Читать книгу: «Сармоядор», страница 7
11
Уруш йилларида ҳам, бу уруш ҳали давом этиши яққол кўрингандан кейин ҳам, Каупервудда катта-катта ишларда ўзининг финансист сифатидаги иқтидорини намойиш қилиш имкони пайдо бўлди. Бу пайтга келиб бутун мамлакат, штат, шаҳар пулга жуда муҳтож эди. 1861 йил июль ойида конгресс йигирма йил давомида қайтариладиган ва эгаларига йилига етти фоиз фойда келтирадиган эллик миллион долларлик облигация шаклидаги ички заёмларни чиқариш тўғрисидаги қарорни имзолади. Ўз навбатида штат ҳам деярли шу шартлар билан уч миллионлик заёмлар чиқаришга санкция берди.
Биринчи заём сотилишини Бостон, Нью-Йорк ва Филадельфия сармоядорлари, иккинчисини эса фақат Филадельфия финансистлари амалга оширишди. Каупервуд бу ишларда иштирок этмади. У ҳали етарли даражада машҳур эмасди. У газеталардан ўзига шахсан таниш бўлган ёки номинигина биладиган молия корчалонлари томонидан мамлакат ёки штатга ёрдам бериш бўйича мақсадга мувофиқ тадбирлар муҳокама қилинган мажлислар ҳақида ўқиб қоларди. Улар Фрэнкни таклиф қилишмасди. Йигит эса жон-дили билан улар орасида бўлишни истаётганди. Бу пайтга келиб у ишнинг муваффақияти учун пул, кафолат ёки аниқ бир таъминот эмас – ҳеч нарса, фақат бой одамнинг бир оғиз сўзи кифоя қилишини тушуниб етганди.
Агар бирор ишнинг орқасида “Дрексель энд Компани”, “Жей Кук энд Компани” ёки “Гулд ва Фиск” тур гани тўғрисида гап тарқалган бўлса, демак, бу ишнинг муваффақиятига ишонса бўларди! Филадельфиялик ёш Жей Кук ажойиб операция ўтказганди: у Дрексель билан биргаликда штат чиқарган заёмларни сотишни бўйнига олган ва уларни номинал бўйича сотганди. Кўпчиликнинг фикрича, заёмни фақатгина тўқсон доллардан сотиш мумкин эди, холос. Кук бу фикрга қўшилмади. У ўз штати билан фахрланиш ва аҳолининг ватанпарварлиги заёмларни майда банклар ҳамда якка шахслар ўртасида сотишга ёрдам беради ва олиш суммаси, эҳтимол, заём чиқариш суммасини ортиғи билан қоплайди, деб ҳисоблаганди.
Бундан кейинги ҳодисалар Кукнинг ҳисоб-китоблари тўғри эканини исботлади ва бу нарса унинг обрўсини яна ҳам мустаҳкамлади. Каупервуд ҳам шунга ўхшаш нимадир қилишни жуда хоҳлаётган, бироқ Кукка ҳасад қилмаслик учун у етарли даражада омилкор эди – у доим фактлардан ва бор имкониятлардан келиб чиқиб ҳаракат қиларди.
Фрэнкнинг даври ярим йилдан кейин – Пенсильванияга анча-мунча пул кераклиги маълум бўлганда келди. Штат бўйича тақсимланган аскарларни кийинтириш ва едириб-ичириш керак эди. Бундан ташқари, бир қатор мудофаа тадбирлари ўтказиш ва бунинг устига ғазнани ҳам тўлдириш керак бўларди. Қонун чиқарувчи мажлис анча муҳокамалардан кейин ниҳоят йигирма уч миллион долларлик ички заём чиқаришга рухсат берди. Молиявий доираларда заёмларни сотиш кимга топширилади, деган саволни берилиб муҳокама қилишарди: бунда биринчи бўлиб Дрексель ва Жей Кукнинг компаниялари тилга олинаётганди.
Каупервуд бу тўғрисида жуда кўп ўйлади. Агар у заёмларнинг бир қисмини сотиш ҳуқуқини қўлга кирита олса (ҳали алоқалари етарли даражада бўлмагани учун бу ишни бутунлай ўзига олиш имкони йўқ), у ҳолда ўзининг биржа маклери сифатидаги обрўсини яхшигина кўтариб, айни пайтда анча-мунча пул ҳам ишлаб олган бўларди. Қанчасини олса бўлади? Муаммо шунда эди. Бу облигацияларни ундан ким сотиб олади? Отасининг банкими? Бўлиши мумкин. Уотерманнинг компаниясими? Унча кўп сотиб олмайди! Судья Китченми? Арзимаган қисмини олади. “Милс-Дэвид” компанияси-чи? Фрэнк бирор мақсаддан келиб чиқиб – кимдир шахсий дўстлигидан, кимдир бир вақтлардаги хизматига миннатдорлик белгиси сифатида етти фоизли бу облигациялардан сотиб олиши мумкин бўлган компанияларни бир-бир хаёлидан ўтказа бошлади. У ўз имкониятларини кўриб чиқиб, шу нарсага амин бўлдики, олдиндан сал “силаб-сийпалаб” қўядиган бўлса ва агар Филадельфиянинг нуфузли сиёсий арбоблари заёмларнинг шунча қисмини унга ўтишига ёрдам берса, катта эҳтимол билан у бир миллионлик облигацияларни тарқата олиши мумкин бўларди.
