Читать книгу: «Уйгур», страница 2

Күүтүүлээх сааскы кэм харалдьыктан харалдьыкка кылыйа ойон кэлбитин болдьуу, сааскы уһун өрөбүлбүт буолла. Мин, быстыам дуо, учуутал этиитин толоруохтаахпын. Оҕолор да ураты сорудаҕы умнубатахтар, бары Иэйэ биһиккини кэтииллэр. Кыыһым бииргэ үөрэнэр кыргыттарын ортолоругар сааһынан арыый аҕастара быһыылааҕа. Онон урут даҕаны чорбойор бэйэтэ билигин, били үҥсүбүтүн кэнниттэн, олох да баһылыктара буолла. Кыргыттар бары кинини тула көтө сылдьаллар. Өрөбүл иннинээҕи нэдиэлэҕэ кинилэр туох эрэ сүбэҕэ мусталлара, хойукка диэри киирэн-тахсан сарыкынаһаллара элбээбитин бэлиэтии көрбүппүт. Дьэ, Мэлэкэ уолаттара, айаммыт уһун суолугар инники буолаары, уруоктар кэннилэриттэн урут буут быстарынан суол диэки ойор эбит буоллахпытына, бу сырыыга Иэйэ хамандыырдаах кыргыттар тахсыахтарыгар диэри хомуммута буола, тиэргэҥҥэ тэпсэҥэлии сырыттыбыт.

«Кини да тутуура диэхтээн…» – дии саныыбын. Ол биһиги туохтаах буолан, тугу уктаары манааҕылана-майырдана сылдьыахпытый? Көннөрү ийэлэрбит тигэн биэрбит өрбөх эбэтэр тарбыйах тириитэ ботуоҥкабытыгар кумааҕыбыт оҕотун уонна аара суолга үссэнэр ыһык лэппиэскэбитин, төттөрү кэлэрбитигэр, бэркэлээтэҕинэ, тууйастаах арыы, быыкаа булт этэ эҥин таһаҕастанар буолар этибит.

Арай кыргыттар тахсан кэллилэр, күлэллэрин кыатана сатаан дьирикинэһэр сирэйдэрин кистээн умса тутта, иэдэс биэрэ аттыбытынан субуруһан аастылар. Иэйэ Огдуус диэн арахсыспат дьүөгэтин кытта тугу эрэ икки өттүттэн саһыара соһон таҕыстылар уонна онтуларын мин таспар кэлэн күр гына быраҕаат, күлэн кыччыгынаһа-кыччыгынаһа айан суолун диэки сүүрэ турдулар!

Ат ыҥыырын нөҥүө-маҥаа быраҕыллар, бэрэмэдэй диэн балачча истээх холбуу сылдьар тирии хааһахтар баар буолаллара – онно бу дэгээрэйдэр тобус-толору өрүс тааһын симпиттэр. Хаар анныттан хостуу-хостуу – бу сүрэхтэрин-бэлэстэрин көрүөҥ! Ээ, таҥнары тутан кэбиһээри гыммытым, учууталбыт оскуола күүлэтигэр тахсан көрөн турар эбит. Тэҥнэһиэм дуо, таастаах бэрэмэдэй ындыыламмыт куһаҕан ат курдук сананан, суолга таҕыстаҕым дии.

Атыллаатаҕым ахсын таһаҕаһым ыараан, кыһыым-абам улаатан иһэр. Аара хорсуммар түһэн, бөкүнүспүт лис курдук таастартан көҕүрэтэн көрбүппүн, икки улахан кылаас уолаттара барсыбыттара кэтии, чуҥнуу иһэннэр төттөрү хомуйтардылар. Эбиитин күн уота тыыппатах тыа суолун кытыытыгар тэтэрээт сирэйин курдук туртайа сытар маҥан хаарга кыргыттарбыт уолаттар ыыс ааппытын өссө кыһыылаах гына эбэн-сабан суруйбуттарын аахтыбыт. Ордук хоппут киһилэрэ, биллэн турар, мин буоллум… Харахпар Иэйэ кыыс, дьээбэтэ сатаммытыттан ис-иһиттэн кычыгыланан күлэ-күлэ, мас тоһоҕоһунан миигин ыыстыыр ааттарын кыһаллан суруйа олороро көстөн кэллэ…

Дьиэбэр арҕаһым тыыттарбат гына ньылбы анньыллыбыт баастаах тиийбитим, онтум өргө диэри оһон быстыбакка аһыйа, айакалата-дьойоколото сылдьыбыта. Итинтэн кэһэйэн дьээбэлэнэрим аҕыйаабыта, олус «тар мэйии» буолбатахпын көрдөрөөрү, үөрэхпэр эмиэ кыһаллар буолбутум.

Бастаан Иэйэттэн хайдах гынан иэстэһиэхпин толкуйдуу сатыыр этим, ол сылдьан үһүс кылааска тиийэрбэр мэлдьи кинини саныыр, кинини кэтиир буолбуппун билиммитим.

Салгыы төрдүс-бэһис кылаастарга Бэс Күөлүн оскуолатыгар үөрэниэхтээхпит. Ону Түбэй алын кылаастаах оскуолатын ол сыл отой да сабаннар, маҥнайгы кылаастан саҕалаан элбэх оҕо саҥа оскуолаҕа, саҥа сиргэ үөрэнэ барар буоллубут. Оччолорго Бэс Күөлүн таҥаратын дьиэтэ баар, кулууп буолан туран кэлин умайан хаалбыта дии. Дьэ ол таҥара дьиэлиин, улахан оскуолалыын, балыыһалыын, киэҥ-куоҥ лааппылыын, буоста дьиэлиин Түбэйгэ холоотоххо, киһи мунар, тигинээбит улахан бөһүөлэккэ үөрэнэр буоллубут. Суолбут өссө уһаата, өрүстээх буолан аны хаайтарыылаах, Түбэйтэн Бүлүү эбэбитин туораан баран, биэс биэрэстэ курдук сири сатыы барабыт. Мин уон алта саастаахпын, хайыы үйэ сиппит киһи буоларбын билинэ сылдьабын. Уруккум буолбатах, кыаммат оҕолорго уонна кыргыттарга үрэҕи-маары туоруулларыгар, өрүскэ тыыга киирэллэригэр көмөлөһөбүн.

