, ўғлим сизмисиз?” дебдилар-у яна уйқуга кетибдилар. Иккинчи марта ўқиб дам солганларида ҳам шу ҳол такрорланибди. Учинчисида яна уйғониб, ўғилларига қараб, мамнун равишда жилмайибдилар:

– Ўғлим, Аллоҳ сиздан рози бўлсин. Аянгиз мени олиб кетгани келган эдилар, энди эргашган пайтимда сизнинг овозингиз келиб, изимга қайтдим. Сўнг яна аянгизга эргашдим, яна қайтардингиз. Энди учинчи марта қайтдим. Аянгиз узоққа кетганлари йўқ, интиқ кутяптилар, Аллоҳнинг изнига қарши бора олмаймиз, – дебдилар-у, ўша жилмайиш билан мангу уйқуга кетибдилар.

Бу воқеани эшитиб, дадажонимнинг сўнгги нафасларини эсладим. Аяжоним, Худога шукур, ҳаёт эдилар. Дадажонимнинг кўзларига кимлар кўринди экан? Уйқу аралаш “дада” деб ғўдираганлари ҳали ҳам қулоғим остида жаранглайди. Балки масжид остонасида қонга беланиб ётган дадалари кўрингандирлар? Балки онажонлари йўқлаб келгандирлар.

Эҳтимол шундайдир, билгувчи Аллоҳ! Хасталик мени қийноққа олган тунларда тушимга кўпроқ аяжоним кирадилар, пешонамни силайдилар. Дадажонимни ҳам кўраман, лекин улар мени чорлашмайди. Хирургларнинг қўлларидан омон чиқаётганимнинг ишораси шундадир.

Бунга ўхшаган ҳолатларни “Шайтанат”да баён қилганман:

Элчин тўппонча оғзидан сачраган оловни кўрди, сўнг… чуқур қудуққа ағанади. Юраги қинидан чиққудай бўлиб шитоб билан тубсизлик сари учаверди. Учаверди, учаверди… қудуқнинг тубидан эса дарак йўқ. Сўнг… қоронғулик чекиниб, атрофи ёриша борди. Ғалати манзаралар кўринди. Кейин бирдан… харобгина бостирма ёнида ота-онасини кўриб, титраб кетди. Волидайн тажрибахонада киядиган оқ либосларида эдилар. Элчин шум хабарни эшитибоқ мактабдан етиб келганида улар қўланса ҳидли тажрибахонада шу кийимда, жонсиз ҳолатда ётар эдилар. Уларнинг кимёвий тажриба ўтказаётиб заҳарланишганини кейинроқ билди. Шу пайтгача бирон марта бўлсин “заҳарланишганмиди ё ҳасадчи ҳамкасблари заҳарлашганмиди?” деб сира ўйламаган эди. Ҳозир тубсизлик сари учиб бораётганида нечукдир шу савол хаёлига келди. Пича тўхтаб, сўроғини сўради, аммо жавоб ўрнига бошқа гап эшитди:

– Сен бу ерда тўхтама, сени Ноила кутяпти, – деди онаси жойидан жилмай.

– Нима учун бу хароб бостирмада яшаяпсизлар? – деб сўради Элчин.

– Ҳар ким амалига яраша ажр олар экан, – деди отаси.

Элчин бу гапнинг маъносини тушунмади.

– Мени ахийри отишди, – деди Элчин. – Ойи, эсингиздами, қамоқдалигимда келиб, бошимни силардингиз, ўзим ҳимоя қиламан, дердингиз?

– Ҳимоя фақат Яратгандандир. Биз Тангримнинг хоҳиши билан сени ҳимоя қилар эдик. Бизга берилган бундай ҳуқуқ кучи бугун қирқилди. Биз сендан ҳар он дуолар кутдик. Ақалли бир мартагина пешананг саждага тегиб, ҳаққимизга дуо қилсанг, бизларни бу хорликдан оз бўлса-да, қутқарар эдинг.

– Имконим бўлмади.

– Имкон ўз қўлингда эди. Сен ҳам биз каби Тангридан йироқлашдинг. –Бўлди, бас, тўхтама, энди Қиёматда дийдор кўришамиз.

– Мен… ўлдим… энди сизлар билан бирга бўлишни истайман.

– Йўқ, болам, бу бахтдан бизлар бенасибмиз.

…Бу аёвсиз ҳукмни эшитиб, Элчин инграб юборди. Куёвининг ҳаракатсиз гавдаси узра энгашган Асадбек шу аламли, азобли инграшни эшитган эди…

…Ота-онаси бағрига сиғмаган Элчин яна уча бошлади. Сўнг яйдоқ далада, ўтлари, чечаклари топталган кенгликда Ноиласи кўринди. Ўша кўйлакда, аммо… кўкрагида қонли доғ йўқ. Ўша пичоқ… кўкрагида эмас, қўлида… учидан қон томиб турибди. Қамоқда эканида, тушларида кўрганида бу кўйлакда қонли доғ бўлгувчи эди. Энди эса топ-тоза…

– Ноилам, ниҳоят келдим, энди ҳамиша бирга бўламиз. Отишганидан хурсандман. Лекин афсусим ҳам бор… Охиригача қасос ололмадим. Фақат биттасини ўлдирдим… Нега индамайсан, Ноила?

