Читать книгу: «Депутат чаклар бар иде / И мы были депутатами», страница 4

Без – программалар күргән халык…

(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)

Без үз гомеребездә бик күп төрле программалар күргән халык. Заманында бишьеллыклар, җидееллыклар бар иде. Гомер булгач, коммунизмга алып баручы егерме еллык программаларны да, тирән кризистан чыгарырга тиешле биш йөз көнлекләрен дә күрергә насыйп булды. Программалар языла торды, тормышыбыз зур тизлек белән артка таба тәгәри барды. Монысы инде элеккеләре кебек булмас дип ышаныйк. Һәм булмас та. Беренчедән, тарихыбызда сабак, гыйбрәт алырлык хәлләр күп булды. Икенчедән, әлеге Программа Татарстан тарихында беренче генә булса кирәк. Һәрхәлдә, мөстәкыйль республика буларак, без үз өстебезгә бик зур йөк алабыз, халкыбызны яхшы тормышка ышандырабыз. Әгәр дә кабул ителгән Программабыз тормышка ашмый калса, без Россиягә генә бармак төртеп күрсәтә алмаячакбыз. Барысы өчен дә үзебезгә җавап бирергә туры киләчәк.

Мин чыгышымда Программаның «Культура и искусство» дигән бүлегенә кагылып үтәрмен. Ни өчен «культура и искусство» дидем, чөнки Программа русча язылган, татарчага тәрҗемә ителмәгән. Иң элек шунысын әйтергә тиешмен: әлеге китап итеп басылган Программага кертелгән кадәресе мәдәниятебезнең бүгенге торышын тирәнтен аңлап, проблемаларны белеп, төшенеп язылган.

Программада мәдәни-агарту учреждениеләренең эшенә, милли гореф-гадәтләребез үсешенә, фольклор һәм үзешчән сәнгатьне үстерүгә күп урын бирелгән, туган телне өйрәнүгә дә игътибар ителгән. «В процессе реализации Государственной программы РТ по сохранению, изучению и развитию языков народов республики следует разработать республиканскую программу комплектования библиотечных фондов национальной и краеведческой литературой», – диелә Программада. Бу – бик әйбәт фал. Шулай да телләр турындагы Законыбыз алай тиз генә үтәлмәс, дип уйлыйм. Бюджеттан бүленгән акчаның узган ел бик аз өлеше генә бирелде. Быел исә бүгенгә кадәр бер генә тиене дә бирелгәне юк! Ә ел узып бара. Аннары нинди китаплар белән тулыландырырбыз икән без ул китапханәләрне? Ул хакта Программада бер сүз дә юк. Республикада полиграфия базасының үсеше турында, татар китабын чыгару турындагы проблемалар хакында кем кайгыртырга тиеш? Сүз дә юк, телләр турындагы Законны тормышка ашырырга кирәк. Ләкин бармак белән генә санарлык татар китабы чыгарып, берничә мең китапханәне ничек тулыландырасың? Ә инде бүгенге китап кибетләрендәге китапларны күрәсездер, бәлки, укыйсыздыр да: анда рус телендәге шыплап тутырылган боевиклар, фантастика, эротика, тегенди-мондыйлар турында романнар…

Программада профессиональ сәнгатькә, кызганычка каршы, бик аз урын бирелгән. Анда да гомуми сүзләр белән генә әйтелгән. Мәсәлән: «Государственная поддержка профессиональных коллективов». Моның бит безнең өчен бер яңалыгы да юк. Шөкер, моңа кадәр дә театрларыбыз, төрледән-төрле оркестрларыбыз, ансамбльләребез бюджет исәбенә яшәделәр һәм яшиләр. «Проведение фестивалей, конкурсов, праздников искусств». Әйе, фестивальләр һәм бәйрәмнәрне без инде уздыра беләбез, күп очракта хәтта арттырып та җибәрергә яратабыз. Бюджет акчасының шактый өлеше шуларга китеп бара. «Введение новой гонорарной политики». «У кого что болит» дигәндәй, менә монысы – ярый торган эш. Тик ул ничек хәл ителер, анысын әлегә белгән юк. Бүген дә бөтенләй үк гонорарсыз утырмыйбыз, әмма бу мәсьәлә безнең иҗат кешеләрен бик тә борчый. Биредә мин иң элек язучыларны, композиторларны һәм журналистларны күз алдында тотам. Кыргый базар нәкъ менә аларны ыштансыз калдырды. Арабызда бер-ике акчалы иҗат кешесе бар икән, ул әле барыбыз да шундый дигән сүз түгел.