Оскуолаҕа биир кылааска иллээхтик олорон үөрэнэр эрээрибит, киэһэрдэ да, интэринээт-бөһүөлэк уолаттара диэн, охсуһан тунайдаһар идэлээхпит. Онно кыргыттарбыт биһигини көмүскэһэн, тылларынан баҕас бөһүөлэк уолаттарын сууһарар этилэр. Онно Иэйэ инники сылдьара уонна ордук миигин араҥаччылыыр дуу диэн, испэр сэрэйэр буолбутум.

Кыргыттарбыт уонна уолаттар даҕаны, киэҥ сиргэ кэлэн, ким төһө кыахтааҕынан маанымсыйа сатыыр буоллубут. Интэринээккэ ыраастык таҥнарга, бэйэни көрүнэ, сууна-тараана сылдьарга үчүгэйдик үөрэтэллэр. Улахан оскуолаҕа учууталлар Иэйэбитин үксүн Еля, өссө Лена диэн ыҥыраллар. Ону мин кулгааҕым ылыммат, «Иэйэ» диэн ис кистэлэҥнээх, дьикти тардар күүстээх курдук, кыыс түргэнник тэтэр гына түһэр сырдык ньууругар, чочуллубут уран сирэйигэр, сандаарыччы көрөн ылар киэҥ харахтарыгар, иирэ талах курдук быһыытыгар-таһаатыгар бу аата ордук барсар.

Ол сылдьан аны кыыс-уол диэн кыҥастаһыы баар, сааспынан аҕам, уҥуохпунан өндөһүм иһин буолуо, улахан кылаас кыргыттара миэхэ сурук суруйаллар. Харахтара син иҥнэр уоллара буолуом: бискултуураҕа таһыччы үчүгэйбин, оһуохай буоллаҕына дьээбэлэнэн таһаарааччы буолабын, ыһыахха сылдьан истэр этээччилэрбин үтүктэбин, таҥаспын-саппын мэлдьи көрүнэ, чох өтүүгүнэн хаптатан биэрэ сылдьар идэлээхпин. Үөрэхпэр ахсааҥҥа, ыраастык суруйууга эмиэ хаалсыбаппын. Ол эрээри биир да кыыһы кытта суруйсубатым: бастаан миэхэ суруйбуттар тоҕо эрэ кэнники бэйэлэрэ туора хааман тумна сылдьар буоллулар уонна кылааһым алын буолан, өйүм-санаам эмиэ ол сиэринэн оҕотук сырыттаҕа.

Үөрэх дьыла бүтүөн иннинэ, арай үчүгэй үөрэнээччилэри пиэнньэргэ ылыы буолла. Оскуола тиэргэнигэр тэриллибит илиниэйкэҕэ биһиги кылаастан Иэйэҕэ биир бастакынан кыһыл төлөн курдук тыалга тэлибирии оонньуур хаалтыһы моонньугар баайдылар. Пиэнньэр андаҕарын этэн чоргуйаат: «Мэлдьи бэлэммин!» – диэн баран сөлүүт биэрбитигэр биир кылааска үөрэнэр Иэйэбит эмискэ тэйэн, көннөрү оҕо олоҕуттан атын, үрдүк эйгэ олоҕор тиксибит курдук буолан хаалбыта. Кинини хайаан да дьолунан-үөрүүнэн толору сырдыктан сырдык, чаҕылхайтан чаҕылхай олох бу күнтэн ыла кэтэһэрин курдук санаабыппыт. Маҥан куоптаҕа кытыастар кыһыл хаалтыстан ордук киэргэл суоҕунуу, бу түгэҥҥэ Иэйэ барыбытыгар киһи тэҥнэспэт кэрэ киһитэ буолан көстүбүтэ! Элбэх оҕо кини курдук туйгуннук үөрэнэн пиэнньэргэ киирэ охсуон баҕарбыт буолуохтаах.

Ити кэмҥэ холкуостааһын ыытыллан, нэһилиэктэр саҥа кыраныыссаларын оҥоруу эҥин буолан, били былыргылыы сиэрин ыһыктыбакка турбут дойдубут олоҕо биир кэм оргуйан олорор олгуйга кубулуйбута. Хампа диэн ортотугар улахан күөллээх сыһыыга икки холкуоһу кииннээтилэр, ыаллар онно көһүтэлээн киирдилэр. Мэлэкэ Түбэйтэн арахсан, туспа нэһилиэк буолла. Холкуос сүөһүтүгэр күтүр улахан хотон тутулунна, сэниэ ыал дьиэтин уоппустаан, онно алын кылаастаах оскуола аһылынна. Сотору-сотору моргуордаах мунньахтар буолаллар, боломуочунайдар кэлэллэр-бараллар. Быыбар диэн сүүнэ суолталаах тэрээһиҥҥэ турардыын-турбаттыын, өйдүүрдүүн-өйдөөбөттүүн кыттыһар, сугулаан дьиэ эркинигэр кыһыл өрбөххө суруллан ыйаммыт луоһун тылларынан кынаттанар «күрүлэс-күргүөм» олох кэллэ… Оннук этэ, «турардыын-турбаттыын» – быыбарга да, үлэҕэ-хамнаска да.

Үөрэх дьыла түмүктэнэн, мэлэкэлэр, түбэйдэр буолан өрүскэ диэри бииргэ айаннаатыбыт. Айаммыт да биһиэнэ дьээбэлээх, ол биэс биэрэстэ курдук усталаах суолбутун оһуохайдаан кырыыбытынан бэдьэйэ ойон иһэбит. Уол да, кыыс да хаалсыбат. Мин илиибиттэн Иэйэ ыксары тутуһан иһэр, ол иһин быһыылаах, тэттэн туран үҥкүүлүүбүн, ардыгар оһуохай хаамыытын уларытан, атахтарбын иһирдьэ-таһырдьа тэбиэлэнэн тэбиэһирэн ылабын. Ол аайы оҕолор тэҥҥэ түһэрсээри атахтарын булкуйан, күлүү-үөрүү бөҕөтө. Ити айан саҕа үөрүүлээх айаны олохпор уонна билбэтэҕим.

