Читать книгу: «Ədəbiyyatla bütövləşmiş şəxsiyyətlər», страница 2

uzaqlaşıb, xeyir ətrafında, sülhsevər insanların humanizm cəbhəsində birləşməsini vacib bilmişdir.

Dünyanın həmişə ikilikdən – xeyirlə şərin mübari-zəsindən ziyan gördüyünü anlayan şairin düşüncələri bu gün siyasətdə “ikili standart” deyilən bir terminlə

ifadə olunur. Cavidşünas Əjdər İsmayılovun təbirincə

desək, necə ki, planetimizdə hərb allahları, həyata və

insan səadətinə zəhər qatan ölüm mələkləri yaşayır, Cavidin demonik poeziyası öz estetik təsirində qalır, ideya kəsərliliyi ilə hər zaman mübarizənin ön cəbhəsində dayanmış olur. Elə buna görə də adı çəkilən əsərlərdə Cavidin qəhrəman konsepsiyasını XX əsrin qlobal hadisələri işığında tədqiq etməyə çalışmışıq.

Dissertasiyanın dördüncü fəsli “H.Cavidin dini-fəlsəfi baxışları və romantik qəhrəmanı” adlanır. Bu fəsildə “Şeyx Sənan”, “Peyğəmbər” və “Xəyyam”

pyesləri tədqiqata cəlb edilmişdir. Adı çəkilən əsərlərdə dramaturqun qarşıya qoyduğu məqsəd haqqa-həqiqətə qovuşmaq yollarını arayıb axtarmaq və bunun geniş həcmdə bədii həllini vermək olmuşdur. Şeyx Sənan da, Peyğəmbər də, Xəyyam da – hər üçü haqq-həqiqət yolunda müxtəlif təsəvvürləri olduğu kimi, ona qovuşmaq yolları da müxtəlifdir.

Ömürboyu həqiqət axtarışında olan dahi şair Cavid tiranı göydə yox, yerdə axtarıb. Lakin şairin yaradıcılığını tədqiq edən bəzi alimlər nədənsə Cavidi Allahsız, ateist bir insan kimi qələmə verməyə çalışıb və

onun ideyalarından çıxış edərək yerdəki bəlaların sə-bəbkarının göylərdə olduğunu sübut etməyə çalışırdı-lar, lakin Cavid yaradıcılığını tədqiq edəndən sonra 17

görürük ki, Cavid heç vaxt Allahsız, dinsiz olmayıb, sadəcə olaraq o,

Şübhədir hər həqiqətin anası,

Şübhədir əhli-hikmətin babası

– deyərək haqqa gedən yolun şübhədən keçdiyinə

inanan bir insan idi. Bəzən bu fəlakətlərdən, dəhşət-lərdən, vəhşətlərdən usanıb yaradana da qarşı üsyan-çı bir mövqedə dururdu. Bizim fikrimizcə, bu da müdrikliyə doğru gedən yolun başlanğıcında hər bir bəşər övladının keçirə biləcəyi psixoloji haldır.

H.Cavid özü müdrikləşdikcə, inkişaf etdikcə, həqiqətə yaxınlaşdıqca onun yaratdığı qəhrəman tipləri də dəyişir, sanki haqqa doğru gedən pillələri bir-bir keçir. Daima bəşəri və əbədi ideyaları diqqət mərkə-zində saxlayan filosof-şairin bütün yaradıcılığı böyük bir fəlsəfi konsepsiya təşkil edir, desək, yanılmarıq.

Fəlsəfi ideyalarını, əsasən, “Şeyx Sənan”, “İblis”,

“Peyğəmbər” və “Xəyyam” kimi əsərlərində təqdim edən şair bütün yaradıcılığı boyu bir hədəfə vuraraq bəşər övladını bir Allaha, vahid dinə qulluq etməyə, şərin yaranmasına və böyüməsinə xidmət edən nəfsi boğaraq kamilləşməyə çağırır. H.Cavid bu idealına həmişə sadiq qalmış Peyğəmbərin dili ilə bir cür Bən məhəbbət əsiriyim.. hər an,

Hər zaman özlərim bir öylə cihan

Ki, bütün kainatı eşq olsun.

Könül uçduqca etila bulsun.

Qandan əsla görülməsin də əsər,

18

Saçsın al qönçələr şəfəqli səhər.

