Читать книгу: «Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (БИРИНЧИ КИТОБ)», страница 5

Ўттизинчи йиллардаги қаҳатчиликни, уруш давридаги азобни, кейинги машаққатларни кўрган, сабр ила чидаган бобо-бувиларимиз, ота-оналаримиз эҳтимол буларни китоблардан ўқимагандирлар, чунки диний китоблар ман қилинган, ўқиганлар ёки даъват этувчилар қамоққа олинарди. Аллоҳ амрларини аслини сўзма-сўз билмасалар ҳам, болаликларида сабр, шукур тарбиясини олганлар ва шу фазилатлари билан оғирчиликларни енгганлар.

Баъзан учрашувларда: “Болалигида қийинчилик кўрганлар ёзувчи бўлар экан, шу тўғрими?” – деб савол беришади. Мен: “Тўғри эмас”, – деб жавоб қайтараман. Ҳазрат Навоий, Бобур, овруполик ёзувчилар, хусусан, лорд Байрон, Пушкин, Лермонтов, Толстой… бой оиланинг фарзандлари. Тўғри, ёзувчиларнинг биздан катта авлоди болалик чоқларида ҳаётнинг барча азобларини тотиб кўришган. Лекин буни ёзувчи бўлишларига асосий сабаб, дея олмайман. Ўша азобли кунларнинг ўз асарларида тасвир этилиши бошқа масала.

Мен турмуш қийинчиликларининг оз қисмини кўрганман, акаларим, опаларим мендан кўра кўпроқ қийналишган. Бир кесимдан (юз грамм) нон ейиш учун кечалари билан нон дўкони олдида навбатда туришган. Самарқандлик бир киши ўша даврларни эслаб дедики: “Очарчилик йиллари уйдаги озгина ундан онам нон ёпиб бир саватга солиб сотиш учун акам икковимизни кўчага чиқардилар. Совуқ эди. Дийдираб қолдик. Қарасам, сават иссиққина. Устига ўтириб олдим. Шу пайт онам келиб қолдилар, нонлар эзилиб кетган эди, аҳволни кўриб йиғлаб юбордилар. У пайтда ноннинг чиройига қаралмасди, барибир сотилди. Лекин ўша ишим учун ҳозирга қадар изтиробдаман”.

Шоир дўстим Сабриддин Садриддинов бундан-да аянчлироқ воқеани айтиб берган эди:

Нон дўкони ёнида туни билан навбатда туришни яна кўз олдимизга келтирайлик: ёзми ё қаҳратон қишми, ёмғирми ё қор бўроними – фарқи йўқ, каттами ё кичикми – фарқсиз, навбатда турилади. Баъзан навбат тартиби сақланиши учун кафтга қаламда рақамлар ёзиб чиқилади. Сабриддиннинг кафтига ҳам рақамни ёзишган. Ўшанда кимёвий қалам бўларди, агар сув тегса қалам сиёҳга айланарди. Ёмғир ёғаётгани сабабли Сабриддин кафтидаги ёзув ўчиб кетмаслиги учун муштимини қаттиқ сиқиб олган. Лекин қўли терлаганми ё панжалари орасидан ёмғир суви сизиб кирганми, ҳар ҳолда ёзув чапланиб, ўчиб кетибди. Тонг отгач, навбат тартиби текширилаётганда Сабриддиннинг кафтида ёзув йўқлигини кўриб, уни навбатдан чиқариб юборишибди. Боланинг зорли ноласига ҳеч ким қулоқ солмабди. Туни билан ёнма-ён турганлар ҳам, кафтига рақам ёзган йигит ҳам: “Бунинг навбати бор”, – демабди. Энг ачинарлиси, Сабриддиннинг отаси – Садриддин мақсум Тошкентдаги эътиборли уламолардан бўлганлар. Шу маҳаллага хизмат қилганлар, чақалоқнинг қулоғига азон айтиш ҳам, никоҳ ёки жаноза ўқиш ҳам шу кишининг зиммасида бўлган. Шунга қарамай, нонга тезроқ етишиш учун битта болани ноҳақдан ноҳақ навбатдан чиқариб юборишдан ўзларини тия олмаганлар. Садриддин мақсум ўша адолатсиз одамларнинг бири қулоғига азон айтганлар, бирининг никоҳини ўқиганлар, йиллар ўтиб жанозасини ҳам ўқиганлар. Жаноза намозида уларнинг гуноҳини кечиришни илтижо қилиб сўраганлар…

Афсусим шундаки, бундай фожиаларни ҳозир унута бошладик. Турмуш қийинчиликларини эслаш ёшларнинг энсасини қотирадиган бўлиб қолди. Мен эсам бундан ғашланганим ҳолда, барибир кўп хотирлайман. Баъзан “Ноннинг исрофига нисбатан муносабатда оилаларимиз орасида фарқ борми?” деб ўзимга ўзим савол бераман. Бир оилада суви қочган нон пўчоққа ташлаб юборилади, иккинчисида бунинг катта гуноҳ эканини билиб, исрофга йўл қўйилмайди. Тўкинлик замонида яшаётганимиз учун нонни исроф қилишдан уялмайдиган, гуноҳидан қўрқмайдиган бўлиб қолганмиз. Бу гуноҳ ишларга қишлоққа нисбатан шаҳарда кўп дуч келамиз. Оиладаги гўдак ҳам, ўсмир ёки эрта-индин узатиладиган қиз ёки уйланадиган йигит ҳам дастурхон устидаги нонни ушлаб кўради. Салгина суви қочган бўлса: “Янгиси йўқми?” – деб сўрайди. Баъзан нон бўлаклари, баъзан бутун-бутун нонлар моғорлаб кетади. Пўчоққа ташланади. Маҳаллаларда чорваси бор хонадонлар мол-қўйга берадилар. Кўп қаватли уйларда эса ахлатга ташланади. Мана шу ҳол “нонкўрлик” дейилади. Ким нонни хор қилибди, Худо уни бир тишлам нонга зор қилиб қўйишидан қўрқсин.