Бер генә мисал китерәм дә шуның белән тәмамлыйм. Үткән атнада мин «Мәдәни җомга» газетасыннан узган елгы өч материалым өчен берьюлы бик күп гонорар алдым. Бер полоса тутырып басылган бер иҗат портреты өчен – 34 848 сум, икенче бер мәкаләм өчен – 21 780 сум, бер полоса шигырьләр циклы өчен 27 878 сум акча. Ул полосада 10 шигырь иде. Димәк, минем бер шигырем 2787 сум чамасы тора. 100 шигырь язсам, 270 мең чамасы гонорар алачакмын. Ул кадәр шигырьне язар өчен, бик актив шагыйрьгә дә берничә ел вакыт кирәк булачак. Әле дә яза безнең татар язучысы, әле дә түзә дияргә генә кала.

Үземнән мисал китергән өчен, сездән гафу үтенәм һәм шуны әйтмәкче булам: «Культура и искусство» бүлеге шактый бай һәм тирән анализлы булса да, мәдәниятебезнең кайбер өлкәләре бөтенләй искә алынмаган. Ул – полиграфия, китап бастыруның торышы. Шулай ук иҗат союзлары турында да бер сүз юк. Әмма мине иң нык борчыганы – вакытлы матбугат һәм радио-телевидение. Алар турында, ни өчендер, бер генә сүз дә әйтелмәгән. Миңа калса, массакүләм информация чараларының бүгенге торышы безне бик тә борчырга тиеш, һәм ул Программада, һичшиксез, урын алырга тиеш.

Программа матур һәм сыйфатлы итеп, китап рәвешендә чыгарылган. Бер генә татар язучысы да шушындый китап чыгарудан баш тартмас иде. Тик ул бер файдасызга чиновникларның эш өстәлендә тузан җыеп ятмасын иде, шушы китап язучыларыбызның яңа китапларын чыгаруга да этәргеч булсын иде. Шул чагында гына ул безнең өчен кадерле китап, кадерле Программа булачак!

Кыскасы, файдалы зур эш эшләнгән, зур чыгымнар тотылган, хәзер инде, җиң сызганып, шушы Программаны тормышка ашырасы гына калды!

1996

Ояты үзебезгә булыр!

(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)

Әгәр хәтерләсәгез, 1996 елгы бюджетны кабул иткәндә, депутатлар тырышлыгы белән мәдәнияткә, матбугатка, телевидениегә шактый гына миллионнар, миллиардлар өстәлгән иде. Без моны гомумкультурабызга зур булышлык дип кабул иттек. «Бездә дә культурага мөнәсәбәт уңай якка үзгәрә башлады», – дип шатландык. Кызганычка каршы, әлеге акчаларның күбесе адресына барып җитмәде. Авылларыбыздагы культура учаклары кызганыч хәлдә калды. Китап чыгару эше бер адым да алга китмәде, киресенчә, тагын да арткарак тәгәрәде. Татар телевидениесенең вакытын бер сәгатькә арттыру өчен, 3 миллиард сумнан артык акча таптык. Соңыннан Министрлар Кабинетының карары да булды. Ләкин татар телендәге тапшырулар бер минутка да артмады. Татар телевидениесе ул вакытны ел буена чит ил киносы әйләндерү өчен файдаланды. Шушылар турында уйлангач, кирәк микән бу кадәр тырышу дип тә куясың.

1997 елгы бюджет проектына да безнең комиссиянең тәкъдимнәре җитәрлек. Проекттагы кимчелекләрне, ялгышларны бүген үк төзәтергә кирәк, чөнки шул ук әдәбият-сәнгать әһелләре, мәдәният эшлеклеләре ел дәвамында барыбер Президентның да, Премьерның да бусагасын таптаячаклар. Ишектән кертмәсәң, алар тәрәзәдән керәчәкләр. Сезнең күңелләрегезнең йомшак чагын барыбер туры китерәчәкләр. Алып килгән хатларына «Поддержать!», «Прошу решить положительно!» дигән визаларны барыбер куйдыртачаклар.

Конкрет тәкъдимнәргә күчәм. Мәдәнияткә, һичшиксез, 7 миллиард 570 миллион сум өстәргә кирәк дип исәпли комиссия әгъзалары. Белүебезчә, бюджетны эшләү барышында тарихи һәм мәдәни хәзинәләрне реставрацияләү өчен, авыл клубларына әйберләр алу өчен планлаштырылган 7 миллиард сум «Казан Кремлен торгызу» «строка»сына кертелгән. Моның белән һич кенә дә килешеп булмый. Бу – калган тарихи-мәдәни хәзинәләребезне торгызу бөтенләй диярлек туктатылачак дигән сүз. Безне бигрәк тә «Болгар» тарихи-архитектура тыюлыгы борчый. Бабаларыбызның изге урыны болай да ташландык хәлдә. Шуңа да карамастан аннан халык өзелми. Киләсе елда Бөтендөнья татар конгрессының икенче корылтае җыелачак. Дөньяның төрле почмакларыннан татарлар кайтачак. Алар безгә рәнҗеп китмәсеннәр өчен, «Болгар»ны кичекмәстән торгызырга, тәртипкә китерергә кирәк.