Өрүскэ кэлэн үөгү-хаһыы буолбуппутугар уҥуортан бэрэбиэс оҕонньор нэс хара тыыта арахсыбыта. Өрүһү туорааһын, бэйэ кытылын булуу диэн бэйэтэ туспа сиэр-туом кэриэтэ. Тохтообокко уста турар уу нөҥүө, уҥуор – биһиги кытылбытыгар эрэ ордук минньигэс салгын баар, ордук күөх от-мас үүнэр, ордук үтүө дьон-сэргэ олорор курдук буолааччы. Ол иһин Түбэй өттүгэр туорааччы ким барыта хайаан да сэгэччи мичээрдээн, ходьоччу туттан, күө-дьаа буолан тыыга олорор. Онон бу да сырыыга нэс хара тыыбыт биһигини туоратаары күн уотунан күлүмүрдүүр эбэ күөх ньуурун хайытан, көтөөрү даллаҥныыр икки кынат курдук эрдиилэринэн кылбаҥнаан аргыый чугаһыырын күүтэн туран, ахтылҕаннаах уҥуоргу кытылбытын таптыыр харахпытынан имэрийэ көрөбүт, тэһийбэтэх курдук туттабыт-хаптабыт.

Мэлэкэлэр өссө салгыы күнү-түүнү супту айаннаан «үрэхпит баһын» булуохтаах буоллахпыт дии. Ол иһин бастаан эһиги туорааҥ диэн, түбэйдэр ыраата барар дьоҥҥо кыһалыннылар. Арай Иэйэ хайдах эрэ тиэтэйбэт курдук. Миэстэ уонна суох диэн, мин тыыны үтэн кэбистим. Онон Иэйэлиин түбэйдэри кытта хойутуу туораатыбыт. Мэлэкэбитигэр барарга иккиэйэҕин аргыстаһар буолан хааллыбыт. Мин оччоҕо уон сэттэбэр баран сылдьабын, кыыһым уон биэстээҕэ буолуо…

Бастаан оҕолорбутун ситиэх дьон курдук, саҥата суох хааман сыбыгыраттыбыт. Онтон күммүт арҕаалаан, дьонноох сиртэн тэйэн истэхпит аайы арыый бытаардыбыт. Сааскы ууттан таһымныы туолбут от үрэх суолбутун быһа охсон ааһар сиригэр инники тиийэн этэрбэспин уһуллум уонна кыыспын кэтэһэн турдум.

Иэйэ, бытааннык хааман кэлэн, этэрбэһин устаары төҥкөйбүтүгэр:

– Сүгэн туоратыым эрэ, – диэтим.

– Ууга мүччү туппат инигин? Соруйан… – диэтэ, аллараттан үөһэ көрөн туран.

Онно намтаабыт күн уотугар күлүмүрдүү сытар үрүччэ сүүрүгэ кини күлэн мичээрбит хараҕар, тэтэркэй иэдэһигэр дьэрэлийэр кустук буолан дьирибинии оонньоон ылла. Мин сүрэҕим эмиэ ол дьирибинэс кустук курдук, ибигирии-дьүрүһүйэ түһэргэ дылы гынна.

– Таастаах бэрэмэдэй эбитиҥ буоллар… быраҕыам да этэ… – диэбитинэн, үөс-батааска биэрбэккэ, кыыспын көтөҕөн ылан уҥуоргу кытылга илдьэн туруоран кэбистим.

Иккиэн күлэн саһыгырастыбыт. Оннук күлэ-үөрэ кэккэлэһэ хааман иһэн, дьэ, айахпыт аһыллан кэпсэтэн бардыбыт. Кэпсэтиибит бастаан «эн тоҕо», «онтон эн тоҕо?» диэн аахсыы хабааннаах саҕаланна.

Бэс ыйын саҥатын үрүҥ түүнэ аттыбытынан сыбдыйан ааспыта, кытара кыыһан саҕахха түһэн испит күммүт өр буолбакка, чараас ньалака былыттар алын кырыыларын уоттаах көмүс сардаҥаларынан тоҕо-хоро дуйдаан, аан дойдутун үрдүнэн хос күөрэйэн тахсыбыта. Биһиги урукку өттүгэр күн тахсыытын-киириитин уратылаах түгэҥҥин ээ диэн улаханнык болҕойбот бэйэбит бүгүн эрэ, дьэ бу кырдьык да, кинигэҕэ сурулларын, хоһооҥҥо хоһулларын курдук, кэрэ да көстүү эбит диэн итэҕэйэн, сүрэхпитинэн көрө, сүрэхпитинэн сөҕө истибит.

Ийэ айылҕа барахсан ситэн-хотон, ханнык халадаайын кэтэн ыһыахха барарын сыымайдыы олорор талымас дьахтар курдук, хонуу усталаах туоратынан атын-атын өҥнөөх сибэкки эгэлгэтин тэлгэтэн кэбиспит этэ. Кини нэлим солко сэбирдэҕинэн киэргэнэн, сиик таммаҕын оҕуруотунан чаҕылыҥнаан, хатыҥ ытарҕатын сарбынньаҕынан эйэҥэлээн биһигиттэн тугу эрэ эрэйэр, кистэлэҥ иэйии кэпсэнэр кэрэ тылларын истиэн баҕарарын биллэрэр курдуга. Биһиги эмиэ бэйэ-бэйэбититтэн тугу эрэ күүтүһэр курдук этибит эрээри, харахтарбыт харсыһа түстэхтэринэ куоттара охсон, илиилэрбит даҕайсан ыллахтарына тэйсиһэ түһэн, ол эрээри атыны, күннээҕини аҕала сатыы-сатыы кэпсэтэн, испитигэр бу айан хас биирдии атылын аһыйа, Мэлэкэ бөһүөлэгэ чугаһаан, ынах, сылгы суола-ииһэ хойдор сиригэр тиийэн кэлбиппит.

– Уйбаан, эйиэхэ улахан кылаас кыргыттара суруйаллар дуу? – Иэйэ эмискэ ыйыппыта.

Кини кыһаллыбатах курдук ыйыта сатаабыта, ол эрээри бүтүн бэйэтэ бүттүүн болҕомто буола тыҥаабытыттан, тохтуу түһэн мин диэки сэрэммиттии уһуннук көрөн турбутуттан сылыктаатахха, ити киниэхэ олус суолталаах ыйытыы быһыылааҕа.

– Суруйан, – диэн хайдах баарынан билинэр киһи буоллум.