– Биттасини ўлдирдингиз… бир бегуноҳ бокира қизни эса, булғаб ташладингиз. Бу камми сизга?!

– Бу – қасос, Ноила! Ахир эсингдами, тушларимга кириб, қасосга ундар эдинг?

– У мен эмас эдим.

– Нима учун бундай деяпсан, тушларимга киргучи сен эдинг!

– Йўқ, адашяпсиз, у – қалбингиздаги шайтон эди. Менинг қиёфамга кириб сизга кўринар эди. Ўйлаб кўрмадингизми, бир қизни булғашга мен сизни даъват этишим мумкинмиди? Мен сизни ҳеч ёмонликка қараб ундаганманми? Мана бу топталган чечакларни кўряпсизми? Буларнинг бари булғанган қизлар. Зайнаб ҳам бир куни шу ерга келади. Мен сизни деб бир неча дақиқага турдим, ҳадемай яна чечакка айланаман.

– Мен келдим, Ноила, у дунёда зурриёдим қолмади. Ёлғиз ўғил эдим, уруғимиз қуриди.

– Фарзанд кўришни ўзингиз истамадингиз, ёшликда ўйнаб қолайлик, дедингиз. Ўйнаб-ўйнаб шу мартабага етдингиз.

– Гуноҳларим кўп, биламан, Ноила, энди иложисизман. Энди биз бирга бўламиз.

– Йўқ, сизнинг жойингиз бошқа. Сиз изингизга қайтасиз.

– Ноила, мени ота-онам ҳам ҳайдашди, сен ҳайдама. Мен энди айрилиқ азобига чидай олмайман.

– Сизни ҳайдовчи мен эмасман. Сиз Зайнабга қайтинг.

– Ундай дема, Ноила, қайтмайман. Ҳайдама мени… Биламан, сенинг олдингда гуноҳкорман.

– Сиз Аллоҳ олдида гуноҳкорсиз. Мен сиздан розиман, аммо Аллоҳ рози бўладими-йўқми, билмайман. Қайтинг!

– Ҳайдама! Ноила!

– Сизни ҳайдагувчи мен эмасман.

Шундай деб Ноила кўздан йўқолди – чечакка айланди. Элчин фарёдли овози билан чақирди:

– Ноила!

Унинг ноласи саҳро бағрига томган томчи каби самарасиз бўлди. Кўкрагида алам илони тўлғониб, ингради.

* * *

Ўшанда бир дўстимни ранжитганман, ранжитишга мажбур бўлганман. 3 ноябрь куни дадажонимнинг аҳволлари янада оғирлашиб, “Тез ёрдам” чақирдим. Ўша пайтда дўстим келиб: “Балконимга ясатган ромни ўрнатиб беринг”, – деб илтимос қилди. Шу онда врач чиқиб: “Дадил бўлинг, хафа бўлсангиз ҳам айтаман, эрталабгача бормайдилар”, – деди. Бу ҳукмни дўстим ҳам эшитди. Врачнинг гапи эсимни тескари қилиб юборди. Юрагим тўхтаб қолгандай бўлди. Врачнинг гапи Қори аканинг огоҳлантиришини ҳукмга айлантирди. Бўғзимга бир нима тиқилди, тақдир ёзуғига бўйсинишдан ўзга чорам йўқ эди. Шу ҳолда турганимда ўша дўстим: “Эртага ўрнатиб беринг, индинга менинг вақтим йўқ”, –деди. Чорасизликдан эзилиб турган юрагим бир қалқиб тушди. “Бугун ҳам, эртага ҳам бора олмайман”, – дедим. У вазиятни тушуниб, менга руҳий далда бериш ўрнига “Вой-бў, бир марта ишим тушувди, тарозига соласиз-а”, деб бурилди… Жанозага келмади… Ўзи тирик, қалби ўлик дўстдан ажралиш шунақа бўларкан.

Дадажонимнинг жанозалари ўзлари ишлаган, обод қилган мактабнинг рўпарасидаги Кўкча масжидида, 4 ноябрь, жума намозидан сўнг ўқилди. Ўзлари севган мактабнинг яқингинасида, шайх Зайниддин бува зиёратгоҳининг пойида ётибдилар…

 
Дадам ўлди,
гўё чўкди тоғ,
шамол йўли очилиб кетди.
Қучоқладик бир-биримизни,
ўткир совуқ
суякка етди.
Шундагина англадик, қандай
оғир бўлган унинг аҳволи,
Тоғдай жисми билан у тўсиб
турган экан барча шамолни.
Бўшлиқ эзди юрагимизни,
Оғушида сўзлатди қайғу:
“Биз ғафлатда яшар эканмиз.
Қандай улуғ одам эди у”.
 