Бюджет проектында иҗат союзлары өчен 851 миллион сум гына чыгым каралган. Язучылар берлегендә генә дә 250 дән артык язучы исәпләнә. Аларның шактый гына өлеше беркайда да эшләми, язучылык белән генә шөгыльләнә. Китаплары күптән инде чыкмый. Фактта алар – эшсезләр. Ләкин аларга бернинди дә эшсезлек пособиесе бирелми. Аннары юбилейлар, иҗат кичәләре уздырырга кирәк. Язучылар да китә тора. Ул язучыларны, һич югында, үзләре үлгәч булса да, хөрмәтләп озатырга кирәк. Каберләренә ташлар, һәйкәлләр куярга кирәк. Аларның берсе дә бушка эшләнми. Безнең шулай ук Рәссамнар берлегебез бар. Аның 60 ел дәверендә бюджеттан бер генә тиен дә акча алганы юк. Кайберәүләр: «Рәссамнар – бай халык», – диләр. Һич тә алай түгел. Күргәзмәләр залын тотар өчен генә дә айга 40 миллион сум акча кирәк. Шуңа күрә без аларга ярдәм итәргә, елга 100 миллион сум бюджет акчасын жәлләмәскә тиешбез.

Менә берничә ел инде республикада «Татар-информ» эшләп килә. Ул – республикадан читтә яшәүче татарлар белән турыдан-туры эшләүче, татар диаспорасына ярдәм күрсәтүче бердәнбер оешма дисәң дә була. Бюджет проектында каралган сумма аларның эшчәнлеген тәэмин итәрлек түгел. Аннары безне гаҗәпләндергән тагын бер факт: ул да булса Татарстан китап нәшриятының бюджет проектыннан бөтенләй төшеп калуы. Бу – тарихта булмаган хәл. Хәтта сугыш елларында да татар китабы чыгудан туктамаган. Бу – татар китабын үлемгә хөкем итү белән бер. Ә сүз фәкать 6 миллиард сум турында бара.

Мине борчыган тагын бер әйбер бар. Ул – кинематографиягә караган маддә. Анда нәфис фильм өчен бер генә тиен дә акча каралмаган. Хәтерләсәгез, без, депутатлар, Кинематография дәүләт комитетын яклап, саклап калдык. Аның яңа җитәкчесен хупладык. Татар киносы булыр дип өметләндек. Әмма «Болгарның җылы җилләре» тирәсендә салкын җилләр исә башлады. Хәтта үзебезнең депутатлар арасында да аңа мөнәсәбәт төрлечә. Ә комитет кешеләре, ул кинога акча бүлмәгез, дип, дәүләт җитәкчеләренең ишек төпләрен таптыйлар. Менә бу чын татарча «кино» инде. Булачак беренче татар киносына ярдәм итәргә кирәк. Башланган эшне, яртысы эшләнгән килеш ташлап, кеше көлдермик. Һәм безнең комиссиянең фикере мондый. 1996 елгы акчаның да әле 30 проценты гына тотылган. Киноның инде 60 проценты төшерелгән. Быелгы биреп бетерелмәгән 7 миллиардны булса да киләсе ел бюджетына, һичшиксез, кертергә кирәк.

Телләр турындагы Законны тормышка ашыру чаралары өчен бюджет проектында аерым «строка» бар. Узган елгы бюджетка моның өчен 5 миллиард сум каралган иде. Ул фәкать 15 процентка гына үтәлде. 1997 елга да былтыргы кадәр генә каралган. Мин моны ниндидер бер аңлашылмаучанлыктыр дип уйлыйм, һәрхәлдә, махсус уйланылган, республикадагы тотрыклы сәяси тормышны юри бозар өчен эшләнгән эш түгелдер. Әмма, иманым камил, әгәр дә әлеге сумма шушы килеш калса, җәмәгатьчелектә, бигрәк тә татар җәмәгатьчелегендә, зур ризасызлык тууы бик мөмкин. Соңгы вакытта татар телен дәүләт теле итү өлкәсендә күпмедер җанлану, кызыксыну бар, теләк бар, әмма бу – зур чыгымнар сорый торган эш. 5 миллиард ул – бүген «скромный» гына бер коттедж бәясе. Мәсәлән, Татарстан китап нәшриятында профессор Фуат Ганиев төзегән икетомлык русча-татарча академик сүзлекнең кулъязмасы ята. Аны чыгарыр өчен 1,5 миллиард сум кирәк. Ә андый сүзлекләр, дәреслекләр, китаплар йөзләгән булырга тиеш. Шуңа күрә дә Финанс министрлыгы быелгы бурычларын да биреп бетерергә бурычлы. Һәм мин 16 нчы маддәнең 14 нче пунктын 12 миллиард сум дип үзгәртергә кирәк дип исәплим.