Şeyx Sənanın dili ilə isə

Həqiqət istərəm, yalnız həqiqət,

Yetər artıq şəriət, ya təriqət.

– deyə bir başqa cür ifadə etmişdir.

Dahi mütəfəkkirin yuxarıda adı çəkilən əsərlərini davam etdirdiyi ənənələr və müasirlik mövqeyindən təhlil etmiş, qəhrəman konsepsiyasındakı başlıca prinsipləri müəyyənləşdirərək sistemləşdirməyə çalışmışıq.

H.Cavid yaradıcılığını mümkün qədər obyektiv şəkildə araşdırdıqdan sonra deyə bilərik ki, ideya, mövzu və sənətkarlıq keyfiyyətləri baxımından Azərbaycan və eləcə də dünya ədəbiyyatının zənginləşmə-sində mühüm rol oynayan romantizmin böyük ustadı Cavidin yaradıcılığı fikir, ideya, məzmun, vəzn, fəlsəfə, söz, qəlb və ən əsası romantizm araşdırıcıları üçün daima cəzbedici tədqiqat obyekti olaraq qalacaqdır.

19

Xəyyamın Cavid fəlsəfi fikrindəki təzahürü Cavid haqqa-həqiqətə qovuşmağın yollarını “Şeyx Sənan” və “Peyğəmbər” əsərlərində ərsəyə gətirmiş-sə, “Xəyyam” dramında müdrik bir şair-filosofun obrazını yaratmaqla ilahi eşqə sahib olan şairin dünya haqda fəlsəfi düşüncələrinə də geniş yer vermişdir.

Zənnimizcə, “Xəyyam” dramı din əleyhinə yazılmış

ateist ruhlu bir əsər deyil. Çünki Xəyyamın yaşadığı dövrdə ateizm mövqeyində durub, Allahsızlığı təbliğ

edən ideyalar, fikirlər yaymaq, demək olar ki, qeyri-mümkün idi. Cəhalət, xurafat və mövhumatı isə bütün əsrlərdə, hətta islam dini yarananda da tənqid etmişlər. Odur ki, Xəyyam bütün açıqfikirli insanlar ki-mi, cəhalətə qarşı çıxış edə bilərdi. Sovet tənqidində

Xəyyamı ateist kimi göstərmək cəhdləri, zənnimizcə, özünü doğrultmur. Əsəri təhlil edərkən bu problemə

təkrar qayıdıb fikrimizi sübut etməyə çalışacağıq.

1. Cavid bütün əsərlərinin elə ekspozisiya, bədii müqəddimə hissəsindən oxucu və tamaşaçını gərgin vəziyyətdə saxlamağı bacaran sənətkardır. “Xəyyam”da da birinci pərdə bədii müqəddimə rolunu oynayır. Biz burada gələcəkdə bütün əsər boyu hadisələrə müdaxilə edəcək Xacə Nizam və Sabbah obrazları, həyatdan tez gedib, lakin tez-tez də Xəyyam tərəfindən yad ediləcək Sevda, Rəmzi və Xərabati surətlə-ri ilə rastlaşır və onların daxili aləmi ilə tanış oluruq.

Birinci pərdədə hələ ki, Xəyyamın ateistliyinə aid bir dəlil-sübut tapa bilmirik. Əksinə, Cavid Xəyyamın ömrünün bu gənc çağlarında hərdən məscidə gedib, imama qulaq asdığını qeyd etməyi vacib bilmişdir.

20

“Xəyyam” sırf həyati-fəlsəfi dramdır“. …Fəlsəfi səpki Cavid yaradıcılığının, Cavid istedadının öz təbiətin-dədir. Onun bütün əsərləri şeir və dramları həyatın fəlsəfəsi ilə aşılanmış, sənətin fəlsəfəsinə çevrilmişdir.

