Читать книгу: «Բժիշկին գիրքէն փրցուած էջեր», страница 6
Թոքախտաւորը
ԹՈՔԱԽՏԱՒՈՐԸ
Դուրսը խաւար գիշեր էր. անձրեւը կ ՚երգէր ապակիին վրայ։
Մենք լռիկ մտիկ կ ՚ընէինք Կիւրճեանին, որ հազիւ լսելի ձայնով մը կը խօսէր, խօսելէ աւելի կատուի մը պէս կը խռկար.
֊Անգամ մը, տարիներ առաջ, դեռ նոր սանաթորիում մտեր էի, ինձմէ շաբաթ մը վերջ օտար հիւանդ մըն ալ եկաւ հոն։ Ով գիտէ ինչ հեռաւոր ծովեր կտրած֊անցած, վիրաւոր թռչունի մը պէս մեր սարն էր ինկեր կեանք փնտռելու։ Բայց ա՛յդ իրիկունն իսկ իր անկողինը հեռացուցին մեր սրահէն։ Ամբողջ գիշերը աչքս չկրցայ գոցել. կը տեսնէի այդ խե՛ղճ դատապարտուածը որ այդ գիշեր, ա՛յդ ժամուն, թերեւս ա՛յդ վայրկեանին կը մեռնէր, պաղն երեսին, շան մը պէս…։ Ու իրա՛ւ ալ մեռեր էր։ Ո՛չ իր ազգութիւնը գիտէին, ո՛չ իր անունը, ո՛չ իր հասցէն…։
– Մեռելը մեռել է, – ընդմիջեց բժիշկը, – ան ազգութիւն չունի, իր անունը դիակ է, իր հասցէն՝ գերեզմաննոցը…։
Հետեւեալ առտու, մութնուլուսին, այդ փակ նամակն ալ կ ՚երթար իր հասցէին…։ Դագաղին կառքը կը ճռար. կառապանը կը սուլէր սարերուն, արտերուն, գէր ձին լերան գլուխը կը բարձրանար՝ աջէն ու ձախէն կանաչ խոտ մը փրցնելով։ Ու ետեւէն ես կ ՚երթայի մինչեւ թոքախտաւորներու գերեզմաննոցը, ու վիզս շալերուն մէջ, խղդուկ ֊խղդուկ հազալով, էօհէօ՜, էօհէօ՜… կը խորհէի, կը խորհէի՜…։
Իր կոկորդը այնքան յոգներ էր, որ խօսքի շարունակութիւնը խլրտումի մը նման անհասկնալի անցաւ։ Բայց արդէն բոլորս ալ քով քովի սղմուած էինք։ Իր ցած ձայնէն վանկ մը չփախցնելու վախով, ո՛չ մէկը իր շրթները կը մօտեցնէր թէյի գաւաթին։ Տաքուկ շոգին կը բարձրանար, կը ծառանար, մտերիմ մթնոլորտ մը կը կազմէր։ Ան շարունակեց.
– …Կը խորհէի որ ե՛ս էի այդ դագաղին մէջ պառկած մարդը, ու անհո՜ւն երախտագիտութիւն կը զգայի այն անծանօթ մարդուն որ դիակիս կը հետեւէր…։ Այն օրէն ի վեր ես հետեւեցայ սանաթորիումի բոլոր դագաղներուն… բացի մէկէն…։
Իր բառերը նորէն անհասկնալի եղած էին։ Խօսիլը արգիլուած էր իրեն։ Դէմքը խոժոռ շարժում մը ըրաւ, վզին երակները կապոյտ մատերու պէս ուռեցան։ Երեսը կարմրեցաւ, մթնցաւ. անվերջանալի, խղդուկ հազ մը սկսաւ, էօհէօ՜, էօհէօ՜…։
– Տուն երթամ պառկիմ, – ըսաւ, – երկու հազի մէջէն, այս ցուրտ օրով դուրս ելլելս ալ մահացու սխալ մը թերեւս…։
Ու ելաւ գնաց։ Հիմա ամէնքս ալ շրջապատեցինք բժիշկը՝ ամբողջ պատմութիւնը իմանալու համար։