Әгәр инде Конституция дә, телләр турындагы Закон да үтәлми икән, аларны акча юклыктан үти алмыйбыз икән, әйдәгез, Конституция белән Законга вакытлыча төзәтмә кертик. «Финанс хәлләре әйбәтләнгәнче, Татарстанда дәүләт теле булып рус теле генә исәпләнә», – дип язып куйыйк. Халыкка аңлатырбыз. Бәлки, безнең хәлгә керерләр. Ояты үзебезгә булыр!

Аннары, законнарның үтәлмәве дигәннән, безнең комиссия әгъзаларын татар милли университетының язмышы да бик борчый. Бюджет проектында ул хакта берни дә юк, ә Дәүләт Советының карары бар. Эшче комиссия төзелде. Менә-менә булачак, дидек. Булмады. Һәрхәлдә, бу хакта без тулы җавап алырбыз дип ышанам. Булачакмы ул, юкмы? Булса, кайчан булачак? Булмаса, ни өчен булмаячак?

Берничә көн элек безгә АНКОның, ягъни Татарстан Республикасының Милли-мәдәни җәмгыятьләр ассоциациясе, җитәкче-президенты Сәгыйть әфәнде Джаксыбаев мөрәҗәгать итте. АНКО ул – мари, удмурт, чуваш, украин, немец, яһүд һ.б. халыкларның мәдәни җәмгыятьләрен берләштергән билгеле оешма. Аларның эшләнгән эшләре да җитәрлек. Әгәр башка халыклар безгә һәм читтәге татарларга уңай мөнәсәбәттә булсын дисәк, үзебездәге азсанлы халыкларга һәрьяклы ярдәм итәргә тиешбез. Шуңа күрә әлеге ассоциациянең чыгымнарын аерым «строка» итеп бюджетка кертергә кирәк, дип уйлыйм. Алар күп тә сорамый. Сүз 150 миллион турында бара. Без акчасызлык заманында яшибез. Бюджетта акча юк! Юкка без үзебез дә тук! Әмма шунысы гаҗәп: акча ул юк та, бар да! Татар китабы өчен юк ул, миллиардлар тотып уздырылган бәйрәмнәргә бар! Татар теле өчен юк ул, чит илләргә йөрергә, юбилейларга, презентацияләргә бар! Культурага юк ул, шикарный офисларга, импортный мебельләргә бар! «Ыштансыз артка каеш бау» шул буладыр инде. «Замашка»лар безнең – европейский, мөмкинлекләр генә – татарский. Акча бар бездә, акча җитәрлек. Кирәк урынга гына тота белергә кирәк. Акчаның кайларга киткәнен, кайларга тотылганын миннән усалраклар әйтер. Хәер, сез аны үзегез дә яхшы беләсез, белмәмешкә генә салышасыз.

27 декабрь, 1996

Историческая память народа

(Из выступления на сессии Государственного Совета)

Когда речь идёт об архивных учреждениях и архивах, так и хочется назвать их хранилищами исторической памяти народа, домами его истории. Ведь архив для нас – это прежде всего истоки, рукописи, свидетельства, голоса далёких времён и судеб, это неугасающий след, горячее дыхание истории. Архивисты же – хранители живой древности, оснований истории народа. И сегодня, наверное, нет семьи, которая не обращалась бы в архивы: старшее поколение собирает данные о стаже работы, о фактах награждения медалями, хлопочет о метриках, семьи репрессированных ищут документы, восстанавливающие добрые имена своих родственников. Только в период подготовки к 50-летию Победы архивы Татарстана обслужили около 100 тысяч человек – почти целую армию ветеранов. Радует то, что в последнее время в архивы приходит всё больше молодых людей, которые хотят знать генеалогию своего рода, историю своих предков для составления шаджара. Ведь издавна считалось обязательным знание родословной до седьмого поколения. Такова была заповедь старших поколений, сохранившаяся и по сегодняшний день.