Кыыһым төҥкөс гынан, суол кытыытыгар тоҕо эрэ кэмин иннинэ собус-соҕотоҕун үүнэн хаалбыт уоһах араҕас өҥнөөх сарыада сибэкки ала-чуо саһара тэтэрэн турарын туура тардан ылбыта уонна иннин диэки хааман дьулуруйбута. Мин арыычча ситэн, тилэх баттаһа истим.

– Ону тоҕо ыйыттыҥ? – диибин.

– Эн эмиэ суруйдуҥ дуу? – кыыһым эргиллэ биэрэн ыйытар.

– Ээ, суох…

Иэйэ суол кытыытыттан тууран ылбыт сибэккитин, атаҕын төбөтүгэр өгдөс гынан, мин ырбаахым уолугар иҥиннэрэ аспыта уонна сибэкки мин түөспэр хайдах көстөрүн быһаара сатыырдыы төбөтүн кыҥначчы туттан баран, кэннинэн хааман тэйэ түспүтэ. Онтон эргичис гынан, бөһүөлэк диэки сүүрэн курбачыйбыта. Маҥан былаата туртаҥнаан, икки суһуоҕа көхсүгэр эккирээн ырааттар ыраата турбута…

Сотору ыһыахтар саҕалананнар, мин идэбинэн эмиэ хастыы эмэ күн сүтэ-сүтэ, дьиэбэр сылдьар ыалдьыт, хонор хоноһо курдук кэлэн барар киһи буоллум. Улуу этээччилэр баар буоланнар, оһуохайга чугаһаабаппын даҕаны, ол оннугар икки атаҕым илгэтинэн мүһэ бөҕөтүн хомуйдум. Сылбырҕа буоламмын хапсаҕайга да үчүгэй этим эрээри, таптааммын атах оонньуутугар уонна сүүрүүгэ кыттарым. Ол саҕана сүүрүүнү ыһыах аайы тэрийэр этилэр, төһө уһуннаах сири сүүрэриҥ чопчу биллибэт: күөлү эргийэ, тыа саҕатыттан төттөрү кэлии эҥин диэн буолар. Көрөөччүлэргэ, дьэ, ол күндү көстүү буолар этэ. Ити билигин ат сүүрдүүтүн иннинэ эҥин тоҕо дьону сырыһыннаран ыһыах күүрээнин өрө көтөхпөттөрө буолла? Сүүрүү төрүт өбүгэ оонньуутугар тоҕо киириэ суоҕай, былыр да уҥмат тыыннаахтарынан, түөрт атахтаахтары кытта илин-кэлин түсүһэллэринэн биллибит, номоххо киирэн аатырбыт кус быһый дьон элбэхтэр этэ ээ.

Ыһыахтарга сылдьан, кымыс баҕаҕын анныгар тоҕуоруччу тэлгэммит эгэлгэ иһит-хомуос ойууларын умсугуйа одуулуур, кэрэлэрин кэрэхсии көрөр этим. Сытыы быһаҕы туттум да, тугу эмэ кыспытынан барар буолбут кэмим. Ону тэҥэ хаарты оонньуутугар уһулуннум. Хата, оҕо диэн сүүйсүүлээххэ чугаһаппат этилэр.

Мэлэкэ ыһыаҕар Иэйэлиин ыраахтан көрүстүбүт. Кини көрбөтөх курдук тутунна.

Сотору Иэйэни эһэтэ оҕонньор тоҕо пиэнньэргэ киирдиҥ, сэриигэ хомуйар дьонноругар кыһыл хаалтыһы баайаллар үһү диэн таһыйа сатаабытын туһунан сурах кэллэ. Мин испэр күлэ санаабытым – Иэйискэ таһыйтаран да бэрт ээ. Ити 1934 сыл эргин быһыылаах.

Сайыны быһа Иэйэлиин аргыстаспыт айаммытын хас биирдии түгэнин ырытан, хос-хос кэрчиктэргэ арааран ахта-саныы сырыттым. Ол аайы түөспэр туох эрэ сып-сылаас биллэн кэлэр. Ордук үрэҕи туоратаары көтөхпүппүн, сүрэҕим дьэрэлийэ-дьүрүһүйэ түспүтүн уонна кыргыттар суруйалларын туһунан ыйыппытын, саһара тэтэрэр уоһах араҕас сибэккини уолукпар кыбыта анньан баран, кыҥначчы туттан кэннинэн тэйэ хаампытын, суһуохтара эккирээн сүүрэ турбутун санаан кэлэ турабын. Киһи түөһүгэр сүрэхтээх эбитин бастаан итинник билэр быһыылаах: кими эрэ санаан минньигэстик нүөлүйэ ыалдьарыттан, кими эрэ ахтан күүскэ тэбэн, кинитэ суох бу Орто дойдуга тэһийбэт-тулуйбат гына тэһииркэтэн кэбиһэриттэн…

Иэйэ уолукпар иҥиннэрбит сарыада сибэккитин оскуолаҕа гербарийы хатарарга үөрэппит ньымаларынан харыстыы тэнитэммин, кинигэ быыһыгар укпутум. Сибэкки кини тэтэркэй иэдэстэрин, сандаархай харахтарын санатара. Хойут даҕаны сарыада үүнэн турарын көрдөхпүнэ испэр «Иэйэ сибэккитэ», «Иэйэ» диэн кистээн ааттыыбын. Ол кинигэбин сайын устата ааҕыахтааҕар, сибэккибин көрөөрү арыйбытым элбэх быһыылаах этэ.

Күһүн бэһис кылааспар үөрэнэр буоллум. Аҕам үөрэн да үөрэн диир. Бэйэм буоллаҕына оскуолаҕа Иэйэ таһыгар баар буолуохпун баҕарар эбиппин. Оттон ийэм: «Оҕом бэйэтэ билиэ буоллаҕа», – дии-дии, улаатан хаалбыт киһини эҥил баспыттан аллара тардан сыллаан сырылата сылдьар. Оо, ийэм, ийэм барахсан уйан да киһи этэ. Бараары-кэлээри гынным да, алаарыччы көрөр киэҥ хараҕыттан уу чаалыйан тахсар идэлээҕэ. Тоҕо оннуга буолла, бу олохпун түүйэрэ эбитэ дуу, дьэ, мин туспар чараас киһи этэ. Бэйэм да ону суоллаабыппын быһыылаах, киһиттэн таһыччы умсугуйар да, уйадыйар да идэлээхпин…

Оскуолабыт олоҕо дьаалатынан баран истэ, бииргэ үөрэнэр хас да уолаттарым бэһис кылааһынан тохтуубут, үлэһит буолар кэммит кэллэ дэһэллэр. Мин эмиэ сааһым ыраатта эҥин диэн, кинилэргэ кыттыһан кэбистим. Иэйэни күн аайы көрөбүн: «Ама, бу кинини оннук ахтар этим дуо, сайыны быһа?» – диэх курдук, хаһан да кэккэлэһэ хаампатах дьон курдукпут. Кыыһым мэлдьи дьиэс-куос буолар, ардыгар, киһи хомойуох, өссө миигин онон-манан киирэн буруйдааһыҥҥа эҥин кыттыһар.