Бугун нонни қадрламаётганимизнинг икки сабаби бор: биринчиси – дастурхонимиз тўкин. “Тўқликка – шўхлик”, деганларидай, дастурхонимиз ҳамиша шундай бўлади, деб ишонамиз. Иккинчиси – фарзанд тарбиясида нонни қадрлаш, уни исроф қилмаслик масалалари тушиб қолган. Болалигимизда ноннинг ҳатто ушоғини ҳам қадрлаш лозимлигини уйда ота ва онамиздан ҳам, кўчада бегоналардан ҳам эшитардик. Фақат уйда эмас, ҳатто кўчада кимдир тушириб кетган ушоқни кўрсак, олиб, чангини пуфлаб, ўзини кўзга суртиб сўнг ейишни тайинлашарди. Ҳозир уйдаги дастурхондан бир бўлак нон гилам устига тушиб кетса, олиб ейилмайди, аксинча, пўчоққа ёки ахлат челакка ташланади. “Нон ушоғини олмай босиб ўтсанг кўр бўласан”, – деб таъкидлашарди. Кўрлик жисмонан эмас, маънавий жиҳатдан эканини кейинроқ тушуниб етдик. Ҳозирги азиз ёшларимиз-чи, буни англайдиларми?

Аллоҳ ўзининг расулига хитобан дейди: “Қавми қариндошга, мискин ва йўловчига хайру эҳсон билан уларнинг ҳақларини адо этинг ва исрофгарчиликка мутлақо йўл қўйманг! Чунки исроф қилгувчилар шайтонларнинг дўстлари бўлган кимсалардир. Шайтон эса Раббига ўта ношукур бўлгандир” (Исро сурасидан). Уламоларимиз бу оятларни шундай тафсир қиладилар: исрофчилар неъматнинг қадрига етмайди. Агар шукур этса, ўшани исроф этмасди. Неъмат берувчи Зотнинг розилиги йўлида сарф этган бўларди. Исрофчи ношукур бўлгани сабабли ўзига берилган неъматни ботилга, ноҳаққа, ҳаром-ҳаришга, маъсият ва ёмонликка сарф қилади ва бу борада шайтонга биродар бўлади. Шайтоннинг эса ношукурлик бобида тенги йўқ. Шундай экан, исрофчининг бошига ҳам ўз биродари шайтони лаъиннинг бошига тушган бало-офатлар тушиши турган гап. Бундайлар тарихда кўп учраганларига қадим донишмандларнинг китоблари гувоҳлик беради.

“Э Одам фарзандлари! – деб хитоб қилинади Қуръони каримнинг Аъроф сурасида. – Ҳар бир ибодат чоғида ўз зийнатингизни олинг. Еб-ичинг ва исроф қилманг. Чунки У исроф қилувчиларни севмас”.

Еб-ичиш – гуноҳ эмас. Исроф қилиш гуноҳ. Афсуски, баъзи кишилар еб-ичишнинг хилма-хил ва кўп бўлишини ҳаётнинг асосий мезони деб биладилар. Бизда “озиқ-овқатни исроф қилиш” деганда емай, ташлаб юборишни тушунадилар. Бу аслида тўғри, аммо керагидан ортиқ ейиш ҳам исрофдир. Еб-ичиш керак экан, деб қорин бандаси бўлиш ҳам мусулмонга муносиб эмас. Ҳозирги кўп касалликларнинг келиб чиқишига ана шу исрофгарчилик сабаб бўлмоқда. Саҳобалардан бирлари яҳудийга: “Қуръоннинг ярим оятига бутун тиб илми жойлашган”, – деб айни шу оятни ўқиган эканлар.

Фақат нон эмас, овқатлар ҳам исроф бўляпти. Бир киши: “Қотган нон, ачиган овқат исроф бўлмайди, молга берилади”, – дейди. Ҳа, шундай ҳоллар бор. Бироқ, биринчидан, молга берилмай, ахлатга ташланаётган нон ва таомлар озми? Иккинчидан, нон ва овқат инсон учун берилган неъмат! Молу қўйнинг насибаси, емиши бошқа. Шундай экан, унутмаслик керакки, ким исрофдан тийила олса, бошқаларга муҳтож бўлмай яшайди. Исрофнинг энг ҳурматли оилаларни бузганига, энг бой уйларни вайрон қилганига, энг юқори мансаблардан тубан туширганига, энг шуҳратли ному насабга эга бўлганларни хор-зор қилганига тарих гувоҳ. Шу сабабли исрофдан сақланиш, ҳар бир ишда тежам ва иқтисодга риоя қилиш борасида кўп даъватлар қилинади.

Нон қадри, нон исрофи ҳақида кўп гапирилади. Хаёлни ёритиб ўтган бир воқеа каминани бу мавзуга яна қайтишга ундади. Бундай воқеани сиз ҳам учратгандирсиз. Ошхонада таомланиб ўтирганимизда иттифоқо рўпарадаги стол атрофида давра қурган қизларга кўзим тушиб қолди. Даврадаги тўрт қиз овқатларини еб бўлишгач, бир тўғрамдан нон олишиб, бўёқлари чапланган лабларини артишди. Ниҳоятда ҳунук қилиқ, ниҳоятда хунук манзара, тўғрими?