А ещё радует, что одновременно со строительством и реконструкцией главных мечети и храма в Казанском Кремле руководители республики не забыли выделить и здание под архивохранилище, отвечающее современным требованиям хранения документов. Это позволит намного смягчить то кризисное состояние, в каком оказались архивы, часть которых и по сей день продолжает влачить жалкое существование в затапливаемых подвалах жилых домов и неотапливаемых церквях. Причём заполняемость всех архивов составляет более 100 процентов. В результате даже Центральный государственный архив, преобразованный на днях с одобрения нашей комиссии в Национальный архив Республики Татарстан, вот уже несколько лет вынужден прекратить приём документов от учреждений и предприятий, а из районов документы не принимались уже более полувека. А разве суверенный Татарстан не должен иметь своего самостоятельного исторического архива, закрытого при тоталитарном режиме ещё в 1938 году? Нет у нас, как в других республиках СНГ, и архива научно-технической документации, хотя насчитывается десятки НИИ. У меня, как у писателя и депутата, особое беспокойство вызывает сохранность документов, связанных с судьбой татарской литературы и искусства. По каким только музеям, библиотекам и архивам не разбросаны сегодня бесценные реликвии нашей культуры! И опять напрашивается вопрос, разве не пора и у нас, как в других государствах, создать Государственный архив литературы и искусства? В этой связи особо хотелось обратить ваше внимание и на такой, на мой взгляд, немаловажный факт: если документы на бумажной основе сегодня довольно-таки полно представлены в архивных фондах творческих союзов, различных редакций и театров, то со звуко- и видеорядом дело обстоит совсем из ряда вон плохо. В условиях отсутствия в нашей республике специализированного архивохранилища кинофотодокументов их сохранность вызывает серьёзные опасения. Вот почему мы очень надеемся, что решению проблемы обеспечения сохранности богатого архивного фонда Республики Татарстан, насчитывающего около 4,5 миллиона единиц хранения, будет способствовать реализация принятого в прошлом году постановления Кабинета Министров Республики Татарстан о сооружении пристроя к зданию бывшего партархива, где можно было бы разместить ещё 1,6 миллиона архивных дел.

Конечно, разом такое, особенно в наше сложное, переходное время не решить. Но ведь никто этого и не требует. В Государственной программе развития архивного дела следует, видимо, наметить поэтапный план eгo проведения.

Статья 18 проекта закона возлагает на местные органы государственной власти задачу обеспечения архивов соответствующими помещениями. Надо сказать, что документы самого многочисленного звена учреждений Государственной архивной службы районных и городских архивов являются важной источниковой базой, отражающей развитие всего социально-экономического облика современных городов и сёл. На сегодняшний день в райгосархивах насчитывается более 0,5 миллиона дел, что превышает весь архивный фонд ряда наших соседних республик и областей. Однако обеспечение сохранности архивного фонда Республики Татарстан на местах вызывает серьёзную тревогу. По существу, в городах и районах республики на сегодня нет ни одного архивохранилища, полностью отвечающего требованиям дня. Особенно неблагоприятная ситуация по обеспечению сохранности документов сложилась в Буинском райархиве, фонды которого являются одними из крупнейших в республике. Потолок и стены обиты досками, электропроводка открытого исполнения, деревянные стеллажи, полки которых рассохлись и покосились, не имеют огнезащитной пропитки, охранно-пожарная сигнализация и водоснабжение отсутствуют. Степень же загруженности хранилища составляет около 130 процентов. А в Атнинском, Бугульминском, Дрожжановском, Тюлячинском районах даже отсутствуют помещения под архивохранилище, хотя архивные отделы существуют уже не один год. В Кайбицком районе, созданном пять лет назад, архивное учреждение не создано вообще, в результате чего люди за каждой справкой вынуждены ездить в соседний Апастовский район.

Всё это, к сожалению, ведёт к невосполнимым потерям нашего архивного фонда. Назову лишь некоторые из них: сгорели при пожаре документы постоянного хранения Чистопольского райпо и райфинотдела, сгорел весь архив Шланговского сельсовета Дрожжановского района, из-за отсутствия элементарных условий для хранения утеряны документы Муслюмовской центральной больницы. По этой же причине потерялись материалы постоянных депутатских комиссий Комсомольского районного Совета города Набережные Челны, годовые отчёты отдела культуры Менделеевского райсовета и т. д. Причём до принятия рассматриваемого сегодня Закона никто по существу за утерю архивных документов ответственности не несёт. Вот поэтому наша комиссия считает, что необходимо выработать и механизм выполнения рассматриваемого сегодня документа – Закона Республики Татарстан «Об административной ответственности за нарушение архивного законодательства Республики Татарстан».

В целом подготавливаемый проект закона отвечает требованиям времени, и наша комиссия просит утвердить его в первом чтении. Принятие настоящего Закона, несомненно, явится надёжной правовой основой для дальнейшего развития архивного дела в республике.

28 марта 1996

Тел безне берләштерергә тиеш!