Саас буолан, уолаттар оскуола былаһааккатыгар туос уураммыт кылыйан, буурдаан куоталаһабыт. Кыргыттар былаһаакка күрүөтүгэр өйөнөн туран көрөллөр, сороҕу тэптэрэллэр, сороҕу күлүү гыналлар. Биһиги, икки-үс уол, илин-кэлин түсүһэр идэлээх этибит. Үксүгэр ол мин туоспун аһара түһэ сатыыр мөккүөрдээхтэрэ. Хараҕым кырыытынан кыргыттар ортолоругар Иэйэ хара сэкиэттээх, сырдык былаачыйалаах кылбайан турарын көрөбүн, ол аайы атахтарым бэйэлэрэ кынаттаах курдук кыыралдьыйа ойоллор. Уолаттарбын ырааҕынан быраҕаттаан баран, хараҕым эмиэ били кылбаҕар хатыҥчаан кыыспар тартарда да… булбата. Олус кыһыйдым, кыыһырдым даҕаны. Мин кинини көрдүн диэн ыстанарбын билэн, соруйан баран хаалбыт.

Оннук үөрэх дьыла бүтэн, оскуолабыттан тохтоон, «Сэниэ олох» диэн холкуоспут үлэһитэ, чилиэнэ буоллум. Кыргыттар, сэттис кылааһы бүтэрээри, үөрэхтэрин салгыыллара билиннэ. Иэйэ баттаҕын ол кэминээҕи муоданан лэппэччи кырыйтаран сылдьара сонуннук көстөр. Былаат оннугар маҥан өҥнөөх бэриэт бэргэһэни кыҥначчы уурунан кэтэрэ кинини ордук тупсарар. Өссө куоптатын өрө тэбэн тахсыбыт тэрэгэр түөстэрин хараҕым кырыытынан кыбыста, долгуйа уоран көрөбүн.

Биэс кылааһы бүтэрбит, оччотооҕу кэминэн син додо курдук үөрэхтээх эдэр киһини, өр-өтөр гыммакка, холкуос суотчута оҥордулар. Холкуос үбүн-харчытын суоттуур быыччык үлэм таһынан нэһилиэк улахан-кыра кыһалҕаларыгар сорук-боллур уол буолан, ат үрдүттэн түспэппин. Сотору-сотору киин сиргэ – Бэс Күөлүгэр барар-кэлэр кыһалҕа үөскээн тахса турар. Онно сайыны быһа бэрэбиэһи күүтэн күммүн-дьылбын сүтэрэрбин сөбүлээбэккэ, биир киһи сүгэ-көтөҕө сылдьарыгар табыгастаах гына, хаптаһыны чараастык хайытан, олус чэпчэки, бэйэм бас билэр оҥочобун оҥоһуннум. Уһанан бүтэн баран, туга эрэ тиийбэт диэн, тула хаама сылдьан тобулан, икки ойоҕоһугар чорооҥҥо көрбүт ойуубун үтүгүннэрэн, оҥо быһыы оһуор астым. Онтон, дьэ санаам туолан, астыммыттыы ытыспын ытыспар сууралаан ылабын, тарбахтарбын саҥа көрбүттүү одуулаан турабын. Дьэ дьикти, ардыгар киһи илиитэ өйгөр оҥорон көрбүккүнээҕэр ордук тупсаҕайдык бэйэтэ билэринэн тутан-хабан, быһан-кыһан таһаарар сатабыллаах ээ. Уус дьон ону билэр.

Ол оҥочом, бэйэбин эрэ буолбатах, элбэх дьону абыраата. Түбэйгэ өрүс үрдүгэр олорор ыалга уурабын, Бэс Күөлүн өттүгэр Нэлбии диэн ыскылаат харабынайа оҕонньор көрүүтүгэр хаалларабын. Уран оҥоһуулаах, чэпчэки, түргэн диэн хайгыы-хайгыы дьон оҥочобун «уларсан» туорууллар уонна ылбыт сирдэригэр төттөрү аҕалан уураллар. Күһүн оскуола аһыллыбытын кэннэ, Иэйэни биирдэ эмэ тыыбар олордон эбэни туораппыт киһи диэн ыра санаалаахпын. Оннук түгэн, хомолтолоох да төрүөтүнэн буоллар, күүттэрбэккэ тосхойбута.

Өрүс хаайыан аҕай иннинэ, Иэйэ аҕата акка улаханнык дэҥнэнэн сытан хаалла. Кыыһын ыҥыртара Бэс Күөлүгэр, биллэн турар, миигин ыыттылар. Түбэйгэ диэри аллаах атынан түүннэри омуннаахтык айаннатан, өрүһү туораан баран, бөһүөлэккэ диэри буутум быстарынан сүүрэн, оскуолаҕа үөрэх бүтэ илик кэмигэр тиийдим. Суһал соруктаах киһи быһыытынан учууталлар хосторугар ойон киирэн, кыыспын ыҥыртардым. Мин көрүдүөр уһугар ыраах турбутум эрээри, кылаас аанын сэрэнэн аһан тахсыбыт кыыһы кытта харахтарбыт субу чуп-чугас курдук харсыһа түспүттэрэ. «Уйбаан Дьаакабылап ыҥыртарар», – диэтэхтэрэ, кыыс хараҕар соһуйуу, долгуйуу, саарбахтааһын, кэтэһии – барыта баара. Мин буоллаҕына ол харахтары көрөөт, куһаҕан сураҕы тиэрдэр сорудахтаахпын түгэҥҥэ умнан, даллайан туран хаалбытым.