Инсон учун яратилган энг улуғ неъматлардан бири нондир. Айрим неъматларни бир ҳафта, бир ой ёки йил истеъмол қилмай юриш ҳам мумкин. Лекин нонсиз яшашни тасаввур этиш қийин. Энг тотли неъматларни ҳам икки кун кетма-кет истеъмол қилсангиз, учинчи кун унга қарагингиз ҳам келмайди. Лекин нон ҳеч қачон меъдага тегмайди. Инсон барча махлуқот орасида азиз ва мукаррам қилиб яратилгани учун ҳам унга шундай неъматлар насиб этилган.

Мен қизлар даврасидаги хунук манзарани тилга олдим. Аслида атрофимизга назар ташласак, катталар орасида ҳам нон қадрини унутаётганлар, нонни исроф қилаётганларни кўрамиз. Агар ёшлар нон қадрини билмаётган бўлсалар, демак, бунга катталар айблидирлар. Масалага мантиқан қарайлик: нон қадрини билмаган катта одам фарзандига бу борада қандай насиҳат қилиши мумкин? Нонни исроф қилаётган одам ерни шудгор қилиб, буғдой қадаган, етиштирган, ўриб олган деҳқоннинг, тегирмонда тер тўккан ишчининг, тандирнинг оловли оғзи олдида заҳмат чеккан новвойнинг меҳнатини қадрлармиди?

Нон учун хизмат қилаётганларнинг манглай тери иқтисодий жиҳатдан ҳукумат томонидан тақдирланади. Маънавий қадри эса сиз билан биз томонимиздан бўлади. Аввало қорин тўйиб, шукроналик дуоси қилинаётганда уларнинг ҳақига ҳам хайрли тилаклар билдирилса савоб устига савоб бўлади. Энг муҳими – уларнинг меҳнатларини қадрлаш бизларнинг нонни исроф қилмаслигимизда намоён бўлади. Тасаввур қилинг: бир шоир янги шеъри ёзилган қоғозни сизга инъом этди. Сиз шеърнинг ярмини ўқиб, сўнг қоғозни ғижимлаб ташладингиз…

Нон исрофи – ношукурликдан келиб чиқади. Ҳозир дунёда миллион-миллион одамлар бир бурда нонга зор бўлиб яшаяпти. Биз шуни ўйлаймизми? Ёки уйи нон ва бошқа неъматлар билан тўкин оиладаги хаста одам бир тишлам нонни чайнаб юта олмайди. Буни-чи, буни кўз олдимизга келтира оламизми? Худо дастурхонимизни тўкин қилиб берди, неъматларни истеъмол қилишимиз учун саломатлик берди. Бунга шукур этмоқлик ўрнига бу неъматларни нима учун исроф қиламиз?

Шоир Анвар Эшонов ёзган эдилар:

 
Ўзбекистон кузидай бугун дастурхон тўкин,
Турналардай тизилиб, юраклари эзилиб,
Қора нон навбатида турганларнинг ҳаққи ҳам,
Улуғ жанг йўлларида кўксидан қон сизилиб,
Европада ўт кечиб юрганларнинг ҳаққи ҳам
Насибангга қўшилиб турар дастурхонингда.
 

Ёши улуғ отахонлар, онахонлар бир бурда нон учун қишнинг совуғи, ёзнинг жазирамаси демай туну кун навбатда турганларини унутишмагандир. Бу азобларни эслаб туришнинг фойдаси бор. Албатта, биз ёшларга бу азобни раво кўрмаймиз, Худо сақласин! Лекин ўтмиш инсон учун ҳамиша сабоқ бўлиб хизмат қилиши керак.

 
Бу йўллар
кўп қадим йўллар,
Беш миллион,
ўн миллион
юз миллион нафар
қуллар ва туллар,
Гарданда чўяндан қуйилган занжир,
Ерларда ҳашарот каби
Очликдан,
зорликдан гезариб лаби,
Ожиз,
маҳкум,
хор ва бетадбир:
– Нон! – дея,
– Нон! – дея
суриниб кечмишдир.
 

Ғафур Ғуломнинг бу сатрларини катта авлод унутмагандир? Ёш авлод ҳам бу каби сатрлар замирида ётган маъноларни уқса ёмон бўлмас эди.

Тўйлардаги исрофгарчиликлар ҳақида тинмай гапирилади, лекин амал қилинмайди. Одамлар тўй ёки маърака қилиб савоб топиш ўрнига гуноҳга ботаётганларини тушунишлари шунчалар қийинми?

Боғча ва мактаб, шунингдек, ўқув юртлари ошхоналаридан челаклаб қолдиқ овқат ва нонни кўтариб чиқаётганларни кўрган мудиралар, директорлар, бош врачлар ва бошлиқлар лоқайдлик қилмасалар қандай яхши! Биз бир-биримизга ғоят меҳрибонмиз. Шифохонадаги биродаримиз зиёратига боришда камида иккита ёки тўртта нон оламиз. Ҳолбуки, беморга битта нон кифоя. (Ҳатто нон олиб боришнинг мутлақо зарурати йўқ. Чунки шифохонада етарли миқдорда беморларга нон берилади.) Лекин биз битта нон кўтариб киришга хижолат бўламиз. Нонни исроф қилишдан эса уялмаймиз.