Lakin əvvəlki dramlarda fəlsəfi səpki həyatın özünün təsvirində, hadisələrin bilavasitə göstərilməsində və

ona yazıçı münasibətində ifadə olunurdu. “Xəyyam”

əsərində isə, bütün bunlarla yanaşı, konfliktin mahiyyəti, qəhrəmanın xarakteri, adamların qarşılıqlı əlaqəsi, hadisələrin inkişafı, əsas obrazın düşüncə və qənaətləri, dili və üslubu fəlsəfi səciyyə daşıyır.”1

İkinci pərdə ekspozisiyanın bitməsi və zavyazka-nın hadisələrin tanıdığımız obrazlar ətrafında daha da gərginləşməsi ilə müşayiət olunsa da, əsərin dra-matik cəhətdən ən sakit hissələrindən ola bilər. Bu pərdəni Cavid öz fəlsəfi fikir və düşüncələrini demək üçün yaratmışdır desək, yanılmarıq. Birinci pərdədəki hadisələrdən illər ötüb keçmiş, artıq hər tanıdığımız personaj öz mövqeyini müəyyən etmişdir. Rəmzi və Xərabati əvvəlki adət, vərdiş və düşüncə tərzlərin-də qalmış, Xacə Nizam yüksələrək Alp Arslanın baş

vəziri olmuş, Sabbah uzun və uzaq səfərdən məram və istəyinə uyğun qərarla geri dönmüşdür. Xəyyam və Sevdanın talelərində isə əvvəlki narahatlıq, həyatda öz yerini tapa bilməyən insanların qayğı və gərginliyi hiss olunmaqdadır. Xəyyam da, Sevda da – bu iki gözəllik, şeir-sənət və həyat aşiqi bir-birinə yetişərək küllə qovuşmaq arzusunda olan cüzlərə bənzəyir.

1Əkbərov Z.H.Cavidin «Şeyx Sənan» faciəsi. Bakı, Elm 1977. s.196

21

Onları qovuşdurmaq isə, Cavid kimi bir dahinin ecazkar qələmindən asılı idi.

Dövrünün insanları tərəfindən qəbul edilib, başa düşülməyən Xəyyam çox çətin həyati problemlər, maddi üzüntülərlə rastlaşır. Tələbələri “yolundan azmış” – deyərək onu tərk etmiş, zəmanəsini qabaqla-mış bu şəxsi camaat anlamadığından işsiz və ruzusuz qalmasına səbəb olmuşdur. Belə bir hala, vəziyyətə

XIX əsrin böyük Azərbaycan şairi M.Ş.Vazeh də düçar olmuşdur. M.Ş.Vazehi yenidən hörmət və nüfuz sahibi edən M.F.Axundov idi. Xəyyamı da kimsə qiy-mətləndirməli, layiq olduğu məqama ucaltmalı idi.

“Əsrinin öksüzüdür dahilər” – deyən Rəmzi Xəyyamın mövqeyini bizə daha dəqiq anladır. Peyğəmbərlərin çoxu yurdlarını tərk etdikləri kimi, dahilərin də

çoxunu öz zəmanəsi anlamamış, onlar yaşadıqları dövrün “öksüzü”, yetimi olmuşlar. Onun bazardakı vəziyyəti, ələ salınıb təhqir olunması Peyğəmbərin eyni məqamdakı halı ilə böyük oxşarlıq təşkil edir.

Onun təbabət, nücum və digər elmlərdə olan biliyinə

inanmayan kütləyə Xəyyamın kəskin cavabı belə olur: Ülkər ismi ilə deyir, göydə yaşarmış bir öküz Bu bir əfsanə, yer altında da varmış bir öküz.

Arif olsaq, bu öküzlər arasında bişək Görünür bir yığın ipsiz və yonulmaz eşşək.

Zəmanəsinin bu cahil insanlarından narazı olan Xəyyamın hislərini Cavid də eynilə keçirmiş, ruhunu didən etiraz nidalarını böyük sələfinin dili ilə söyləmişdir. Zəmanəsinin dahisini adi çörəyə möhtac qo-22

yan cəmiyyəti nə adlandırmaq olardı? O cəmiyyəti bu vəziyyətə salan nə din, nə də Tanrı idi. Onu bu hala gətirən “vicdan dəllalları”, xurafat və cəhaləti yaya-raq öz “maddi ehtiyaclarını” təmin edən şəxslər idi.

Onlar o vaxt da, bu zəmanədə də bəşəriyyəti irəli get-məyə qoymayan, daim tənəzzülə aparan, ağızlarında

“millət, Allah”, ürəklərində “mən-mən” deyən qüv-vələrdir.