Фрэнк сиёсат дунёсида кўзга унча ташланмайдиган, бироқ кучли алоқалари бўлган Эдвард Мэлия Батлер деган кимсага катта умид боғлаётганди. Батлер канализация ва водопровод қувурлари ўрнатиш, пойдеворлар қуриш, кўчаларга тош ётқизиш ва шу кабилар бўйича пудратчи эди. Каупервуд у билан танишишдан анча илгари Батлер чиқиндини олиб чиқиб кетиш иши бўйича пудрат олишга таваккал қилганди. У пайтда шаҳарда, биринчи ўринда, албатта, чеккарокларида ва камбағалар тиқилиб ётган эски ҳудудларда кўчаларни тозалаш тизимли равишда йўлга қўйилмаганди. У пайтларда ҳали ёш бўлган ирландиялик камбағал йигит Эдвард Батлер фаолиятини чўчқа ва моллари учун ем бўладиган овқатларни текинга олиб кетиш орқали ҳудудни тозалашдан бошлаганди. Кейинчалик унга маълум бўлишича, бу хизматлар учун пул тўлашга тайёр одамлар ҳам бор экан. Ундан ҳам кейинроқ эса маҳаллий раҳбарлардан бири, муниципалитет аъзоси ва Батлернинг дўсти бўлган одам – иккиси ҳам като лик эди – бу масалага бутунлай бошқача назар билан қарай бошлади. Батлер чиқинди тозалаш бўйича расмий пудратчи қилиб белгиланса-чи? Бу мақсадлар учун муниципалитет йиллик маблағ ажратиши мумкин. Батлерга бир нечта чиқинди йиғувчи фургонларни ишга олиш имконияти берилади. Бундан ташқари, шаҳарда бошқа чиқинди йиғувчилар бўлмайди. Ҳозирча улар бор, албатта, бироқ Батлер билан муниципалитет ўртасидаги расмий келишув ҳар қандай рақобатга нуқта қўяди. Жуда даромадли бу ишдан келадиган пулнинг бир қисмини пудратчи бўлолмаган кимсаларни тинчлантириш учун қурбон қилишга тўғри келади. Сайловлар пайтида баъзи ташкилотлар ва алоҳида кимсаларга пул қарз бериб туриш керак бўлади, бироқ бу ҳеч нарса эмас, гап арзимаган пул ҳақида кетяпти.
Шундай қилиб, Батлер ва муниципалитет аъзоси Патрик Гевин Комисский ўрталарида (у албатта, ҳеч кимга сездирмаган ҳолда) иш бўйича келишув тузилди. Батлер энди чиқинди солинган фургонда юрмаётганди. У ўзига яқин жойда яшовчи ирландиялик йигит – Жимми Шихенни ишга олди ва бу йигит унинг ёрдамчиси, бошқарувчиси, отбоқари, бухгалтери – хуллас, ҳамма нарсасига айланди. Батлер тез орада тўрт мингдан беш минггача (у илгари машаққат билан зўрға икки мингга ишларди) топадиган бўлди ва шаҳарнинг жанубий қисмидан ғиштли уй топиб, кўчиб ўтди, болаларини мактабга берди. Батлер хоним ҳам совун қайнатиш ва чўчқа боқиш юмушларини йиғиштирди. Шу пайтдан бошлаб омад Эдвард Батлерга кулиб боқа бошлаган эди.
У илгари на ўқишни, на ёзишни биларди, энди эса, албатта, саводини чиқариб олганди. Жаноб Комисский билан бўлган суҳбатдан у шуни билиб олдики, пудратчиликнинг яна бошқа шакллари ҳам бор экан, яъни – канализация, водопровод, газ магистраллари ўтказиш, кўчаларга тош ётқизиш ва бошқалар. Бу ишларни Эдвард Батлер қилмаса, ким қилади? У муниципалитетнинг кўп аъзолари билан таниш. У бу одамлар билан пивохоналарнинг орқа хоналарида, шаҳар каттаконлари шанба, якшанба кунлари уюштирадиган пикникларда, сайловолди мажлисларида учрашиб турарди. Унинг назарида шаҳарнинг олийҳимматлигидан баҳраманд бўла туриб, унга нафақат пул билан, балки маслаҳат билан ҳам ёрдам бериши керак эди. Шуниси қизиқ бўлдики, тез орада Батлернинг сиёсий томондан олдиндан кўра билиш қобилияти борлиги намоён бўла бошлади. Бирор одам юқорига кўтарила оладими, йўқми, буни билиш учун Батлер унга бир назар ташласа кифоя эди. Унинг бухгалтерлари, ишбошилари ва табелчиларидан кўплари муниципалитет ёки қонун чиқарувчи йиғинлар аъзоси бўлиб кетишганди. Сайловларда у овоз берган кўп номзодлар одатда муваффақият билан ўтиб кетишарди. У аввалига ўз одами муниципалитетга номзодини қўйган районда, кейин ўз сайлов участкасида, кейин ўз партиясининг шаҳар мажлисларида (албатта, вигларда9) таъсирга эга бўла бошлади ва ниҳоят, уни алоҳида сиёсий ташкилотнинг бошлиғи деб ҳисоблай бошлашди.