Ресторанлар, ошхоналарни, тўйхоналарни кузатсангиз керак. Сув бўйларида жойлашган ошхоналардан ахлат ва пўчоққа аралаш ташланаётган нон қолдиқларига қаранг! Тўйга борганимизда дастурхон устида синиқ нон бўлаклари бўлса-да, яна нон синдирамиз: “Бизни ҳам тўйга етказсин”, – деган ниятда синдирилармиш. Бундай бемаъниликни ким ўйлаб топди экан, ҳайронмиз! Яқиндагина, совет давридаги тўй ташвишлари ва машаққатларини унутдикми? Тўй қилишдаги энг оғир масала нима эди? Икки-уч қоп ун топиш эди. Советларнинг раҳбарияти: “Сиз пахта бераверинг, биз нон билан таъминлаймиз”, – дегани билан ваъдасини бажара олмасди. Дўконга ун келганда икки кило ун олиш учун соатлаб навбатда туришларни унутмагандирмиз? Нонни исроф қилаётгани учун гуноҳга ботаётган кимсанинг нияти Яратган ҳузурида қандай қабул бўлар экан? Шоир айтмоқчи: “Бўғиб ўлдиргим келар, сербўёқ лабларини нон билан артаётган сатанг хонимни кўрсам… Адлия министри! Сиздан қатъий илтимос, исроф қилса ким нонни қаттиқ жазо берилса…” Шоирнинг бу таклифига қўшилувчилар кўп. Лекин гап жазода эмас. Гап инсофда, виждонда! Олий мажлис ва сенат шундай қонун қабул қилган тақдирда ҳам исроф қилувчиларнинг онгида ўзгариш бўлмас экан, нон исрофи бирданига тўхтаб қолмайди.

Замонлар бўлган – ноннинг ҳар бир қадоғи олтин билан ўлчанган. Олтини бор одамлар бир тишлам нон топа олмай хор бўлганлар. Биз баъзан: “Нон неча пул?” – деб сўраймиз. Нархини билиб, пулини тўлаймиз. Аслида биз нон учун эмас, нонга хизмат қилганларнинг ҳақини тўладик. Ноннинг ўзи эса бебаҳо неъматдир…

* * *

Тунги навбатларда туриш ёшига етганимда бу қийинчиликлар барҳам топган эди. Лекин тўкинлик даври бошланмаган эди. Маҳалла дўконига нон келганда улгурганлар оларди, билмай қолганларга эса қийин эди. Шу боис мени дўкон олдида пойлашга масъул қилиб қўйишган эди. Нон ташийдиган машинани кўришим билан уйга хабар қилишим, агар пул беришган бўлса, ўзим сотиб олишим шарт эди. Тўрт-беш бола навбатчилик қилардик. Машина кўриниши билан уйга ошиқмай, кўчама-кўча юриб, “Нон келди!”, “Нон келди!” деб бақирардик. Гўё шодлик хабарини улашардик, бундан ўзимиз ҳам қувонардик. Хабарлаб келгунимизча дўкон олдида турнақатор навбат пайдо бўларди, аслида биз биринчи бўлсак-да, орқада туришга мажбур қилишарди. Баъзан нон етмай, уйга қуруқ қайтиб, қулоқчўзмадан баҳраманд бўлсак-да, эртасига яна “Нон келди!” деб хабарлашни давом эттирардик. Дўкончи йигит шу маҳаллада яшарди, ундаги кибр шаҳзодаларникидан кам эмасди. Агар нон пешинга яқин келса, тушириб, жойларди-ю, “обед”, деб уйига жўнаб қоларди. Ўттиз-қирқ ёки ундан кўп одам унинг овқатланиб, дам олиб чиқишини кутарди. Одамларни офтоб куйдирадими ё совуқда қақшайдими, ёмғирда шалаббо бўладими – парвойига келмасди. Ҳам тарозидан, ҳам қайтимдан уриб қолса-да, одамлар нонга етишганларига шукур қилибми ё маҳалладошлиги ҳурматиданми, индашмасди. Ҳаром йўл билан пул йиға-йиға тўй қилди. “Зўр тўй қилди-я!” – деб мақтадилар. У одам ҳозир қариб қолган, ўзининг аҳмоқона кибрини эслайдими ё йўқми, билмайман, лекин уни кўчада ҳар кўрганимда мен ўша ҳолатни хотирлайман. Кўчадаги шундай учрашувлардан кейин ён дафтарига буни ёзиб қўйган эканман:

“Бу дўкондор ҳамма нарсани виждонига қўшиб сотади”, деган гап менга мантиқсиз туюлди. Чунки виждонини сотишга тайёр одамда аслида виждон бўлмайди. “Виждони бор” деб тасаввур қилинган тақдирда ҳам виждонсизнинг виждонини сотиб оладиган покиза виждон эгаси топилармикин?”

Бундай инсофсизнинг қиёфасини кейинроқ “Ажаб дунё” деган ҳикояда тасвирлашга уринганман. Баъзи муаллимларнинг айтишларига қараганда, мактабда нон ҳақида суҳбат бўлса, шу ҳикоядан мисол келтиришаркан. Мазкур ҳикоя араб тилига таржима қилинган экан, фаластинлик адибнинг мақтовига лойиқ бўлибди, шукур.

Мен учун болаликдан қолган бир муаммо бор, одамларнинг табиатига ҳозирга қадар ҳам тушунмайман. Бир қарасангиз, меҳр-оқибатли қўшнилар, бир қарсангиз, айниқса орага нафс аралашса, қорин ғами устун келса, бир-бирини танимайдиган бўлиб кетади.