(II Бөтендөнья татар конгрессында ясаган чыгыш)

Тел факторы төрле халыкларның тормышында төрле көчкә, әһәмияткә ия. Әйтик, татарлар шикелле үк бөтен дөньяга сибелгән яһүдиләр һәртөрле тарихи һәм иҗтимагый шартлар аркасында бүген үз милли телләренә ябышып ятмыйлар, милләтне милләт иткән төп факторга исәпләмиләр. Белоруслар белән украиннар да, мөстәкыйль дәүләт булып яшәүләренә карамастан, бүгенге көндә дә күбрәк рус телендә аралашуны уңайлырак күрәләр. Индиядә исә әле һаман да дәүләт теле – инглиз теле. Мисалларны күбрәк тә китерергә булыр иде. Ә безнең татар өчен тел мәсьәләсе яшәү белән үлемгә тиң. Телең яшәсә, халкың да яши, телең үлсә, халкың да юкка чыга. Безгә өченче вариант бирелмәгән. Милләтебез өстенә ябырылган бөтен бәлаләрне татар теленең статусы югары булмаудан күрәбез. «Әгәр татар теле чын мәгънәсендә дәүләт теле булса, барысы да яхшы булачак», – дип, чын күңелдән балалар ышануы белән ышанабыз.

Туган телебезнең гасырларга сузылган фаҗигале бай тарихы, бүгенге реаль хәле һәм әлегә язмышы төгәл генә хәл ителеп бетмәгән шактый томанлы киләчәге бар. Ул, чыннан да, дөньяда иң бөек ундүрт тел исәбенә керә микән? Төгәл генә әйтә алмыйм. Бу мисалны галимнәребез еш кабатласалар да, аның чыганакларын күрсәткәннәрен хәтерләмим. Аның шулай икәнлегенә ихластан ышанасы килә. Ләкин шуны гына беләм: тел ул – халыклар язмышының, халык күңеленең көзгесе. Халкыбыз нинди – телебез дә шундый. Ә халкыбызның бүгенге халәте һәммәбезнең дә күз алдында. Яхшысы-яманы да, бөеклеге-мескенлеге дә – бөтенесе бергә буталып беткән. Күпме генә үзара бәхәсләшсәк, тарткалашсак та, гаеплеләрне табарга һәм фаш итәргә тырышсак та, татар теленең язмышын, димәк, халкыбыз язмышын да, үзебезгә хәл итәсе. Ләкин моны зар елап, тиргәшеп кенә эшләп булмаячак. Шуңа күрә нәкъ менә бүген «татар теле бетә, татар теле үлә» дип сөрән салу, адым саен бер үк сүзне тәкрарлау килешми дә, хакыйкатькә дә туры килеп бетми. Алай бик батыр булгач, бу хакта иртәрәк, 20–25 ел элегрәк чаң кагарга иде. Әгәр ул вакытта дәшмәгәнбез икән, фәкать бер генә юл кала, эш эшләргә, хәрәкәт итәргә, югалтканнарыбызны эзләргә һәм табарга! Әгәр үзен татар итеп тойган һәркем үз урынында үз татар телен онытмый икән, эшендә, һөнәрендә файдалана икән, – татар теле яшәр. Аннары телебез фаҗигале гасырлар аша шушы көнгә килеп җиткән икән, биредә инде без хөрмәтле әдипләребезгә, тел галимнәренә, укытучыларыбызга, бигрәк тә татар халкының үзенә рәхмәтле булырга тиешбез. Башка халыклар, без күргәнне күрсә, күптән инде бөтен милләтләре белән рус телле манкортка әйләнеп беткән булырлар иде. Үзебезнең кемлегебезне беләсебез килсә, башкаларга, күрше-тирәгә игътибар беләнрәк карыйк. Аларның хәлләре дә, телләре дә безнекенә караганда бик күпкә хәвефлерәк. Менә аларның туган телләре, чыннан да, упкынга килеп терәлгән. Ләкин без – бөек халык! Тарихыбыз да баерак, мөстәкыйльлегебез дә, тоткан мәсләгебез дә башкарак. Кемлегебезне белер өчен, без үзебездән зуррак халыкларга карыйбыз, телебезне дә аларның телләре дәрәҗәсенә күтәрергә омтылабыз. Бу яктан караганда, татар теленең бүгенге хәле шактый кызганыч, шактый аянычлы. Бүгенге төп максатыбыз да – татар телен бик күп тарафларда яшәүче халкыбызның уртак бер бөек теле итеп саклап калу, аны шушы матур килеш киләчәк буынга – XXI гасырда яшәячәк татарларга тапшыру, ә инде Татарстаныбызда чын мәгънәсендә дәүләт теле дәрәҗәсенә күтәрү. Бөек эш башланды инде. Һәм, иманым камил, бу тугры юлдан читкә тайпылып, туктап калу да, артка чигенү дә булмаячак.