Чугаһаан кэлбитигэр дьэ өйдөнөн, арыычча:

– Иэйээ, дьиэҕэр барар үһүгүн. Аҕаҥ… аҕаҥ акка дэҥнэннэ… – диэтим быһыылаах.

Кыыһым долгуйан кэһиэҕирбит куолаһынан:

– Тыыннаах дуо… – диэтэ.

– Тыыннаах, Иэйээ, тыыннаах… – кыыһым эмискэ, ийэтигэр дуу, аҕатыгар дуу саба түһэрдии, төбөтүн мин түөспэр анньан, чочумча тура түстэ…

Борохуотунан кэлэр таһаҕаһы харайарга анаан өрүс үрдүгэр тутуллубут уһун синньигэс ыскылаат таһыгар чөкөйөн турар харабынай оҕонньор кыстык угун саҕа дьиэтигэр диэри тугу да кэпсэппэккэ, тиэтэлинэн хааман кэллибит. Нэлбии оһоҕун үрдүгэр өрүү сылаас турар чэйин ойутан таһааран куппутун сыпсырыйа түһэн баран, үөрэхтээх дьон сиэринэн махтанан-баһыыбалаан, аллара тыыбытыгар түстүбүт.

Кыдьымахтанан эрэр эбэ хараара болоорор уутун устун оҥочом чэпчэкитик уҥуоргу кытыл диэки сундулуйар. Иэйэ мин иннибэр субу чугас, эрдиим салбаҕын диэки туора хайыһан соҥуоран олорор. Кини иэдэһигэр харах уута дуу, мин эрдиибиттэн бытарыйан тиийбит уу таммаҕа дуу олорсубут. Илиибин уунаммын сөмүйэбинэн ол таммаҕы туора хаһыйыахпын да сөп курдук. Оннук чугас олорор, дьэ, ол мин түүн-күнүс арахпакка санаатаҕым аайы ыраатан иһэр курдук күндү киһим. Тыыбар олордор түгэммэр бу курдук этиэм, саҥарыам этэ диэн сайыны быһа бэлэмнэммит, наардаабыт тылларбын өйдүү сатыыбын да, ол тыллар бу тохтоло суох иннин диэки дьулуруйар өрүс уутун кытта уу буолан устан хаала турар курдуктар. Ол куота устар тылларбын ситиэхтии кыһалла-кыһалла эрдиннэҕим аайы, оҥочону иилии кууспут, Иэйэ биһикки санныбытыгар олорсубут долгутуулаах чуумпу салгын эбии тыҥаан, ыйааһыннанан иһэр курдук.

– Бу эн тыыҥ дии? – икки киһи маннык чугас олордохторуна, ким эрэ, туох эрэ диэн саҥарыахтаах, кэпсэтиини саҕалыахтаах буоллаҕа.

Иэйэ, мин тыым буоларын бэркэ билэр эрээри, итинник ыйытарыгар тиийдэ.

– Мин тыым.

– Бэйэҥ оҥоһуннуҥ?

– Ээ, бэйэм.

– Уолаттар хайгыыллар этэ.

– Туох диэн?

– Оттон… чэпчэки диэн. Сыыдам диэн… Өссө оһуордаах диэн…

– Оттон… мин эйигин олордуохпун саныырым… – хайҕаммыппыттан эр ылан эбитэ дуу, бу айан кутурҕаннаах төрүөтүгэр сөп түбэспэт, сайыны быһа бэлэмнэммит тылларбар маарыннаабат халы-мааргы билинии миигиттэн ыйытыга суох төлө көтөн тахсыбыта.

Иэйэ, умса көрөн олорон, сонун тимэҕэ туох эрэ буолбутун мускуйар. Онтон мин диэки сандаарыччы көрөн таһаарар, хайдах эрэ холкутугар түспүт, миигин дьоллуур да, сордуур да кыах кини илиитигэр баар буолбутун билиммит курдук.

Акка мэҥэстиһэн барарбытыгар, кини бастаан ыҥыыр бүргэтиттэн тутуһан испитэ, онтон сиэллэрэн дьалкыһыппыппар синньигэс биилбиттэн кууһа түспүтэ. Нэксиэттэн дуу, соруйан дуу, иэдэһинэн көхсүбэр ыксары сыстан ыларыгар, били мин уоран көрө долгуйар икки дыыгынас төкүнүктэрим эмиэ биллэн ылаллар, ол аайы өйүм-санаам ыгыллан, туймаарыйан хаалар. Айаммыт атын төрүөттээҕэ буоллар, сүрэҕим кимтэн уонна тоҕо нүөлүйэ ыалдьар буолбутун субу манна этиэм, хамсаабат гына хам кууһан ылан, тэтэркэй нарын уоһуттан күүскэ да күүскэ ууруом этэ диэн, урукку курдук куоттаран, сүүрэн курбачыйа турарын эрэ кэнниттэн таптыы көрөн хаалыа суох этим диэн ардыгар хотуулаахтык сананабын…

Иэйэ аҕата аҕыйах хонон хаалла. Кыыс үөрэхпин тохтотобун диэбитин эһэтэ оҕонньор: «Син биир саах күрдьүөх эрээри бачча уһуннук үөрэммитиҥ дуо, баран үөрэххин бүтэр, хамыһаар буоларгын көрөн баран өлүөм этэ», – диэн сэттис кылааһы ситэрэригэр модьуйбут. Ити икки ардыгар маҥнайгы хаар кыыдамнаан түстэ, өрүс турара субу кэллэ. Суолу баттаһа суһал соруктаах, хас да буоламмыт, эмиэ Бэс Күөллээри хомуннубут. Иэйэ биһигини кытта барсар буолла. Хонтуораттан хоҥнорбутугар мин аппын туора тутан, санаабар кинини кэтэһэн турдум.

Кими кэтэһэрим таспар көстө сылдьара дуу:

– Иэйэ, Уйбааҥҥа олор! – диэн абыраллаах соруйуу иһилиннэ.

Ити айантан ыла кини биһикки чугаһаспыппыт. Бэс Күөлүгэр уонна Түбэйгэ хаста да кистээн көрсөн, санаабытын суругунан билсэн, таптал иэйиитин испитигэр иитиэхтээн Иэйэ оскуолатын бүтэрэригэр тиийбиппит.