Кўп маҳсулотлар камёб бўларди, навбатда туриб, баъзан жанжаллашиб олишга тўғри келарди. Бир-бирларига меҳр-оқибатли бўлган қўшнилар икки кило гуруч ёки ун, ёки гўшт олиш учун бир-бирларини танимай қолардилар. Ҳаётда сурбетликдан ҳазар қилмайдиганлар ҳам учрайди. Бундайлар ўзларининг асл қиёфаларини айнан шундай навбатда кўрсатадилар. Қўшниларидан уялмайдилар: “Менинг навбатим бор эди”, – дея олдинга суқиладилар. Бир марта олишга қаноат қилмай, иккинчи ва учинчи марта суқиладилар. Ўша ун ёки гуруч ён қўшнисига етмай қолиши билан ишлари йўқ.

Бир куни ишдан қайтаётиб қарасам, гўшт дўкони олди ҳудди чумоли инига ўхшайди. Навбатда турай деб борсам, дадажоним пештахтага яқинлашиб қолибдилар. Навбатлари келганда бир сурбет киши одамлар орасини ёриб кириб, дадажонимнинг устларидан қўл узатди-да, пулни бериб, дадажоним учун тортилган гўштни олди. “Абдумалик ака, сизга ҳам етади гўшт”, – деб овутган бўлди. Дадажоним табиатан ювош бўлганлари учун унга индамадилар. Бошқалар эса танбеҳ билан чекланмай, уни ҳақоратладилар ҳам. Лекин у гўшт олганига қувониб, иржайиб кетаверди. Ўшанда унга нисбатан менда кучли бир нафрат уйғонди, гўшт олгани учун эмас, дадажонимни беҳурмат қилгани учун нафратландим. Шу кундан эътиборан унга салом бермай қўйдим. То умрининг охиригача кўчада учратсам, салом бермадим. Ҳатто уйимиздаги тўй-ҳашамларга келганда ҳам ундан юзимни ўгирдим. Биламан, бу менинг хатоим, ҳар қандай ҳолатда салом бериш керак. Лекин уни кечира олмадим. Кечирай десам, пештахта олдида сиқилиб турган дадажонимнинг маъюс чеҳралари кўз олдимга келаверади. Биз “шу сурбет билан тенг келаманми”, деб ўзимизни тиямиз. Улар эса “андишанинг оти қўрқоқ”, деб билиб, иллатлар ботқоғига ботиб бораверадилар.

Ҳар бир маҳалла, қишлоқда уч-тўрттами ё ундан кўпми, ёмонлар, сурбетлар топилади. Турли ҳолатларда қўшниларнинг айблари очилиб турса-да, мен яхши маҳалла, яхши қўшнилар неъматини берган Аллоҳга шукурлар қиламан. Саккиз ёшимга қадар мактабда яшаганимизда биттагина қўшнини билардим. Кейинчалик “Илғор” деб атала бошланган маҳаллага кўчиб келганимиздан сўнг қўшниларга бой бўлиб, қувондим. Бир томонимизда Карим Сўфий исмли отахон бир ўғил, келини ва кичик-кичик набиралари билан яшардилар. Узумзорлари бор эди. Чиройли сўриларга терилган токлардаги узумлар марварид шодаларидай бўлиб, кўзни қувонтирарди. Акаларим, опаларим ўзлари журъат этмай, узум ўғирлашга мени зўрлашди. Мен эсам ўғирликни боплай олганимдан ўзимни қаҳрамон ҳис қилдим. Иккинчи марта тушганимда ўғирлик ошкор бўлди, лекин Сўфий ота қаттиқ гапирмадилар: “Ҳой, ҳой!” – дейиш билан чекландилар. Оиланинг рўзғори шу узумларни сотишдан тушадиган пулга боғлиқ бўлгани учун келинлари қаттиқ қарғаб қолдилар. “Узум ўғирлайдиган қўлинг акашак бўлсин!” – деган қарғишларини эшитдим. Қўшни келин ойи бошқа қарғишни билмагани учун балки шундай дегандир. “Акашак” нималигини билмасдим, балки “қўлинг оғрисин”, демоқчи бўлгандир. Қарғиш астойдил бўлмагани, юракдан чиқмагани, шунчаки пўписа учун айтилгани учунми қўлим сира оғримади. Лекин ўша куниёқ қаҳрамонлигимдан хабар топган аяжоним аввал шапалоқ билан сийладилар. Кейин насиҳат қилдилар.

Ўзбекистонимизнинг шаҳар-қишлоқларидаги кўчаларга ҳам мевали дарахтлар экилган. Арча каби манзарали дарахт экиш энди расм бўляпти. Кўчага тўкилган ёки пастак шохлардаги меваларни олиб ейишни ҳеч ким ҳаром демайди. Ҳолбуки, эгасининг рухсатисиз бир дона олчани олиб оғизга солиш ҳам тақиқланган. Шу талаб болаликдан сингдирилса, мен каби “қаҳрамонлар” бировнинг узумзорига тушмаган бўларди. Ўшанда Карим отадан икки бош узум сўраганимда ўзлари яхши пишганидан тўрт-беш бошини узиб берган бўлардилар.