(Шавкат Раҳмондан)

Шомдан кейин акаларим, бошқа ҳассакашлар уйларига кетишди (Авваллари марҳумнинг яқинлари тобут олдида ҳасса ушлаган ҳолда борардилар. Баъзи жойларда бу одат ҳали ҳам бор. Дарахт навдаларидан таёқ ясаб олишади. Дафн маросими тугагач, ҳассалар қабр тепасига ташланади. Тошкент томонларда бу одат энди йўқ, лекин “ҳассакаш” атамаси “дардкаш” – “ҳамдард” маъносида сақланиб қолган. “Ҳассакаш” араб ва форс тилидаги сўзлардан ясалган, олдинда йўл бошлаб борувчи маъносини англатади. Тўй маросимида хизмат қилувчи қариндошлар, яқинлар ҳам “ҳассакаш” аталади). Хуфтондан сўнг кўча эшигини ёпиш учун бордим. Эшикни беркитишга, айниқса, қулфлашга қўлим бормади. Дадажоним худди эшик ортида маъюс тургандай эдилар. Кўчага чиқиб Кўкча томонга қараб турдим. Ҳолатимни сездилар шекилли, аяжоним чақирдилар. Эшикни қия ёпдим, қулфламадим. Субҳи содиқда туриб, эшикни очиб қўйдим. Бу вазифани ҳамиша дадажоним бажарардилар. Энди бу иш менинг зиммамда эканини англадим. Ўшандан бери эрта тонгда дарвозага яқинлашаман, Ўз паноҳида асрагани учун Тангри таолога шукурларимни изҳор этгач, эшикни очаман, ўзимизга, қўшниларга ҳаловат беришини сўраб дуо қиламан.

1988 йил 5 ноябрдан эътиборан менинг кун тартибим ўзгарди. Аввал барча ухлагандан кейин ёзув столига ўтирар эдим. Баъзан тонгга қадар жойимдан жилмасдим. Дадажоним туриб, бомдодни ўқиганларидан кейин мен уйқуга ётардим. Тонгда кўча эшигини очиш вазифаси зиммамга тушгач, ижод вақти ҳам тонгга кўчди. Энди хуфтондан сўнг уйқуга ётиб, субҳи козибдан аввалроқ, тунги учда туриб иш бошлашга одатландим. Тенгдошларим эрталаб ухлаб ётишимни гапириб, масхара ҳам қилишарди. Айниқса, наҳордаги тўй ёки маърака ошига кечиксам, уларга гап топиларди. 1988 йилдан эътиборан кулишларига асос қолмади.

Отанинг ёки онанинг ёки икковининг хасталаниб ётиб қолиши бемор учун ҳам, унинг фарзандлари учун ҳам ҳаётдаги энг асосий имтиҳонлардан бири саналади. Хазонрезги фаслига кирган қарияларнинг Аллоҳга илтижо қилиб: “Селдай келиб, елдай олсин жонимни” ёки “Илойим ётқизиқлиқ қилмасин” ёки “Қариганимда бошқаларга муҳтож қилма”, деган дуоларини эшитиб турамиз. Ажал фариштасининг бирданига келиб, осонгина жон олишини ҳамма истайди. Яширмайман, менинг бу кунлардаги умидим ҳам шу. Пешонаси саждага қўйилганича жон берганларга ҳавас қиламан. Афсусларки… пиёласига тўлдирилган ароқнинг иккинчи қултумини ютолмай жон берганлар ҳам, ўйнашининг уйида жағи очилиб, кўзлари олайиб қолганларни ҳам эшитганмиз. Европадаги тунги ресторанларнинг томи босиб қолгани, ўнлаб ёшларнинг ўлгани ҳақида ҳам хабарлар тарқатиб турилади.

Гап қандай жон беришда эмас, боқий дунёга покиза руҳ билан боришда, иймон калимасини айтишга улгуришда. Қандай жон бериш одамнинг истаги билан эмас, тақдир ёзуғига ёзилган Аллоҳнинг амри билан бўлади. Хасталикка одамлар турлича муносабатда бўладилар. Бировлар “Қилган гуноҳларининг жазоси” сифатида қарайди. Бировлар эса: “Аллоҳ менга оғир хасталик бериб синаяпти”, – дейди. Қайси бири тўғрилигини ҳам Яратганнинг Ўзи билади. Қудсий ҳадисда марҳамат қиладики: “Эй бандаларим, мен бир мўмин бандамни (бирон касаллик билан) мубтало (имтиҳон) қилсам ва Менинг (мубтало қилганимни) ўзини зиёрат этиб келувчиларга шикоят қилмаса, мен у бандамни асирлар қаторидан (жаҳаннам асирлари ёки турлича касаллик асирлари қаторидан) халос этаман”. Яна айтадики: “Эй бандаларим, мен бандаларимдан бирортасининг баданига ёки боласига ёки мол-дунёсига мусибат юборсам, у менинг мусибатимни сабр билан кутиб олса, Мен Қиёмат кунида унинг номига тарози тикишдан ёки унинг амал дафтарини очишдан ҳаё қиламан (чунки унинг амаллари тарозига сиғмайди, амал дафтарини Мен фазли карамим билан нуқсонларини беркитаман) ва азоб бермайман”.