Муниципалитетда қандайдир сирли кучлар унга ишларди. Батлерга йирик пудратлар келиб тушар, у ҳамма олди-сотдиларда қатнашарди. У энди чиқинди йиғиш ишлари тўғрисида ўйламай ҳам қўйганди. Жаноб Батлернинг катта ўғли Оуэн қонун чиқарувчи мажлиснинг аъзоси ва отасининг шериги эди. Иккинчи ўғли Кэлем эса шаҳар сув таъминоти бўлимида ишлар ва у ҳам отасининг ишларида қатнашарди. Ўн беш ёшли катта қизи Эйлин ҳали Жерментаундаги муқаддас Агата монастирининг пансионида ўқир, кейинги қизи, ўн учли ёшли Нора эса католик монахинялар тасарруфидаги хусусий мактабга қатнарди. Батлерлар оиласи Филадель фиянинг жанубидан аристократик кварталга яқинроқ бўлган Жирард авенюга кўчиб ўтишади: бу ерда қайноқ “юқори табақалилар” ҳаёти туғила бошлаганди. Батлерлар бу тоифага кирмасди, бироқ оила бошлиғи, деярли ярим миллион “турадиган” эллик беш ёшли пудратчининг сиёсий ва молиявий доираларда дўстлари кўп эди. Унинг ўзи ҳам энди аввалги “йўнилмаган таёқ” эмас, балки шамол ялаган юзлари қизил, елкалари кенг ва кўкраклари бақувват эркак – ҳақиқий ирландиялик эди; бой ҳаётий тажриба натижасида унинг юзида хотиржам, донишмандона ва қилт этмайдиган ифода пайдо бўлганди. Унинг катта қўл ва оёқлари ҳали инглиз мовутидан тикилган ажойиб костюмлар, сариқ ботинка киймаган пайтларини эслатар, бироқ ўзида “оддий”ликдан ҳеч нарса қолмаган, аксинча, у ўзини виқор билан тутарди. Тўғри, Батлер ҳали ҳам илгаригидек ирландча лаҳжада, бироқ тез-тез, мулойим қилиб ва ишонч билан гапирарди.
Кўнка темир йўллари қурилишига у Каупервуд ва бошқа кўплар каби биринчилардан бўлиб қизиқиб қолган ва бу келажаги бор иш, деган қарорга келганди. У сотиб олган акция ва улушлардан келган фойда бунинг энг яхши исботи бўлди. Батлер маклерлар орқали ҳаракат қилди, чунки илк корпоратив ташкилотларга киришга улгурмаганди. У ажойиб имкониятлар очилади деб бутун кўнка темир йўл компанияларининг акцияларини сотиб олди, бироқ энг муҳими, бу темир йўлнинг бир ёки икки линияси назоратини бутунлай ўз қўлига олишни хоҳларди. Шу хаёлда иқтидорли ва виждонли, кўрсатмаларига амал қиладиган ишончли бирон ёш йигитни қидираётганди. Кимдир унга Каупервудни тавсия қилди ва Батлер хат орқали йигитни олдига чақиртирди. Каупервуд куттириб ўтирмади, чунки у ҳам Батлер, унинг фаолияти, алоқалари ва таъсир доираси ҳақида кўп эшитганди.
Февраль ойининг совуқ, аммо баҳаво кунларининг тонгида Фрэнк Батлернинг олдига жўнади. Кейинчалик у бу кўчани – кенг, ғишт ётқизилган йўлка, бироз қор қўнган тошйўл, қип яланғоч дарахтлар ва фонарь устунларини кўп бора энтикканча эсларди.
Жаноб Батлернинг уйи, янги бўлмаса-да (сотиб олингандан сўнг таъмирланганди), ўз даврининг яхшигина меъморчилик намуналаридан бири ҳисобланарди. Бу узунасига эллик фут бўлган тўрт қаватли уйнинг асосий эшигига тўртта кенг оқ пиллапоядан чиқиб бориларди. Деразалар кенг равоқ шаклида эди. Ичкари томондан деразаларга тўр дарпардалар осилган ва улар ортидан хира кўриниб турган жиҳозларга қопланган қизил бахмал, айниқса, қор босган совуқ кўчадан келганларга жуда файзли кўринарди.
Каупервудга эшикни чиройли ясаниб олган ирландиялик ходима очди. Йигит ичкарига кириб, аёлга ўзининг ташриф қоғозини узатди.
– Жаноб Батлер уйдами? – сўради йигит.
– Сэр, бирор нарса дея олмайман. Ҳозир билиб келаман. У чиқиб кетган бўлиши ҳам мумкин, маъзур тутинг!
Бир неча дақиқадан кейин Фрэнкни юқорига олиб чиқишди. Батлер уни ўзининг идорани ёдга соладиган хонасида қабул қилганди. У ерда ёзув столи, ёғоч кресло, қандайдир чарм қопланган мебель ва китоб жавони турарди. Бу нарсаларнинг бари алоҳида-алоҳида жойлаштирилганди. Мебеллар на идора, на хонадон тартибқоидаларига кўра қўйилганди. Деворлар ажиб расмлар осилганди: улардан бири мўйқаламда, тўқ рангларда чизилган хунук алламбало нарса эди! Бошқасида эса пуштиранг ва ёйилиб кетган яшил рангдаги, ичида баржалар сузиб юрган канал ўз аксини топган ва ниҳоят қариндошу дўстларнинг бир нечта дагерротип10 лари бор эди.
Каупервуд иккита қизнинг сал рангли қилиб чизилган ажойиб портретига эътибор қилди. Қизлардан бирининг сочлари малла – олтинранг бўлса, иккинчисиники қизғиш-қўнғирранг бўлиб, ипакдеклиги кўриниб турарди. Кельтлар типидаги бу қизлар ойдеккина, соғлом, кучли ва қувноқ боқиб турар, бошларини бир-бирига текизганча, шаҳло кўзлари билан суратга қараб ўтирган одамни кузатишарди. Фрэнк расмга завқ билан қараб туриб, бу уй эгасининг фарзандлари бўлса керак, деб тахмин қилди.