Bəşəriyyət o vaxt səadət və xoşbəxtlik məqamına yetişə bilər ki, sələflərinin halal əməllərinin davamçısı olaraq onları öz xələflərinə ötürə bilsin. Əks təqdirdə

Cəmşidin camı peymanəyə, qədim kaşanələr viranəyə

çevriləcəkdir. Cəmiyyət günah sahibi olarsa, cənnəti nə bu, nə də o dünyada görəcəkdir. Saray qızlarının gəlişini xəbər verən qulamlar bazar əhlini üzü divara tərəf durmağa məcbur edirlər. Buna təəccüb və etiraz edən, “göz neçindir?” – deyən Xəyyam qırmancla vu-rularaq yenə təhqirə məruz qalır. Gələnlərin içində

Sevda da vardır. Cavid onları yenidən görüşdürür.

Sevdanın Xəyyama müraciət edərək: “Hankı sənətə

maraq etdin sən?” sualına şair – filosof aşağıdakı dərin və düşündürücü cavabı verir:

İzlərəm göydəki yıldızları mən,

Lakin onlar çox uzaqdan daha şən,

Daha dilbər və gözəldir, biləsən,

Bizə yaxınlaşdımı, bəs-bəlli, yaxar,

O alov səndəki gözlərdə də var.

Əvvəllər elm, bilgi və həqiqət aşiqi olan Xəyyam, indi yeni hiss və duyğuların burulğanına – gözlərdən 23

ürəklərə süzülən odlu-atəşli eşqin tilsiminə düşür.

Qızların təhriki ilə çıxıb gedən Sevdanın ardınca baxaraq:

Nədir, bilməm, günahım, məst ikən gözlər vüsa-lından

Bənim məhrum olan, ey nazlı afət, gül camalın-dan.

Artıq Xəyyam məcnunanə hallar keçirir və bu yerdə Cavidin yaratdığı Şeyx Sənanı xatırladır. Bütün ət-rafdakılar real düşüncə sahibləri olduqları halda, Xəyyam və Sevda əsl aşiqlər kimi romantik xəyallar və hislər içində yaşayırlar.

Cavid Xəyyamı bizə öz adət və vərdişlərindən dönməyən vətənpərvər bir adam kimi təqdim edir.

Bir yığın tül və ipəklərə bürünmüş Rum rəqqasələri-nin rəqsi məclisə xüsusi təravət gətirir. Valehedici gözəllik və səsə malik olan Sevda səhnəyə gələrək xaqa-nın arzusu ilə məhəbbət, saflıq və azadəlikdən bəhs edən nəğmələrindən birini oxuyur.

Belə gözəl şərqidən riqqətə və həyəcana gələn Alp Arslan yerindən qalxaraq Sevdadan nə arzuladığını və nə istərsə, yerinə yetirəcəyini söyləyir. Xaqanın tə-kidli tələblərindən sonra Sevda məclisdə olan Sabbahı nəzərdə tutaraq:

Xəyyamı edin əmrimə tabi,

Zəncirlədiniz, iştə bu, kafi.

24

– deyir. Xaqan və bütün məclisdəkilər heyrət, Sabbah isə qorxu və təlaş içərisində qalır. Xəyyam: Xəyyamə nə lazımdı ki, zəncir,

Onsuz da köləndir, bu nə təhqir?

– deyə soruşanda Sevda Sabbahı göstərərək, bu şairin məhv olmasını tələb edir. Xaqan buna razı olmayanda Sevda: “Şən könlünü şair mənə versin”, deyir. Artıq o səhvini anlamış, əsl Xəyyamın kim olduğunu bilmişdir. Sevda mədrəsə odasında, bazarda onu öz vurğun baxışları və şeirləri ilə məftun edən şairi ürəkdən sev-mişdir. O, məhəbbətini açıq-aşkar xaqana bildirib arzusunda təkid edir.

Xəyyam:

(Laubali və coşqun yerindən qalxar)

“Mən ömrümü sərməst olaraq şən dilərəm, şən.

Bir dindəyəm azadə bütün küfr ilə dindən (Sevdanı süzər)

Sorduqda ki mehrin nə? – Gülüb dəhrin ərusu, Mehrim, dedi, şən könlünü yalnız mənə versən”.

Cavid Xəyyamdan həzəc bəhrində tərcümə etdiyi bu rübaidə “küfr ilə din” deyərkən dinin əleyhinə olduğunu yox, xurafat və cəhalətin törətdiyi qayda və

adətlərin ziddinə olduğunu söyləyir. Tanrı və İslama qarşı Xəyyamın münasibəti isə başqa olmuşdur.