Ариқдаги сувда оқиб келган олмадан бир тишлаб, сўнг ризолик сўраган йигитнинг тарихини уламоларимизнинг мароқли суҳбатларида кўп эшитганмиз. Томоғимиздан ўтгувчи луқманинг ҳалол бўлмоғи лозимлиги ҳақида ояти карималар, ҳадиси шарифлардан ташқари яна кўплаб ибратли ривоятлар мавжудким, буларни ҳам озми-кўпми эшитганмиз. Аммо, афсуским, айрим ҳолларда эшитиш билан кифояланиб қоламиз. Амал қилишга рағбат бўлмайди. Ўзимиз амал қилмаганимиздан кейин болаларимизга бу борада тарбия бера оламизми?

Камина “Одамийлик мулки” деб аталмиш ахлоқ китобини ёзишга тайёргарлик кўриб юрган дамларда кутилмаган бир хайрли воқеа содир бўлдиким, ўқиганларга фойдаси тегар, деган мақсадда болалик йилларимдан бугунга кўчиб, баён этмоққа жазм этдим.

Ўша куни бомдод намозидан кейинги мутолаада мана бу ривоятни ўқидим:

Ҳазрати Пайғамбаримизнинг (с.а.в.) суюкли саҳобаларидан бўлмиш Абу Дардо (р.а.) барча намозларини Масжиди набавияда, Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг ортларида туриб ўқишга ҳаракат қилардилар. Шунинг учун масжидга эрта келиб, кеч қайтардилар. Расули акрамнинг (с.а.в.) намоздан кейинги суҳбатларини диққат билан тинглардилар. Бироқ хурмо териш мавсуми бошланганида Абу Дардо аввалгидан намозга кечроқ келиб, эртароқ кетадиган бўлдилар. Бу ҳол Пайғамбаримизнинг (с.а.в.) диққатларини тортди. Абу Дардони ёнларига чақириб, сўрадилар:

– Сенинг масжидга келиб-кетишингда бир ўзгариш кўряпман, нима бўлди?

Абу Дардо шундай жавоб қилдилар:

– Шу кунларда қўшнимизнинг хурмо дарахти меваларини тўка бошлади. Хурмолар бизнинг ҳовлига ҳам тушяпти. Болаларим қўшнимдан бесўроқ еб қўйишмасин, деган хавотирдаман. Бомдодга келишдан олдин тўкилган хурмоларни тўплаб, қўшнимнинг боғига ўтказиб қўяман. Шу сабаб масжидга кеч келяпман. Мен масжиддалигимда ҳам дарахтлардан хурмо тўкилади. Уларни йиғиб қўшнимникига қўйиш учун шошиламан. Шундай қилсам, болаларим ҳаром емайди, қўшнимга ҳам зарар етмайди.

Расулуллоҳ (с.а.в.) Абу Дардонинг бу сўзларидан мамнун бўлдилар ва унинг ҳаққига дуо қилдилар.

Шу ривоятдан таъсирланиб, Жумъа намозига чиқдим. Ажабки, жумъамаърузаси ҳам шу мавзуда бўлди. Янада ажабланарлиси намоздан қайтишда бўлди. Бир неча дақиқа илгари ҳалол луқма хусусида ваъз тинглаган биродарларимизнинг айримлари кўчадаги дарахтларнинг шохларини эгиб, мевасидан баҳраманд бўлиб борардилар. Биз болалардан ранжиймиз. Аслида болалардан эмас, уларга ҳалолликдан дарс бермаётган ва ёмон ўрнак кўрсатаётган катталардан ранжишимиз керак.

Уйга қайтганимда менга нотаниш бир йигит қўнғироқ қилиб, учрашиши зарурлигини билдирди. Уйга таклиф қилдим. Нотаниш йигит айтилган вақтда келдилар. Ўзларини таништириб муддаоларини айтдилар:

– Бир дўстимизнинг таклифлари билан амакиларининг Чорвоқдаги боғига бордик. Калитни унутиб қолдирганлари учун сизнинг боғингиздаги шийпонда ҳордиқ чиқардик. Билишимизча, сизнинг эшигингиз доимо очиқ тураркан. Олхўрингиз ғарқ пишган экан, мен ҳам ерга тўкилганларидан олиб едим. Келишимдан мақсад: ўша ейилган мевалар учун сиздан розилик сўраш. Уларни ейиш мен учун ҳалол эмасди.

Бу гапдан хайратга тушдим. Йигит мен учун замондош эмас, балки ўтмиш ривоятларидаги покиза дилли бир инсон бўлиб кўриндилар. Йигитни хижолатликдан чиқариш учун дедимки:

– Ризолик сўраб келмаганингиз тақдирда ҳам у мевалар сиз учун ҳалол эди. Чунки “мевалардан ким еса есин, розиман”, деб аввалдан айтиб қўйганман, эшикнинг очиқ қолдиришим ҳам шундан. Боғдаги мевалар сотиш учун эмас, ейиш учун. Оиламиз учун ортиқчалик қилади. Ким еб лаззат олса, биз учун савоб-да, – дедим.

Йигит яна қайта-қайта розилик сўрадилар. Ҳар сафар розилигимни такрорладим. Сезиб турибманки, йигитнинг кўнгли равшанлашмаяпти. Шундан сўнг ҳалол луқма ҳақидаги ривоятлардан сўзлаб бердим, унинг ота-оналари ҳаққига дуо қилдим. Йигит уйига таклиф этди. Бордим, дадалари билан танишдим.