– Ժամանակին այս երիտասարդն ալ ձեզի պէս առոյգ ու գեղեցիկ էր, պատմեց բժիշկը։ Նախ տժգունեցաւ քիչ մը. բայց այդ գոյնը ազնուական այնպիսի բան մը կու տար իր դիմագիծին, որմէ հեռու էր գանգատելէ։ Յետոյ հազ մը սկսաւ, հազ ըսածս աննշան բան մը, հազիւ լսուելիք։ Քանի մը ամիս վերջ քրտնելիք մը եկաւ վրան, ան ալ միայն գիշերները, «վերմակներուն մէջ շատ փաթթուելէս է», կ՚ըսէր…։ Ճիշդ է որ երբեմն ձախ կողին մէջ թեթեւ ցաւ մըն ալ կար, ասեղներու տրցակի պէս բան մը, բայց բոլորովին անցողակի, հովի պէս փոփոխական ցաւ մը։ Սակայն վերջ ի վերջոյ ինչ որ ամէնէն շատ կը նեղէր իր սիրտը՝ ձայնին խռպոտութիւնն էր. մարած ձայն մը, որ ճիգով կ՚ելլէր, կարծես թէ խուխ մը չորցած, փակած ըլլար կոկորդին մէջ… էօհէօ՜, էօհէօ՜։
– Այդ նշաններն իմ վրաս ալ կան, բժի՛շկ, ու եթէ վախս ճիշդ է, ես իրեն պէս տարիներով չեմ կառչիր կեանքի…։
– Շատ մի՛ շտապեր, ու թող որ շարունակեմ, – ըսաւ բժիշկը։ Սկիզբները չուզեց հետեւիլ խորհուրդներուս։ «Բժիշկները արդէն ամէն տեղ հիւանդութիւն կը տեսնեն», կ ՚ըսէր։ Բայց երբ խելքը գլուխը եկաւ, շա՜տ ուշ էր արդէն։ Թոքա խտը թոքերէն բարձրացեր, կոկորդը լեցուցեր, ձայնը կղպե՛ր էր…։ Շատ չերկնցնեմ, ահաւասիկ տասը տարիներէ ի վեր այս մարդը կը տառապի, կը մեռնի, պիտի մեռնի…։ Հիւանդանոցէ հիւանդանոց, բժիշկէ բժիշկ, ամառները Ալպեան լեռներուն վրայ, ձմեռները Նիսի մէջ փնտռելով իր արեւը, այս կենդանի կմախքը, տա՛սը տարիներէ ի վեր կը փախչի իր Մահէն, ա՛յն Մահէն՝ որմէ փախչիլ չկայ կ՚ըսեն…։
Բայց ի՞նչպէս…։
Տասը տարիներէ ի վեր, ամէն շաբաթ, երբեմն ամէն օր, ամէն տեսակ մասնագէտներ կ ՚այրեն իր կոկորդը…։ Ձեզմէ ո՛չ մէկը կ ՚երեւակայէ այն ամէնօրեայ սարսափը որ այս տեսակ հիւանդներուն ուղեղին մէջն է միշտ ու ամէ՛ն վայրկեան, մեռնելու սարսափը…։ Դրուագ մը պատմե՞մ …։
– Պատմեցէ՜ք, պատմեցէ՜ք… – խնդրեցինք միաբերան։
– Անգամ մը լսեր էր որ իրեն պէս հիւանդ մը գործողութեան ենթարկուելով լաւացեր էր։ Լօզանի մեր հիւանդանոցը եկաւ։ Ձեզի պիտի չըսեմ թէ ինչպէ՜ս մեզ համբուրեց ու յետին հրաժեշտը տուաւ՝ երկաթէ սեղանին պառկելէ առաջ։ Մեղրամոմի գոյն մարմին մը, մարմին ըսածս՝ կմախքի վրայ ճմռթկած մորթ մը։ Գթութեան քոյրերը ճերմակ կտաւ մը փաթթեցին իր վրան՝ պատանքի մը պէս։ Ու այսպէս անշա՜րժ պառկած, կեանքին ու մահուան միջեւ կախուած՝ կը սպասէ՜ր…։
– Ինչո՞ւ…։
– Կը սպասէր, որովհետեւ գործողութեան սրահին մէջ, իրմէ առաջ ուրիշ մը կար որ կը կտրէին, երբեմն երկաթ դռներէն սուր ճիչ մը կը լսուէր ու կը խեղդուէր։ Վերջապէս, այդ գործողութիւնը գէշ անցաւ, այդ մարդը մեռաւ, ու Կիւրճեանին գործողութիւնը միւս օրուան յետաձգուեցաւ։ Այդ գիշեր, մինչեւ լոյս, խեղճը մահուան երազներով տանջուեր է եւ առտուն կանուխ հիւանդանոցէն փախեր է…։
– Է՜հ, – ընդմիջեց դարձեալ դեռատի ուսանողը, – մեռնիլը լաւ չէ՞ այսպէս ապրելէն… ա՜լ ուրախութիւն, ժպիտ, սէր կրնա՞յ ըլլալ այսպիսի կեանքի մը մէջ…։