Холкуоспут мунньахтарын моргуоругар бу кэмҥэ саҥа, дьулаан дорҕооннор холбоспуттара. «Тороскуустар» эҥин диэн биһиги түһээн баттаппатах өстөөхтөрбүт үөдүйэннэр, кистэнэ сылдьан дойдуну, сэбиэскэй былааһы куорҕаллаан сиэбиттэрэ ырааппытын туһунан уордаах кэпсээннэри ыырдыбыт оройуон дьоно кэлэллэрэ-бараллара элбээбитэ. Аны соторутааҕыта аҕай уруйдаабыт-айхаллаабыт салайааччыларбыт, суруйааччыларбыт «норуот өстөөхтөрө» буолан хаалбыттара. Ыгыатта биир холкуоһун дьоно төрүт-уус «ойуун ууһа» буолалларынан «Ойуунускай» диэн холкуоһу тэринэн олорбуттарын «Кыһыл ыллык» диэн аакка уларыттарбыттара. «Биһиги Ойуунускай аатынан буолбатах, ойуун ууһа буоларбытынан…» – диэн этэн көрбүттэрин саҥардыбатахтар үһү. Ол курдук ыраахтан кэлэр дьикти, киһи өйүгэр баппат сураҕы-садьыгы сүкпүтүнэн үүнэр күннэр-дьыллар уолута-соһута үтүрүһэн ааһан испиттэрэ. Дьон-сэргэ холкуос үлэҕэ былаанын аһара толорор туһугар уонна сэмэҕэ-суҥхаҕа түбэһимээри, утуйар ууларын умнан туран, үрдүк күүрээннээхтик үлэлииллэрэ. Оройуон салалтатыттан кэлэн араатардыыр дьону үтүктэн, сорохтор остуолу сутурҕалыы-сутурҕалыы сурах хоту этэри-тыынары да сатыыр буолбуттара, сорохтор хомуньуус баартыйа өстөөхтөрүн сибилигин да ылгыы барарга бэлэм буола сэргэхсийбиттэрэ, кэтиир-маныыр киэптэммиттэрэ, сорохтор төбөлөрүн ньыкытан, тоҕо эрэ, туохтан эрэ мэлдьи куттана сылдьар майгыламмыттара.

Оччотооҕу олох тигинэччи оттуллубут көмүлүөк уота күүдэпчилэнэ умайарын, үөлэһинэн кыһыл кыыма эрчимнээхтик ыһылла турарын санатара. Ол курдук күүстээх үлэ, холбоһуктааһын көҕө тыа сирин ньир-бааччы олоҕун уларыппыта, көрдөөх, күүрээннээх оҥорбута. Оҕо көрөр кырдьаҕастара суох ыаллар кыра оҕолорун атах-балай барбатын диэн, уһун быанан остуол атаҕар дуу, балаҕан баҕанатыгар дуу агдатыттан баайан баран үлэлэригэр бараллара. Төрөппүттэрэ төннөллөрүгэр оҕо, быата ыытар сиринэн сылдьа сатаан, ытаан-ытаан баран, сэниэтэ эстэн утуйан хаалбыт буолара үһү. Ону кэлэн быатыттан босхолуулларын туох эрэ көрүдьүөс курдук күлэ-күлэ кэпсиир буолар этилэр.

Мин улахан таптал уотугар умайа сылдьар буоламмын дуу, эбэтэр оһуохайтан ураты дьон атын күргүөм көҕөр тардыспат, бэйэм бэйэбэр сылдьарбын ордорор буолан иһэрбиттэн эбитэ дуу, төһө да хонтуора үлэһитэ буолларбын, ити дарбааннаах мунньахтартан, түмсүүлэртэн тэйэ соҕус, санаабар «Иэйэ» диэбитинэн тура-олоро сырыттым. Кыыһым сэттис кэнниттэн Мэлэкэ оскуолатыгар пиэнньэр баһаатайынан кэлэр буолан дьоллоото.

Ол саҕана улахан дьону үөрэхтээһин, ыраастык туттуу, дьиэттэн хотону араарыы, онтон да атын үөрэхтээх ыччат көҕүнэн ыытыллар үлэ элбэх этэ. Манна баҕас мин өрө көтөҕүллэн туран кыттабын. Оскуола дириэктэринэн ананан кэлбит саҥа киһи балалаайкаҕа оонньуурга, ыллыырга-үҥкүүлүүргэ, саахымакка үөрэтэр. Ыччаттар ону хабан ылан, ыраах түҥ тыаҕа бүгэн сытар бөһүөлэкпит олоҕун сэргэхситэбит. Саҥа дьылга онон-манан үүйэн оҕолорго кыыл-сүөл маскараатын оҥорон, харыйаны симээн оҕонньорго-эмээхсиҥҥэ соһуччу, оҕо дьоҥҥо умнуллубат бырааһынньыгы тэрийдибит. Ол сырыттахпытына биир ырыаһыт идэлээх, түптээх олоҕо суох, оччолорго көрөрбөр сааһыра барбыт, билигин санаатахха, дьэлтэйэр дьэтигэр сылдьар дьахтар баара, миэхэ харааччы иирэн хаалла. Тойугар киллэрэн хоһуйар, көрсө түстэҕинэ дьээбэтинэн сүгүннээбэт, ол-бу имэҥ-дьалыҥ туһунан таайтаран киһи сирэйин кытардар. Онтон сылтаан Иэйэм миэхэ улаханнык кыыһырда. Ону мин хайыамый, киһи айаҕын хайдах хам тутуомуй? Ырыа, кырдьык, табыллыбыт ырыа быһыылааҕа, дьон тута уоһугар түһэрэн ылбыта.

 
Уйгур уолан барахсан
Убуруоҕа диэммин мин
Уоспун-тииспин оҥостон
Уулла-тохто күүтэбин… —
 

эҥин диэн тыллардаах дьээбэ-хообо ырыа этэ ол.

Ол тойуксут дьахтар миигин хоһуйар ырыата тарҕаммытын кэннэ, Иэйэ балачча өр кэпсэппэккэ иэдэс биэрэ сылдьан баран, оскуола саҕаттан иннэлээх саптыы батысыһар дьүөгэтэ Огдуус кыыһынан миэхэ саппыыска ыытта. Сурукка сарсын киэһэ кинилэр бэйэлэрин эргэ өтөхтөрүгэр кэл диэн ыҥырбыт эбит. Болдьообут кэмигэр бөһүөлэктэн соччо ырааҕа суох ол өтөххө тиийдим.