Энди муддаога ўтсам, демоқчиманки, ҳамма ҳам кўчадаги меваларни узиб еб кетавермайди. Орамизда ҳалол-ҳаромни фарқига борадиганлар кўпким, бунинг учун ҳам Аллоҳга шукурлар қиламиз. Фақат шукурлар қилиб қолмай, шундай ҳалол йигитлардан аввало ўзимиз ўрнак олишимиз, фарзандларимизни, қариндошларимизни, қўшниларимизни ҳам шу йигит каби тарбия топишига ҳиссамизни қўшишимиз керак. Ҳалол луқма фақат ўзимизга фойда эмас, балки жамиятимизнинг поклигига ҳам хизмат қилади. Шуни унутмасак бас.

* * *

Бир томонимизда маҳалланинг эски масжиди бор эди. Масжид бор, Сўфий ота ҳам бор, лекин азон айтилмасди, намоз ўқилмасди. Эллик бешинчи йилда масжид бузилиб, ўрнига уй қурилди.

Биз кўчиб келган жой боғ эди. Октябрь тўнтаришидан аввал кўнчи бойники бўлган экан. Ер ислоҳотидан сўнг деҳқонларга бўлиб берилган. Бойнинг уйи, шийпони эса аввал етимхонага, кейин мактабга айлантирилган. Еттинчи синфга қадар шу мактабда ўқидим. Йигирманчи йилларда деҳқонларга бўлиб берилган ер урушдан кейин қайта тақсимланиб, тўрт-олти сўтихдан қилиб шаҳарлик хизматчиларга улашилган. Устомонлар йўл топиб, бир эмас, икки, ҳатто уч ҳовлидан олишган (буни “участка”, дейишарди, вилоятларда ҳозир “чек” дейишади). Биттасини сотиб, пулига уй қуриб олишган. Дадажоним у пайтда ҳарбий комиссариатда ишлаганлар, иккита ҳовли олиш имкониятлари бўла туриб, биттасига қаноат қилганлари учун аяжонимдан кўп дакки эшитардилар. Сўфий ота ҳам иккитани “эплаштирган” эканлар, узумзор томонни сотдилар. Ўша йили токлар чопиб ташланиб, каминанинг “ўғрилик” фаолияти бутунлай якун топди. Ўнг томонимиздаги ҳовли ҳам сотилди. Аллоҳ раҳмат қилсин, икки ҳовлини сотиб олган ака-укалар яхши одам эдилар. Уларнинг исмларига “бойвачча” сифатини қўшиб айтиш расм бўлган эди. Тез фурсатда данғиллама иморат солдилар. Агар бугунги бойлар билан солиштирилса, у бойваччалар “ўрта ҳол” даражада бўлишлари мумкин. Агар тузум йўл берса, улар ҳам миллионер даражасига етишлари мумкин эди. Лекин озгина бойлик тўплаб, қўрқиб яшардилар. Айниқса, Хрушчёв даврида, 1962–64-йилларда улар анча беҳаловат бўлдилар. Меҳнатсиз даромад топган, деб кўпларини қамадилар, уйларини мусодара қилдилар. Ўша йиллари бизнинг уйимиз оҳори тўкилмаган гиламларга, ялтироқ жавонларга ва турли биллур, чинни идиш-товоқларга тўлиб кетган эди. “Сизларни текширишмайди”, деб бойликларини олиб чиқиб қўйишарди. Шу даражада бўлди-ки, жавонларнинг оғирлигидан уй поли чўкиб кетди.

Бир куни ярим тунда кўча эшигимиз қаттиқ тақиллади. Келган киши бетоқатроқ эканми, дадажоним чиққунларича қайта-қайта тақиллатди. Ўшлик қариндошларимиз “ўнинчи июлда сизларникига кетяпмиз”, деб телеграмма юборишган экан. Қариндошларнинг келишлари биз учун янгилик эмас. Уй тор бўлгани билан кўнгил кенг эди. Ҳатто мактабдаги синф хонасида турганимизда ҳам меҳмондан безор бўлмаганмиз. У воқеанинг ёдда қолганига сабаб: меҳмонлар телеграммаларидан бир кун олдин келиб бўлишган эди. Ваҳимачи почтачи телеграммани бераётган дамда қўшниларнинг дарвозалари ҳам очилди. У кетгач: “Абдумалик ака, тинчликми?” деб ҳол сўрашди. Тинчлик эканини билишгач, уйларига кириб кетишди. Билмадим, қимматбаҳо моллари бизникида бўлмаганида ташвишланиб чиқишармиди ё йўқми?.. “Камбағалнинг пули йўқ, бойнинг эса тинчи йўқ”, деганлари бежиз эмас. Хрушчёв ишдан олиниб, бу таъқиблар тўхтагач, улар енгил нафас олиб, бойликларини олиб чиқиб кетишди. Уйимиз ҳувиллаб, яна эски шолчаларда қолдик. Гиламларни олиб чиқиб қўйишгани билан ерга тўшамаган эдик, иккитаси деворга қоқилган бўлса, қолгани бўзга ўралганича нафталинда турган. Бир қўшнимиз гиламини бошқа танишиникига ҳам қўйган экан, улар яхши қарашмаганми, бир учи чириб тушибди. Ўша гиламни бизга арзонга, энг муҳими насияга сотишди.