Onun Həcc ziyarətinə getməyi buna əyani sübutdur.

Xəyyama əks olan Naiblə müəllimini müdafiə

edən Saib arasında nə qədər fərq vardır. Halbuki, hər 25

ikisi eyni müəllimdən dərs almışlar. Deməli, cəhalət insanın öz xislətindədir. Səhnənin ən maraqlı yerləri Naibin nə cəbr, həndəsə, nə nücum, nə də Xəyyamın təqdir etdiyi digər elmlərdən xoşu gəlməməsi, elə ancaq onda nəsə bir ləkə tapıb şərləmək istəyidir. Burada da iki qüvvə üz-üzə durur: Xəyyamı hər cəhətdən ucaldan, müdafiə edən Saib və Müftinin göstərişi ilə

onu şərləyib gözdən salmaq istəyən Naib… Xəyyamı isə düşündürən bu dünyanı necə dərk eləmək məsə-ləsidir. Çünki ondan əvvəl gələn dahilər nə qədər ça-lışsalar da, bu müəmmanı həll edə bilməmişlər: Fəzli, ürfanı tanınmış necə dahi başlar, Ürəfa bəzminə famus olaraq parladılar.

Birər əfsanə deyib getdilər, əfsus, əfsus, Bu qaranlıq gecədən çıxmağa yol bulmadılar.

Dünyanın sirləri nə qədər çox açılırsa, bir o qədər müəmmalı görünür. Dünyaya gələn hər dahi ariflər məclisində yanan çırağa bənzəyir. Lakin onların saç-dığı işıq zülməti dağıdıb sabahı açmağa kifayət etmir: Kiminin fikrinə hakim görünür məzhəbüdin, Kiminin saplanaraq qaldığı həp şəkkü-yəqin, Ansızın bir də baxırsan ki, çıxır bir nadin Bağırır: Hey, nə odur yol, nə bu, qafili miskin.

Bu rübai məna tutumuna görə indiyə qədər söylə-nənlərin hamısından dərindir və bəşəriyyətin Tanrı barədə düşüncələrini əks etdirir. Bir qismi məzhəbə, dinə qapılaraq haqq-həqiqət yolunu ancaq burada arayır. İkinci qisim “Şeyx Sənan”dakı Dərviş kimi 26

məzhəbə də, dinə də şübhə ilə yanaşır və onların in-karına qədər gedib çıxa bilir. Üçüncü qisim isə nə

mövcud cəhalət və xurafat yayan məzhəb və dini, nə

də ona qarşı olan şübhəni qəbul edir. O, Tanrıya yetişmək üçün yeni bir yol arayır.

Dostlarının qəbrini ziyarətə gələn yarımsərxoş Xərabat müridləri ilə gələn Müftiyə fikir verməyib ovcu-nu şərabla doldurub göyə səpərək acı qəhqəhə ilə: Bu da göylərdə gülən sultanın.

Sən də iç, bəlkə açılsın qanadın…

Sərxoş ol, bunca ağır faciələr

Səni ürkütməsin əsla!.. Desələr

Çökdü evlər, qırılıb ailələr,

Sən haman zövqünə bax, etmə kədər.

– deyir. O sözü, o hərəkəti ki, ancaq yaxın adamların yanında edə bilərsən, onu cəmiyyət içində etmək həmişə məqbul deyil. Keçirdiyi dərddən, içdiyi şərab-dan ağlını itirmiş Xərabatinin məzarda uyuyan dostlarına göstərdiyi son nəvaziş qeyri-ölülərə göstərilmə-məli idi. Xüsusən, onun Tanrıya qarşı söylədiyi sözlər və etdiyi hərəkət küfr sayılmamalıdır və bunun məntiqi ona gətirib çıxardır ki, Xərabati Müfti və onu əhatə edənlər tərəfindən daş-qalaq edilərək öldürülür.

Artıq Xəyyamın həmsüfrələrindən heç kim qalmamış-dır. Xəyyamın qəbiristana gələrək dostlarını və Sevdanı anıb söylədiyi sözlər faciənin ən kədərli və ya-nıqlı yeridir. Beşinci pərdənin birinci səhnəsi Məlikşa-hın dəvətilə Xəyyamın Bağdada səfər etməsi ilə bitir.