Сууллан эрэр көмүлүөк оһох оттуллан турар. Ол уот эккириир төлөнө хамсыыр күлүк буолан балаҕан туруору эркинигэр уонна Иэйэ туохха эрэ булгуччу сананан кырыылана тупсубут сирэйигэр-хараҕыгар иччилээхтик оонньуур. Кыыһым миигин илиибиттэн сиэтэн уот аттыгар аҕалла уонна киһи саллыах, оһох кэнниттэн хаппыт сылгы баһын уҥуоҕун таһаарда…

– Мин Сэрбэкэ Сэмэн маннык сылгы чөмчөкөтүн миинэн олорон андаҕайбытын уоран көрбүтүм… Хоростор көмүстэрин ханна эрэ кистээбиттэрин кимиэхэ да этиэ суох буолан андаҕайар этэ. Хорос улахан уола Баппыанньый этэн биэрэр тылын хатылаан испитэ…

Иэйэ атыны кэпсии туран эмискэ:

– Эн миигин таптыыгын? – диэн ыйытта.

– Иэйэ, таптыыбын диэн этэбин дии мэлдьи. Эн буоллаххына кыыһыр да кыыһыр буолаҕын…

– Дьиҥнээхтик таптыыр буоллаххына, Сэрбэкэ Сэмэн курдук мин эппиппин хатылаан ис! – диэтэ уонна санныбыттан баттаан, сылгы чөмчөкөтүн үрдүгэр сөһүргэстэттэ.

Баттаҕы арбатан ойууннаах буола оонньооһун, хобордооҕу дүҥүр гынан тоҥсуйуу биһиэхэ, көрөрбүтүн үтүктэн улааппыт оҕолорго, баара. Онон, мин ол хаппыт сылгы баһа мииниилээх андаҕары бастаан оонньуу да курдук ылынаммын, улгумнук этэн, толорон барбытым.

– …Иэйэттэн атын кыыһы-дьахтары таптыы көрүөм да икки харахтарым оҥоччу уоллуннар, киниттэн атыҥҥа таптал тылын этиэм да тыллаах сыҥааҕым… – андаҕар айахха батаран саҥарыахха диэтэххэ дьулаан тылланан-өстөнөн барбыта. Ол да үрдүнэн мин, акаары, ону барытын үтүктэн истим, кыыһым кыыһырбатын, иллэстин эрэ диэн санаалаахпын. Айыыны-абааһыны итэҕэйбэт буолууга оскуолаҕа ускайдаабыттара да иҥэн сырыттаҕа. Кэнники санаатахха, бэйэтин эмиэ оннук андаҕатыах баар эбит, ону өйдүүр кэлиэ дуо?

Дьиҥэ, пиэнньэр баһаатай диэн абытай киһи буоллаҕа дии, уруккуну эһэр, саҥа олоҕу тутар инники кирбиигэ сылдьар, кэннинэн кэхтибэккэ, хаалынньаҥ өйү-санааны, сиэри-туому уодьуганныыры көҕүлүүр киһи. Ол эрээри Иэйэ дьэ итинник миигин андаҕатан турар. Эчи, тыла-өһө илбистээҕэ, кытаанаҕа… Киһи киһиэхэ ыарахан сыһыанын элбэҕи көрөн кэллим да, ол сахалыы андаҕар курдук киһи кэскилин таҥнары этиини уонна истибэтэх курдукпун…

Андаҕарын бүтэһик тылларын этитэн баран, Иэйэ сыҥаһа ороҥҥо баран олорбута. Мин сүрэҕим көбөн, сүһүөҕүм хамнаан кэлэн аттыгар олорбуппар: «Мин эйигин кимиэхэ да, кимиэхэ да биэриэм суоҕа!» – дии-дии, сүүһүн түөспэр анньан, сыстыаҕынан сыстыбыта. Миигин чахчы ким эрэ былдьаан баран эрэрин курдук, нарын эрээри, сүрдээх сэниэлээх илиилэринэн ыга кууспута. Уоспут уоспутун булса охсубуттара.

Дьиҥэ, бу да иннинэ тапталга иккиэн хардарыта билинэн кэллэхпит, ол эрээри субу курдук иччилээхтик, имэҥнээхтик, аһаҕастык ол туһунан кэпсэтэ илик этибит. Иэйэ миигин урут-уруккуттан, били таастаах бэрэмэдэйи сүктэриэҕиттэн, таптаабытын, Бэс Күөлүн оскуолатыгар үөрэнэр эрдэхпитинэ, кини өссө хаста да улахан кылаас кыргыттара миэхэ суруйбут суруктарын аара туппутун, мин ааппыттан куһаҕан суруктары кинилэргэ ыытан тэйитэлээбитин эҥин барытын бу манна олорон билиммитэ. Итинник кэпсэтии, уураһыы-сыллаһыы кэнниттэн атыҥҥа да тиийии ханна барыай, баар буоллаҕа…

Арай ийэм: «Баһаатай Иэйэҕэ кутуруксут курдуккун», – диир, миигин хам ылан кэбиспит таптал дьайыттан ыраастыы, тэйитэ сатыыр курдук. Бэйэм да өйдүүн-санаалыын сүүйтэрэ сылдьарым көстөрө буолуо. Ийэм урут уһуннук ыраата барарбын туорайдаһар бэйэтэ, «өй булан», бэл «тыаҕа бултуу барыаҥ этэ» диэн тыл көтөҕө сырытта. Оҕо сылдьан ким эрэ өрүс тааһа толору хааламмыт бэрэмэдэйин кини уолугар сүктэрэн бачча ыраах сиргэ хаамтарбытын аньыыта-харата өтөр-өтөр ахтыллар буолла. «Ити кыыс оҕобун ханна-ханна тиэрдэр…» – диэн өрүтэ тыынар. Онон, кистэлэҥмит кистэлэҥ буолан бүтэн, ийэм ууламмыт хараҕын анныгар Иэйэбиниин холбоһон кэбистибит. Иччитэх турбут биир балаҕаны оҥостон, саҥа ыал туспа буруо таһаардыбыт. Уонна хаһан да дьол диэни билиэ суохпун биттэнэн быһыылаах, хас биирдии күнүм олох үөрүүтүнэн дьалкыйа туолан, ааһа таһымнаан барбыта.