Ён томонларимиздаги ҳовлини сотиб олган ака-укаларнинг каттасига олти сўтих ер тор кўриниб, дадажонимни авраб дебдики: “Ҳовлингизни узунасига ярмини менга сотинг. Пулига уйингизни яхшилаб оласиз”. Дадажоним соддаликлари учунми ё бунақа нарсаларга яхши тушунмаганларми, ҳар ҳолда кўнибдилар. Эрталаб усталар ҳовлининг энини ўлчаб, қозиқ қоқаётганларига ажабланган аяжоним ҳақиқатни билиб қолиб бақириб бердилар. Дадажоним ҳеч қачон бировга қаттиқ гапирмаганлар, ғазабланганларини ҳам сезиш қийин эди. Томоқ қириб қўйиш билан чекланардилар. Аяжоним эса аксинча, ғазабда ўзларини тия олмасдилар.

“Бизни сиқилиб ўлсин, деяпсанларми!”, “Камбағалнинг уйи куйсинми!”

Аяжоним қарғаганлари йўқ, норозиликларини юрак дарди билан ифода этдилар, холос. Бу усталарга таъсир қилиб, ишни тўхтатдилар. Бой қўшнимиз ҳам ҳовлини бўлиб олиш фикридан қайтди.

Дуоибад қилмоқ, яъни бандага Аллоҳдан ёмонлик тиламоқ мусулмон фарзандига хос эмас. Баъзан қарғишларни эшитиб қоламиз: банда кўзларининг кўр ёки оёқ-қўлларининг шол бўлиб қолиши сўралади Аллоҳдан. Бу каби қарғишларда икки хил нодонлик мавжуд: агар банда айбдор бўлса унга қандай жазо беришни Яратганнинг ўзи билади. Жазо тури банда томонидан белгиланмайди. Фараз қилайликки, қарғиш тегиб, ўша одам кўр бўлди. Хўш, бундан дуоибад қилган одамга бирон наф борми? Фақат кўнгил қувончи бор. Бу кўнгил қувончининг эгаси эса иблисдир.

Баъзилар ўзлари ёмон деб фараз қилувчи кишиларнинг ўлимини ҳам истайдилар. Аввало ўлим баддуо билан бўлмайди. Бу тақдир ёзуғидир. Хўш, ўша одам дунёни тарк этса, дуоибад қилғувчининг ҳаёти чиройлироқ бўлиб қоладими?

Ёмон ниятли дуодан кўра хайрли –яхши дуо қилмоқлик Одам фарзанди учун фойдалироқ эмасми? Ёмон деб ўйлаганимиз одамга Аллоҳдан инсоф, ҳидоят сўрасак-да дуоларимиз ижобат бўлиб у киши яхшилик йўлига ўтса, фақат бизга эмас, жамиятга фойда-ку!

Дуоибад учун савоб йўқ. Аллоҳ яратган бандаларининг бир-бирларига яхшилик қилишини истайди ва шу мақсаддаги хайрли дуолар учун ажр беради. Яхши мукофотдан юз ўгириш нодонликдир.

Бу масалада яна бир мулоҳаза бор: кимнингдир кўр ёки шол бўлишини ёки тезроқ ўлишини истовчи банданинг дили қандай экан? Кир ва қора эмасмикин? У ҳолда бошқа бир дили қора уни дуоибад қилиб ўтирмаганмикин?

Иморат баланд қилиб тиклангани етмагандай, томни ҳаддан зиёд кўтариб юборишганда ҳам аяжоним бир ғазабландилар. Уй соҳиби: “Кеннойим ранжияптилар, томни пасайтирайликми?” – деб сўраган экан, дадажоним: “Энди тахталарни қоқиб қўйибсизлар, бузиб ўтирасизларми, тураверсин”, – дебдилар. Шу тарзда икки қаватли уй баландлигидаги иморат тикланиб, ҳовлимизга офтоб тушмайдиган бўлиб қолган. Хрушчёв таъқиби бошланган кезларда уй дарвозасини беркитиб ташлашди, кейин бошқа кишига сотишди. Уйнинг янги соҳиби ҳам томнинг баландлигидан хижолат бўлиб гап очилганда “бузайликми?” деди. Лекин “Бу иморатни сиз тикламагансиз, овора бўлманг”, – дедилар.

Чап томонимизга ҳам баланд иморат тушди. Ўша давр учун бу иморатлар ғоят ҳашаматли эди (Ҳозир янги авлод бу уйларни таг-туги билан бузиб, ҳақиқий ҳашаматли иморатлар тиклашяпти. Ҳалолидан топиб қуришаётган бўлишса, манманликка берилишмаса, “буюрсин”, деб дуо қиламиз). Бу қўшни иморатини Сўфий ота томонга орқа қилиб тиклагани учун улар ғоят ранжишди, кўп жанжаллар қилишди, ҳатто ариқ сувини иморат пойдевори томон буриб, ертўлани сувга тўлдираверишди. Оқибатда уй захлайверади ва жанжал кучайгандан-кучайди. Бир қарасангиз, иккови ҳам ҳаққа ўхшайди. “Пул меники, ер меники, уни қандай қурсам қуравераман”, – дейди бири. “Ҳовли меники, экин меники, қандай суғорсам суғоравераман”, – дейди иккинчиси. Бу жанжалнинг боши – манманлик. Бироқ унга ҳасад аралашди-ю, яра фасод боғлади.

Икки қўшни бир парча ерни “Бу меники! Йўқ, меники!” деб талашаётганида ер тилга кириб, “талашмаларинг, икковинг ҳам меникисанлар, икковинг ҳам бағримга кирасанлар”, деган экан. Ҳамонки, одам вафот топгач, бир хил либосда, бир хил лаҳадда, бир хил ҳолатда ётар экан, озгинагина умрини жанжал билан ўтказмай яшаса бўлмас эканми, деб ўйлайман.