Тел үсешенең, тел яшәешенең табигый закончалыклары бар. Ләкин тел бүген безнең өчен филология өлкәсенә генә кагыла торган бер күренеш түгел. Ул турыдан-туры иҗтимагый һәм милли сәясәтебезгә бәйләнешле. Шул сәбәпле бүген безгә күбрәк нәкъ менә тел сәясәте турында фикер алышырга кирәктер. Ни өчен дисәң, бүгенге тарихи һәм иҗтимагый ситуациядә тел сәясәте тормышыбызның телгә мөнәсәбәте булган бик күп өлкәләргә тәэсир итә. Һәм без (мин монда хакимиятне һәм рәсми оешмаларны күз алында тотам) телебезнең үсешенә, аның тормышыбыздагы кулланылышына законнар, карарлар, указлар нигезендә турыдан-туры тәэсир итәргә, аңа юнәлеш бирергә бурычлыбыз. Әлбәттә, тел сәясәте бер безнең халыкка гына кагылмый. Ул – бик күп халыкларга, дәүләтләргә хас күренеш. Бу мәсьәләгә караган халыкара документлар да җитәрлек. Шулар арасында «Региональ һәм азчылык халыклар телләре турында Европа хартиясе» безнең өчен, миңа калса, аеруча әһәмияткә ия. Шунысы да игътибарга лаек: ул Европа Советында 1992 елда, ягъни без телләр турындагы Законны үзебездә кабул иткән елда кабул ителде. Россия дә хәзер Европа Советында. Әгәр шулай икән, ул аны ратификацияләргә тиеш булачак. Шунысын да әйтеп китик: әлеге Конвенция Россиянең телләр турындагы Законына һич кенә дә каршы килми. Безгә мондый документларны ныклап өйрәнергә, алардан файдаланырга һәм эшебездә кулланырга кирәктер.

Ә бездә бу изге эшнең башында, барлык демократик илләрдәге кебек үк, Татарстан Республикасының Дәүләт Советы тора дисәм, һич тә ялгыш булмас. Әлбәттә инде, тел белгечләребезнең актив катнашлыгы һәм ярдәме белән. Телгә кагылышлы иң кыйммәтле документлар парламентта кабул ителә, иң кайнар бәхәсләр парламент сессияләрендә бара. Халык депутатларын күпме генә тәнкыйтьләсәк тә, парламент эшеннән канәгать булмасак та, алар үзләренең телгә кагылышлы вазифаларын ихлас күңелдән башкаралар дип ышандыра алам. Иң мөһиме, «Татарстан Республикасы халыклары телләре турында»гы Закон бар. Анда акка кара белән «татар теле – дәүләт теле» дип язылган. Ә Закон үтәлергә тиеш. Ул Президентка да, министрларга да, республикадагы гап-гади гражданнарга да кагыла. Әгәр Закон үтәлми икән, монда Законның да, парламентның да гаебе юк. Димәк, әлегә дәүләтебез, гражданнарыбыз шундый, ягъни үзебез шундый. Ләкин без Законны ничек кенә булса да эшләтергә тырышабыз. Шул максаттан парламент тарафыннан телләр турындагы Законны тормышка ашыру буенча Программа да кабул ителде. Анда бурычлар Дәүләт Советына, Министрлар Кабинетына, һәртөрле оешмаларга, кыскасы, – барыбызга да аңлашылырлык итеп татар һәм рус телләрендә язылган. Эшләргә генә кирәк! Кызганыч ки, эшләү җитми. Дәүләт Советының соңгы сессияләренең берсен күбегез хәтерлидер. Без анда мәсьәләне кабыргасы белән куйдык. Дөрес, сессиядән соң матбугатта депутатларны мыскыл итебрәк язылган мәкаләләр күренүен күренде. Әмма филолог иптәшләр «парламент»ның инглиз сүзе икәнен һәм «сөйләшү»не аңлатканын яхшы беләләрдер. Депутатлар нәрсә сөйләмәс тә, нәрсә генә тәкъдим итмәс. Ә сессия утырышларының төп нәтиҗәсе: ул карар булырга тиеш. Безнең сессия карары исә шактый саллы, эшлекле һәм вакытлы булып чыкты. Бу минем генә фикерем түгел, җәмәгатьчелекнеке дә.

Дәүләт Советы карарының кайбер урыннарын яңадан исегезгә төшереп китәм.

«Татарстан Республикасы Дәүләт Советының мәдәният һәм милли мәсьәләләр, закон чыгару, законлылык, хокук тәртибе һәм депутат этикасы мәсьәләләре комиссияләренә «Татарстан Республикасы халыкларының телләре турында» Татарстан Республикасы Законын бозган өчен административ җаваплылык хакында» Татарстан Республикасы законы проектын әзерләргә.