– Жаноб Каупервудмисиз? – деган савол билан йигитни кутиб олди жаноб Батлер. У унли товушларни ғалати тарзда чўзиб гапирар, умуман олганда, жуда салмоқли, мағрур ва сермулоҳаза инсон эди. Фрэнк унинг ёмғир ва шамолларда чиниққан қари эман дарахти каби бақувват гавдасига ҳайрат билан тикилиб қолди. Унинг ёноқлари таранг тортилган, бўш ва осилган жойи йўқ эди.
– Ҳа, – жавоб берди Фрэнк.
–Акциялар сотиб олиш масаласида сиз билан гаплашмоқчи эдим ва идорангизга боргандан кўра, уйимга келганингиз яхшироқ, деб ўйладим. Бу ерда юзма-юз гаплашиб олишимиз мумкин, бундан ташқари, аввалгидек югуриб кетаверадиган ёшда эмасман.
Жаноб Батлер меҳмонга кўзларини қисиб тикилди. Каупервуд жилмайди.
– Хизматингизга тайёрман, – деди сўнг самимий оҳангда.
– Айни пайтда мен биржада баъзи кўнка темир йўлларининг акцияларини сотиб олишга қизиқиб қолгандим. Майда-чуйда томонларини сизга кейин гапириб бераман. Бирор нарса ичасизми? Кунни қаранг, эрталабдан совуқ бўляпти-а?!
– Миннатдорман, мен ҳеч қачон ичмаганман.
– Ҳеч қачон? Вискихўрлик ҳақида гапирадиган бўлсак – бу ҳазил гап эмас! Бироқ нима бўлганда ҳам, мақтаса арзийдиган хислат. Менинг ўғилларим ҳам ичкиликни оғизларига олишмайди ва бундан жуда хурсандман. Хуллас, биржада акция сотиб олмоқчи эдим, бироқ очиғини айтсам, сизга ўхшаган тажрибали ёрдамчи топишим муҳим ва мен ўша одам орқали ҳаракат қилмоқчиман. Бир ишнинг орқасидан бошқаси келиб чиқади, буни ўзингиз ҳам жуда яхши биласиз, – жаноб Батлер меҳмонига кузатувчанлик билан, бироқ самимий қараб қўйди.
– Тўғри айтасиз, – муносиб равишда жилмайиб жавоб қилди Каупервуд.
– Ҳа-а… – бу тасдиқ ўз сўзларигами ё Каупервудгами, билиб бўлмасди. Батлер ўйчан ҳолда давом этди. – Ёнимда бирор ақлли йигит бўлса, ишларимга фойдаси тегарди. Иккита қобилиятли ўғлим бор, бироқ уларнинг биржада ўйнашларини хоҳламасдим, истаганимда ҳам, улар эплай оладими-йўқми, билолмайман. Бироқ гап бунда эмас. Сизга айтиб ўтдим: мен жуда банд одамман, аввалгидек ёш ҳам, чаққон ҳам эмасман. Агар менга тўғри келадиган йигит бўлса (айтганча, қилган ишларингиз ҳақида ҳамма нарсани суриштириб билдим), у улуш ва заёмларим бўйича майдароқ ишларимни қилиб юрган бўларди – бу иккаламизга ҳам оз бўлса-да, нимадир берарди. Ўз маблағларини бирор нарсага тикмоқчи бўлган баъзи ёшлар кўпинча мендан у ёки бу масала бўйича маслаҳатлар сўрашади…
Жаноб Батлер меҳмоннинг жиғига тегмоқчидек бироз жим туриб қолди. У Каупервудни қизиқтириб қўйганини, ишбилармонлик дунёси ва тижорат муносабатлари уни янада қизиқтиришини жуда яхши тушуниб турарди. Жаноб Батлер йигитга бу ишларда асосий нарса – содиқлик, хушмуомалалик, зукколик ва сир сақлай билиш эканлигини билдириб қўйди.
– Агар ишимга қизиққан бўлсангиз… – деди Фрэнк ўзига хос бўлган ёқимли жилмайиш билан, аммо гапини тугатмади. Батлер мана шу сўзларнинг ўзидаёк куч ва ишончни ҳис қилди. Бу йигитнинг ўзини тута билиши унга ёқаётганди. У Каупервуд ва унинг компанияси ҳақида кўплардан эшитганди (Айни пайтда фирма “Каупервуд энд Компани” деб аталаётган, “компания” сўзи шунчаки расмиятчилик учун эди). У Фрэнкка биржа иши ва бозорнинг ҳолатига оид яна бир нечта савол берди ва темир йўллар ҳақида унга нималар маълум экани ҳақида сўради. Ниҳоят, Тўққизинчи, Ўнинчи, Ўн Бешинчи ва Ўн олтинчи кўчалардан ўтадиган кўнка йўллари акцияларини иложи борича кўпроқ ва зимдан, шовқин солмай сотиб олиш режаси ҳақида айтиб берди. Бу ерда акцияларнинг бир қисмини биржадан, бошқа қисмини эса алоҳида одамлардан сотиб ола туриб, эҳтиётлик билан ҳаракат қилиш керак эди. Батлер қонун чиқарувчи органларга босим ўтказмоқчилиги ва шу йўл билан кўнка темир йўлларнинг айни пайтдаги охирги пунктларини давом эттириш учун рухсат олиш мақсади борлиги ҳақида индамай қўя қолди. У шу йўл орқали иш бошлаш пайти келганда темир йўл концернларини уларнинг йирик акционерлари ота ва ўғил Батлерлар эканлиги ҳақидаги хабар билан эсанкиратиб қўймоқчи эди. Бу узоқни кўзланган режа бўлиб, охироқибатда бу линиялар бутунлай Батлерлар оиласи қўлида бўлиб қоларди.