Müfti və naiblərlə daima pəncələşən Xəyyam cəhalət 27

və xurafatın ən böyük nümayəndələri ilə də üzləşməli imiş. Ən yaxın həmsüfrələrini Nişapurda itirən Xəyyam son dayaq və arxası olan Məlikşahla Xacə Nizamı da Bağdadda itirəsi olur. Onun Xəlifə sarayında gördükləri hər insanı; istər mömin, istər dinsiz, istər müsəlman, istərsə də kafiri dəhşətə gətirər. Hamı üçün əmirəlmöminin din rəhbəri şəxsiyyətsiz, bir qadın düşkünü, əqidəsiz bir yalançı imiş…

Balıq başdan iylənər. İslamı nüfuzdan salan, bütün Şərqi ətalət və geriliyə sürükləyən bu din rəhbər-ləri olmamışlarmı? Bunları görən Xəyyamın, onlara qarşı laqeyd və ya üsyankar mövqe tutmasını dinsiz-lik adlandırmaq olarmı?

Hamıya o dünyada vəd etdiyi cənnəti özü üçün bu dünyada yaradıb kiçik yaşlı “huri”lərlə eyş-işrətə

dalan xəlifə Müqtədi Billahı və onun simasında İslamı hörmət və nüfuzdan salan bütün böyük din xadimlə-rini Cavid Xəyyamın acı gülüşü və kəskin sözləri ilə

damğalayır.

Birinci pərdənin bitməyi ilə süjetdə olan düyünün açılması razvyazkada tamamlanmış olur. Altıncı pərdə “Xəyyam”dramının finalıdır. Əsərin əvvəlində

gördüklərimizdən Xəyyam və Saqi, düşmən cəbhə-dən isə qocalıb əldən düşmüş Müfti və onu müşayiət edən Naib qalmışdır. Nə dünyanı lərzəyə gətirən Alp Arslan və Məlikşah, nə bütün Şərqi siyasəti ilə idarə

edən Xacə Nizam, nə də terroru ilə hamını qorxu içərisində saxlayan Sabbah vardır. Qalan haqqı-həqiqəti bu dünyada arayıb tapan Xəyyam və həmin haqqı-həqiqəti arayaraq cəhalət və xurafat toxumu yayan Müf-tidir. Mübarizə yenə davam edir. Lakin Xəyyam hə-28

yatının son anlarını onu sevən, əzizləyən gənc nəslin içərisində keçirirsə, Müfti təklənmişdir. Düzdür, Müfti kimilər hələ yaşayacaq, indinin özündə də, gələcəkdə də mövcud olacaqlar. Lakin onların sözü, məhəbbəti el içində yaşamayacaqdır. Harda cəhalət və

xurafat bataqlığı olsa, orada Müfti kimilər üfunət ya-ya biləcəklər.

Xəyyam son monoloqunda Saibi görüb adət-ənə-nəni nişan verərək ondan tez ayrılmaq istəyən qızlara müraciətlə:

Uydunuz bunca xurafata yetər!

Bu həy iştə ölümdən də betər.

Əl verir paslı, sönük adətlər!

Şən təbiət sizi azadə dilər.

…

Bir nəfəsdir bu sürəksizcə həyat

Bir nəfəs!… getdimi? Gəlməz…

(əlini ürəyinin üstünə qoyub titrək səslə) Heyhat!..

– deyir. Dramın bu yeri “Azər” dastanının sonu ilə

ideya cəhətdən oxşarlıq təşkil edir. Cavid “Azər” dastanında da buna bənzər fikirlər işlətmişdir. Eyni dövrün məhsulu olan həm “Xəyyam”, həm də “Azər”

dastanının son hissələri Cavidin bir növ əbədiyyət nəğməsi idi.

“Hüseyn Cavid yaradıcılığı çağdaş təfəkkür işığında”.

(Hüseyn Cavid – 130) Beynəlxalq elmi konfransın

materialları. Bakı, 2012. 22-24 oktyabr.

29

Hüseyn Cavid Allah haqqında əsər yazacaqdı…

Romantik faciənin əsas nümayəndəsi olan H.Cavid yaradıcılığının romantik qəhrəman tiplərinə diqqət yetirsək, yaradılışın yaradana doğru inadla ad-dımlamasını görərik.

Filosof-şair H.Cavidin dram əsərlərində ilk romantik qəhrəmanı ailə-məişət mövzusunda olan