Татарстан Республикасы Президентына түбәндәге тәкъдимнәр белән мөрәҗәгать итәргә:

– 1998 елны «Татар теле елы» дип игълан итү турында;

– «Татарстан Республикасы халыкларының телләре турында» Татарстан Республикасы Законын гамәлгә ашыруны һәм Татарстан Республикасы халыкларының телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Татарстан Республикасы Дәүләт программасын үтәүнең барышын оештыручы дәүләт хакимиятенең республика органын төзү турындагы мәсьәләне карарга.

Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетына:

– Татарстан Республикасы халыкларының телләрен яклауның гарантияләрен гамәлгә ашыру буенча кирәкле барлык чараларны күрергә, шул исәптән Татарстан Республикасы халыкларының телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Дәүләт программасын бюджеттан максатчыл финанслау өлешендә, законнар нигезендә бу максатларда ташламалы салым сәясәте уздырырга;

– Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте һәм идарәсе органнары хезмәткәрләренең, шулай ук ике дәүләт телен дә белү һәм гамәлдә куллану хезмәт хакына 15 процентка кадәр өстәмә билгеләргә хокук бирүче халык хуҗалыгы тармакларының исемлеген Татарстан Республикасы Дәүләт Советына кертергә;

– 2000 елга кадәр татар дәүләт милли университетын ачарга.

Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетына «Татарстан Республикасы халыкларының телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Дәүләт программасына үзгәрешләр һәм өстәмәләр кертү буенча Татарстан Республикасы Дәүләт Советы каравына тәкъдимнәр кертергә һәм, Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе белән бергә, латинчага нигезләнгән графикага күчү чаралары планын эшләргә һәм Татарстан Республикасы Дәүләт Советы каравына кертергә.

Россия Федерациясе хөкүмәтенә татар телен һәм мәдәниятен, шулай ук Россия Федерациясенең башка халыклары телен һәм мәдәниятен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча федераль программа эшләргә, аларны 1998 елда финанслауны карарга дигән тәкъдим белән мөрәҗәгать итәргә».

Конгресста катнашучы делегатлар әлеге тәкъдимнәрне, һичшиксез, якларлар дип уйлыйм. Безне бигрәк тә латин графикасына күчү проблемалары борчый. Безнең һәрбер кылган гамәлебез төрле төбәкләрдәге татарларны берләштерү идеясенә хезмәт итәргә тиеш. Латинга күчүгә үз мөнәсәбәтләрен иң элек Башкортстанда, башка чит өлкәләрдә яшәүче татарлар әйтсен иде. Аларның фатихасын алмыйча, без бу зур эшкә тотына алмыйбыз. Мирфатыйх Зәкиевнең «Ватаным Татарстан»да чыккан проектына да фикер әйтелер дип уйлыйм. Конгресста бу хакта сүз күп булса да, ул барыбер Дәүләт Советында хәл ителсә дөресрәк булыр, мөгаен. Җитәкчеләр каршы килмәс, чөнки хәзер аларга барыбер, нинди графикада булса да, укырга да, язарга да җыенмыйлар. Икенчесе – 1998 елны «Татар теле елы» дип игълан итү. Бу мәсьәләгә, ишетүемчә һәм белүемчә, битарафрак караш хөкем сөрә. Берәүләр артык мәшәкатьтән, эштән курка. Икенчеләр аның нәтиҗәлелегенә ышанып бетми. Өченчеләр исә бу идеяне үзләре башлап тәкъдим итмәгән өчен генә яклыйсылары килми. Кайберәүләр: «Башка елларны нишлибез соң?» – дип тә сорыйлар. Минем җавабым бер генә. Әгәр 1998 елны «Татар теле елы» дип игълан итсәк, бик күп эш эшләнәчәк, алдагы еллар өчен дә ныклы база әзерләнеп калачак. Әгәр конгресс бу тәкъдимне хупласа, 1998 ел барлык татарлар өчен дә татар теле елы булачак. Читтәгеләргә дә, туган телебезне җанландырып җибәрү өчен, бер этәргеч булыр иде. Конгрессның яңа башкарма комитеты бу мәсьәләне үзенең эш планына кертер һәм контрольдә тотар иде, чөнки парламентның вәкаләте Татарстан кысалары белән генә чикләнгән.

Әлбәттә, татар теле республикабызда дәүләт теле дәрәҗәсенә күтәрелсә, дәүләт төзелешенең бөтен өлкәләрендә дә ныклап кулланыла башласа, читтә яшәүче милләттәшләребез өчен дә әйтеп бетергесез таяныч булыр иде. Һәм без моны ничек кенә булса да эшләрбез дигән эчке бер ышаныч та бар күңелдә. Әмма мине бүген читтәге татарларның, татар диаспорасының язмышы, андагы татар теленең киләчәге ныграк борчый. Татар телен анда ничек саклап калырга? Менә бүгенге төп мәсьәлә кайда!..