– Сизга маъқул бўлган ҳар қандай йўл билан шерикчилик қилишдан бошим осмонга етган бўларди, жаноб Батлер, – деди Каупервуд. – Ҳозир қўлимда катта иш бор дея олмайман, бу дастлабки қадамлар, холос. Бироқ менинг яхши алоқаларим, Нью-Йорк ва Филадельфия биржасида ўз ўрним бор. Менга иш билан мурожаат қилганлар, менимча, доим натижаларидан хурсанд бўлишган.
– Фаолиятингиз ҳақида баъзи нарсалардан хабардорман, – такрорлади жаноб Батлер.
– Жуда яхши. Сизга керак бўлсам, идорамга кирарсиз ёки ёзиб юборсангиз, ўзим олдингизга келаман. Сизга ўзимнинг махфий кодимни айтаман: ёзган нарсаларингиз ҳаммаси қаттиқ сир сақланади.
– Майли, майли! Энди ҳозир бу ҳақда ортиқ гаплашмаймиз. Тез орада биз яна учрашамиз ва ана ўшанда менинг банкимда сизга маълум бир миқдордаги суммага кредит очилади.
Жаноб Батлер ўрнидан турди ва деразадан ташқарига қаради. Каупервуд ҳам ўрнидан турди.
– Бугун ҳаво жуда яхши, шекилли?
– Жуда ажойиб!
– Демак, вақти келиб яқинлашиб кетамиз деб умид қилсам бўлади, – дея жаноб Батлер Каупервудга қўлини узатди.
– Мен ҳам шундай бўлади, деб умид қиламан.
Каупервуд ташқарига йўналаркан, Батлер уни катта эшиккача кузатиб қўйди. Шу пайт кўчадан ёшгина, юзлари қип-қизил, қип-қизил пелеринасининг капюшонини олтинранг сочлари устига ташлаб олган кўзлари ҳаворанг қиз югуриб кириб келди.
– Вой, дадажон, сал қолса, сизга урилиб кетардим!
Қизнинг кўзлари чақнаб аввал отасига, кейин Каупервудга қараб жилмайди. Қизнинг тишлари ялтираб турар, улар оппоқ ва майда бўлиб, лаблари бўлса қип-қизил ғунчадек эди.
– Бугун вақтли қайтибсанми? Мен бутун кун бўйи қоласан деб ўйловдим.
– Ўзи шундай қилмоқчи эдим, кейин фикримдан қайтдим.
Қиз қўлларини силкитганча нари кетди.
– Демак, бир-икки кун кутиб турамиз. Хайр! – деди жаноб Батлер.
– Хайр!
Каупервуд олдида очилаётган имкониятлардан қувониб зинадан тушаркан, бирдан кўз олдида ҳозиргина кўргани – ёшликнинг тиниқ тимсоли, қирмизи юзли қиз пайдо бўлди. Қомати қандай гўзал, бунинг устига, соғлом, хушчақчақ! Унинг товуши ўн беш-ўн олти ёшдаги ўсмир қизларникидек мусаффо ва жарангдор. Ундан ҳаётга муҳаббат уфуриб турарди! Вақти келиб бирорта йигитга насиб қиладиган бахт ва у шунчаки бахт эмас, куёвни янада бойроқ қиладиган ёки жуда бўлмаганда унинг бойишига ёрдамлашиб юборадиган бетакрор ўлжа!
12
Орадан икки йилча ўтгач, Каупервуд агар чиқарилган заёмларнинг бир қисмини тарқатишни менга топширишганида салмоқли даражага эришган бўлардим, деган ўйда Эдвард Мэлия Батлерга мурожаат қилди. Батлер Фрэнкка нафақат уларни тарқатишга ёрдам берар, балки облигация пакетларига ўзи ҳам қизиқиб қолар… Бу пайтга келиб Эдвард Батлер Каупервудни чин дилдан ёқтириб қолган ва бухгалтерия китобларида у эндиликда йирик миқдордаги қимматбаҳо қоғозлар харидори сифатида қайд қилинарди. Бу бақувват, салобатли ирландиялик ҳам Каупервудга ёқаётганди. Батлернинг кечмиши ҳам йигитчага маъқул эди. Каупервуд унинг тўладан келган ва тепса-тебранмас ирланд хотини билан танишиб олганди. Аммо идроки соғлом бўлган бу аёл сунъийликни сира ёқтирмасди. У шу пайтгача ошхонага киришни ва пишир-куйдирни ўзи бошқаришни яхши кўрарди. Фрэнк эндиликда Батлернинг ўғиллари: Оуэн ва Кэлем ва қизлари: Нора ва Эйлин билан ҳам танишиб олганди. Эйлин икки йил аввал қиш чилласида Батлерларникига илк бор келганида, зинада дуч келиб, кўзини куйдирган ўша бетакрор қиз эди.
Каупервуд Батлернинг ўзига хос хона-идорасига кириб келганда, каминда олов ёниб турарди. Батлер меҳмонни камин олдидаги чарм қопланган чуқур креслога қулай ўтириб олишга таклиф қилди ва уни тинглашга ҳозирланди.
– Ҳа-а, осон нарса эмас экан! – Каупервуд гапини тугатганда, деди у. – Ахир сиз бу нарсаларни мендан яхши роқ тушунасиз. Сизга маълумки, мен финансист эмасман, – Батлер ўзини оқлаётгандек жилмайиб қўйди.
– Мен биладиган ягона нарса шуки, бу таъсир ўтказиш ва ҳомийлик қилиш билан бўладиган иш, – гапида давом этди Каупервуд. – “Дрексель энд Компани” ва “Кук энд компани”ларнинг Гаррисбергда ҳомийлари бор. Шаҳарда ҳам уларнинг манфаатларини ҳимоя қиладиган ўз одамлари етарли. Штатнинг бош прокурори ва ғазначиси билан улар жуда яхши муносабатда. Мен ўз хизматимни таклиф қилиб, ҳатто заёмларни тарқатишни бўйнимга олсам ҳам, бу ишни барибир менга топширишмайди. Бу нарса бир марта бўлгани йўқ. Дўстларимнинг қўллаб-қувватлаши, таъсир ўтказа олишидан кўнглим тўқ бўлиши керак. Бу ишлар қандай қилинишини яхши биласиз-ку…
– Агар кимга мурожаат қилиш кераклигини билсангиз, бу ишлар жуда осон ҳал қилинади. Масалан, Жимми Оливерни олайлик – озми-кўпми, унинг ҳамма нарсадан хабари бор.
Жимми Оливер ўша пайтда округ прокурори бўлиб, вақти-вақти билан Батлердан қимматли маслаҳатларини аямасди. Бахтли тасодифга кўра, у ҳали ҳам штатнинг ғазначиси билан дўстона муносабатда экан.
– Сиз заёмнинг қанчасини мўлжаллаяпсиз?
– Беш миллионини.
– Беш миллион?! – Батлер ўтирган жойида қаддини ростлади. – Йигитча, нималар деяпсиз? Ахир бу жуда катта пул! Шунча кўп облигацияни қаерга ўтказасиз?
– Мен беш миллионга ариза бераман, қўлимга эса фақат бир миллионлик қимматли қоғоз оламан, – юмшоқлик билан Батлерни тинчлантирди Фрэнк. – Бундай талабнома фақат обрўимни кўтаради, обрў эса бозорда қадр-қийматга эга.
Батлер енгил хўрсиниб, креслога суянди.
– Беш миллион?! Обрў?! Сиз эса фақат бир миллион хоҳлаяпсизми? Майли, бу бошқа гап! Очиғи, бу ёмон фикр эмас. Аслида бу пулни топа оламиз.
Батлер кафти билан иягини силаб қўйиб, каминдаги оловга тикилди.
Каупервуд шу куни кечқурун Батлерларникидан кетаётиб, у алдамаслигига ва бу иш учун ўзининг бутун техникасини ишга солишига шубҳа қилмаётганди. Бир неча кун ўтиб Батлер уни шаҳар ғазначиси Жулиан Боуд билан таништирганида у ҳайрон бўлмади ва бу нимани англатишини тушунди. Боул эса Каупервудни Ван-Ностренд штати ғазначиси билан таништириш ва иши ижобий ҳал бўлишини шахсан кузатиб туришга ваъда берди.
– Сиз, албатта, банкнинг тишлари жуда бақувватлигини яхши биласиз, – Батлернинг уйида бўлиб ўтган учрашувда Каупервудга қараб деди Жулиан Боуд. – Уни ким бошқариши ҳам сизга яхши таниш. Улар заём ишига четдан одам суқилишини хоҳлашмайди. У ерда уларнинг юқоридаги (Боуд Гаррисберг штатини назарда тутаётганди) вакили билан гаплашдим. У заём билан бўлаётган ишларга кимдир аралашишига асло йўл қўймасликларини айтди. Агар айтганингизни қилмоқчи бўлсангиз, бу ерда, Филадельфияда анча нохушликларга дучор бўлишингиз мумкин – ахир улар жуда кучли одамлар. Сиз заёмларни қаерда тарқатишни тасаввур қиляпсизми?
– Ҳа, тасаввур қиляпман.
– Майли, унда ҳозир энг яхшиси – ҳамма нарсани сир тутиб туриш. Ариза топширинг, губернатор рухсат бергач, Ван-Ностренд уни тасдиқлайди. Ўйлайманки, губернатор билан тил топиша оламиз. Рухсат олганингиздан кейин эса, менимча, сиз билан яхшилаб гаплашиб олмоқчи бўлишади, бироқ энди бу – сизнинг муаммоингиз.
Каупервуд ўзига хос тарзда сирли жилмайди. Бу молия дунёсининг кириш-чиқиш тешиклари қанчалик кўп-а! Ерости оқимининг бутун бир лабиринтига ўхшайди! Озгина фаросат, озгина ишбилармонлик, озгина омад – вақт ва тасодиф – мана нималар ишнинг катта қисмини ҳал қилади! Масалан, унинг ўзини олсак: ўзида карьера қилиш хоҳишини (фақат хоҳишни!) ҳис этган заҳоти, мана, штат ғазначиси ва губернатор билан алоқа ўрнатиб турибди! Улар Каупервуднинг ишини шахсан ўзлари кузатишади, чунки у шуни талаб қиляпти. Ундан ҳам кўра кўпроқ таниши бор ишбилармонлар эса бу имкониятлардан фойдалана олишмади. Инсондаги жасурлик, ташаббускорлик, ишбилармонлик – буларнинг ҳаммаси катта таъсирга эга, катта куч, бунинг устига омад ҳам жуда муҳим.
Фрэнк уйига кета туриб, “Кук энд компани” ва “Дрексель энд компани”дагилар унинг ўзларига рақиб сифатида чиқиб келаётганини билганидан сўнг қанчалик ажабланишлари ҳақида ўйлади. Уйига етиб келгач, у ётоқхонаси ёнидаги кабинетига кирди. Бу ерда ёзув столи, сейф ва чарм кресло бор эди. Фрэнк ўтириб, кўп нарсаларни тарозига солиб кўриши керак эди. У аллақачон келишиб қўйган одамларининг рўйхатини ва маблағларини қайта кўриб чиқа бошлади. Миллион долларлик облигацияларни тарқатиш уни хавотирга солмаётганди; унинг ҳисобича, умумий суммадан у икки фоиз, яъни йигирма минг доллар фойда кўрган бўларди. Агар иши ўнгидан келса, у Жирард авенюда Батлерлар яқинидан уй сотиб олишни мўлжаллаётганди, эҳтимол, ер сотиб олиб, уй қурса яхшироқдир. Қурилишга пулни эса ери ва уйни гаровга қўйиб, топади. Отасининг ишлари ҳам ёмон кетмаяпти. Балки, отаси ҳам ёнига келишни хоҳлар, у ҳолда ёнма-ён яшашарди. Идора бу йили заём билан бўладиган операциядан қатъи назар, ўн минг доллар олиб келади. Фрэнкнинг кўнка темир йўлига тиккан пули эллик минг долларга етган бўлиб, йилига олти фоиз фойда келтираётганди. Хотинининг мулки, ҳозирги уйлари, давлат заёмлари облигацияси ва Филадельфиянинг ғарбий қисмидаги кўчмас мулкда бўлган бойлиги яна қирқ минг ни ташкил қиларди. Фрэнк бой эди, бироқ у яқин кунларда яна ҳам бойиб кетишни чамалаётганди. Энди фақат ақл ва совуққонлик билан ҳаракат қилиш керак. Агар заём билан қиладиган операцияси тинч ўтадиган бўлса, Фрэнк яна шундай қилиши мумкин ва ҳатто кенгроқ кўламда, ахир бу заёмларнинг охирги марта чиқиши эмас-ку!
Фрэнк яна бироз ўтириб, чироқни ўчирди ва хотини ухлаб ётган ётоқхонага чиқди. Болалар билан энага зинанинг нариги томонидаги хонани эгаллашганди.
– Лилиан, сенга айтганим – заём билан бўладиган операция силлиққина кечадиган бўлди, – деди Фрэнк хотини уйғониб, унга ўгирилганида. – Тарқатиш учун, афтидан, бир миллион оламан. Бу бизга йигирма минг фойда келтиради. Агар ҳаммаси муваффақиятли тугайдиган бўлса, Жирард-авенюда уй қурамиз. Вақти келиб, бу энг яхши кўчалардан бири бўлади. Коллеж – шундай ёнгинамизда.
– Фрэнк, роса зўр бўларди!.. – деди аёл ва эри каравотнинг четига ўтирганда унинг қўлини силаб қўйди. Бироқ унинг гап оҳангида енгил шубҳа сезилиб турарди.
– Менимча биз жаноб Батлернинг оиласидагиларга нисбатан эътиборлироқ бўлишимиз керак. У менга жуда катта ёрдам берди ва, албатта, келгусида ҳам бизга фойдаси тегади. У бирор куни иккаламиз уйига боришимизни таклиф қилди, бу таклифга беэътибор бўлишимиз яхши эмас. Унинг хотини билан мулойимроқ бўлгин. Жаноб Батлер хоҳласа, мен учун жуда кўп нарса қилиши мумкин. Айтганча, унинг иккита қизи бор. Биз ҳам уларни бутун оиласи билан меҳмонга чақирсак бўларди.
– Уларни зиёфат қилиб чақирсак ҳам бўлади, – ҳозиржавоблик билан деди Лилиан. – Мен яқин орада Батлер хонимнинг олдига кириб, уни бирга айланиб келишга таклиф қиламан.
Лилиан Батлерлар, айниқса, кичкина Батлерлар, кўз-кўз қилишни яхши кўришларини, ўзларининг келиб чиқишлари ҳақидаги гапларга бефарқ эмасликлари ва тушунчаларига кўра пул ҳамма нарсани ҳал қилишига ишончлари комиллигини аллақачон тушунганди.
– Кекса Батлер – жуда ҳурматли одам, – деди бир куни Каупервуд, – Батлер хоним ҳам ёмон эмас, бироқ жуда оддийгина. Аслида, жуда кўнгилчан ва хушмуомала аёл.
Фрэнк хотинидан яна Эйлин ва Норалар билан ҳам хушмуомала бўлишни сўради, чунки ўзи уларнинг отаоналари қизлари билан жуда фахрланишларини сезганди.
Бу пайт келиб Лилиан ўттиз икки, Фрэнк эса йигирма етти ёшда эди. Иккита фарзанднинг туғилиши ва уларга ғамхўрлик қилиш аёлнинг ташқи кўринишини маълум даражада ўзгартириб юборди. У ўзининг аввалги, одамни ўзига тортадиган латофатини йўқотган ва бироз ориқлаганди. Ёноқлари салқиган, юзи Россетти ва Берн-Жонсларнинг11 суратларидаги аёлларни эслатарди. Соғлиғига ҳам путур етганди: иккита болага қараш ва охирги пайтларда ошқозон касаллигининг аломатлари унинг кўп кучини олганди. Асаб тизими ҳам анча ишдан чиққан ва вақти-вақти билан дилгир ҳолатга тушиб қоларди. Каупервуд бунинг ҳаммасини сезиб турарди. Фрэнк хотинига аввалгидек меҳр-муҳаббатли бўлиб, уни эҳтиёт қилса-да, табиатан манфаатпараст ва омилкор бўлгани учун, эртами-кечми қўлида бемор аёл билан қолишини яхши тушунарди. Садоқат ва ҳамдардлик, албатта, буюк нарсалар, бироқ одамда эҳтирос ва севги-муҳаббат ҳам сақланиб қолиши керак, уларни йўқотиш жуда қимматга тушади.
Эндиликда Фрэнк тез-тез қувноқ ва тетик қизларга қарайдиган бўлиб қолганди. Тўғри, оилапарвар бўлиш мақтовга лойиқ, бироқ хотининг касал бўлса-чи?.. Ва умуман, одам хотинига боғланиб қолгани дурустми? Наҳотки у энди бирорта ҳам аёлга қарай олмаса? Агар у кимгадир кўнгил бериб қолса-чи?
Фрэнк бўш вақтларида бу ҳақда кўп ўйлаб юриб, ниҳоят, бу жуда ҳам қўрқинчли нарса эмас, деган хулосага келди. Агар сиринг очилиб қолишдан қўрқмасанг, ҳаммаси жойида бўлади. Фақат жуда эҳтиёт бўлиб юрилса кифоя. Ҳозир хотинининг каравоти четида ўтираркан, хаёлига яна ўша фикр келди, чунки кундуз куни Эйлин Батлерни кўрганди: Фрэнк меҳмонхонадан ўтиб кетаётганида, қиз рояль чалиб, куйга ўзи жўр бўлиб ўтирган экан. Эйлин соғлик ва қувонч нурини таратаётган патлари ранг-баранг қушга ўхшар, бир сўз билан айтганда, чинакам ёшлик тимсоли эди! “Дунё ғалати тузилган-да!” ўйлади Фрэнк. Бироқ у бу фикрларни фақат ичида сақлар ва уларни ҳеч кимга ишониб очмоқчи ҳам эмасди.
Заёмлар билан бўлган операция қизиқ натижаларга олиб келди: тўғри, Фрэнк йигирма минг ва ҳатто кўпроқ ютди ва яна қўшимчасига Филадельфия ва Пенсильвания штати молия дунёсидагиларнинг эътиборини ҳам ўзига торта билди, бироқ заёмларни тарқатишига тўғри келмади. У Филадельфияда машҳур юристлардан бирининг идорасида штат ғазначиси билан учрашиб қолди. Ғазначи штатга келганида ўз ишларини шу ерда битираркан. У Каупервуд билан жуда мулойим муомалада бўлди – бошқа йўли ҳам йўқ эди – ва йигитга бу каби ишлар Ҳаррисбергда қандай ҳал қилинишини тушунтириб берди.
Сайловолди кампаниялари учун маблағ йирик финансистлардан ундириларди. Уларнинг палатада ва штат сенатида ўз одамлари бор. Губернатор ва ғазначи, албатта, бемалол ҳаракат қилади, бироқ улар обрў, дўстлик, жамоат таъсири ва сиёсий шуҳратпарастлик деган нарсаларни доим ёдда сақлашлари керак. Йирик ишбилармонлар баъзида ўзгалар учун ёпиқ бўлган корпорация ташкил қилишади – албатта, бу жуда ҳам дуруст бўлмаган факт. Бироқ бошқа томондан, улар нима бўлганда ҳам, йирик заёмларни чиқаришда қонуний кафил ҳисобланишади. Штат улар билан яхши муносабатни ушлаб туриши керак, айниқса, ҳозирги шароитда. Жаноб Каупервуд бир миллионлик (у шунча сумма ҳақида гапиряпти шекил ли) облигацияларни тарқатиш имкониятига эга экан, илтимосини қондириш керак. Бироқ Ван-Ностренд унга бошқа нарсани таклиф қилмоқчи. Агар заёмларни реализация қилмоқчи бўлаётган бир гуруҳ финансистлар шуни хоҳлашса, жаноб Каупервуд унинг аризаси тасдиқлангандан сўнг маълум бир компенсация ҳисобига (у мўлжаллаётган фойдага тенг миқдордаги) заёмларни тарқатишдаги ўз улушини уларга бермайдими? Бир гуруҳ финанситларнинг хоҳиши ана шундай. Уларга қаршилик қилиш хавфли. Улар Каупервуднинг обрўсини кўтариши керак бўлган беш миллионлик аризага асло қарши эмас. У бир миллионлик заём сотди, деб ҳам ҳисобланаверсин – улар бунга ҳам индашмайди. Бироқ улар бутун йигирма уч миллион долларлик заёмни биттада сотишни ўзлари эпламоқчи: шунда ишлари зўрроқ бўлади. Бунда жаноб Каупервуд заёмларни тарқатишда қатнашишдан бош тортди, деб ҳаммага эшиттириб қичқириш шарт эмас. Агар Каупервуд бошлаган ишини охирига етказа олса, у ўзини кутаётган даврини суришига улар ҳам рози. Муаммо шундаки, бу бошқаларга ёмон ўрнак бўлиши мумкин. Унинг изидан борадиганлар чиқиб қолади. Бироқ тор доираларда унга босим ўтказишган ва у воз кечиши учун талаб қилинган ҳақни олгач, заёмларни тарқатишдан бош тортди, деган гап чиқиб қоладиган бўлса, бу келажакда бошқаларни шундай қилишдан қайтаради. Агар Каупервуд таклиф қилинган шартга кўнмайдиган бўлса, унга ҳар хил муаммолар туғдиришлари эҳтимоли бор. Масалан: ундан онкол ссудани тўлашни талаб қилишлари мумкин. Кўпгина банкларда бундан сўнг унга яхши хизмат кўрсатмасликлари, у ёки бошқача йўл билан унинг мижозларини қўрқитиб қўйишлари ҳам мумкин…