– Կրնա՜յ ըլլալ, կրնա՜յ ըլլալ, – ըսաւ բժիշկը։ – Ու ահա թէ ուր պիտի կապէի խօսքս։ Այս թոքախտաւոր երիտասարդը թոքախտաւոր աղջիկ մը կը սիրէր, չգտնուելիք գեղեցկութիւն մը, որ չեմ գիտեր ո՞ւրկէ գտեր էր, ու իր դրամով, իր սանաթորիում ին մէջ կը պահէր։ Այսպէս երկուքն ալ կ ՚ապրէին սարին վրայ, գաղտնի սէրով։ Ալ հազա՜ր հազ, հազա՜ր ցաւ ինչ կրնար արժել այս անմահական սիրոյն քով։ «Բոլոր ունեցածս պիտի ծախսեմ, – կ՚ըսէր, – մինչեւ որ այս խեղճ աղջիկը քիչ մը առողջանայ, ու այն ատեն, այն ատեն… երկուքս ալ թոքախտ, իրարմէ ի՞նչ վախ ունինք…»։
– Բայց ներելի՞ է, բժի՛շկ։
– Այս աշխարհի վրայ երջանկութիւնը անշուշտ ներելի չէ…։ Աղջկան ամուսնութիւնը արգիլած էին բժիշկները, բայց սիրոյ առջեւ բժի՞շկը ով է…։ Գարնան գիշեր մը ծաղիկներն ու ծառերը խաբեցի՛ն զիրենք, ինքզինքնին առո՛ղջ ու կայտա՛ռ կարծեցին, այդ երկու մահուան դատապարտուածները իրար ձուլուեցան. տարիներէ ի վեր զսպուած սէրը ահագին ուժով պոռթկաց…։ Բայց ի՜նչ էր այդ թանձր ու տաք հեղուկը բարձին վրայ. արիւնախռնո՜ւմ մը…։ Ու կոյսը իր հիմէնեան անկողնին մէջ մեռ եր էր…։
Վա՜հ…։
Հետեւեալ առտուն դագաղակառք մըն ալ կը ճռար սարի կողմէն. Կիւրճեան չէր հետեւեր անոր. առաջին անգամը…։
Սարսափած իրարու երես նայեցանք։ Ամէնքս ալ տժգուներ, քարացեր, մահացեր էինք։
Դուրսի հովը թող ոռնար, թող անձրեւը երգէ՜ր ապակիին վրայ, թող ծառերը շաչէին, մենք լռեր էինք։ Ո՛չ ձայն մը, ո՛չ շարժում մը։
Մեզի կը թուէր թէ մե՛ր մէջտեղը, թէյի սեղանին վրայ պառկած էր այդ կոյսին դեռ տաք դիակը։ Ու այդ սուրբ մարմինը կոխոտելէն կը փախչէր ուրուականը այն թափառական հիւանդին, որ տասը տարիներէ ի վեր կը փախչէր իր Մահէն, ա՛յն Մահէն, որմէ փախչիլ չկա՛յ…։
(Լօզան, 1914)
Նափոլէոնի մահը
ՆԱՓՈԼԷՈՆԻ ՄԱՀԸ
Բոլոր տեսանելի աշխարհներէն հեռու, Ատլանտեանի ալիքներէն ծեծուած, մենաւոր ապառաժ մը կայ. Սէնթ Հէլէն անիծապարտ կղզին է ան։
Դեռ դար մը չէ անցեր այն օրէն – 16 Հոկտեմբեր 1815 – երբ հոն կը բանտարկէին հին ու դիւցազնական աշխարհի մը մեծագոյն ներկայացուցիչը, վերջին կիսաստուածը, Կայս րը ինքը։
Ու որպէսզի փախուստի ամէն հաւանականութիւն անկարելի ըլլար, առագաստանաւեր նոյն ապառաժին վրայ կը նետէին անգլիական ամբողջ բանակ մը՝ իր թնդանօթներով ու զրահաւորներով, ինչպէս նաեւ տխրահռչակ կառավարիչ մը՝ Հուտսոն Լաու։
Այս պզտիկ մարդուն պաշտօն տրուած էր հրամայել անոր՝ որ ամբողջ աշխարհին կը հրամայէր։ Այսպէս, ահագին ովկէանոսի մը մէջ կորած այս երկու մարդերուն միջեւ, տռամներուն ամէնէն եղկելին կը խաղցուէր։
– Զօրապետ Պոնափարթ, – կը հրամայէր Հուտսոն։
– Ես կայսր Նափոլէոնն եմ, – կը գոչէր այս վերջինը, – կայսր Նափոլէոնը, կը հասկնա՞ք, պարոն։ Յիմարութիւն ու նախատինք է զիս այլապէս անուանել։ Օր մը երբ Անգլիա դադրի գոյութիւն ունենալէ, մարդկութիւնը դեռ զիս պիտի անուանէ Նափոլէոն կայսր։
Ու վանդակին մէջ բանտուած առիւծի մը պէս՝ զոր երկաթի ձողերով կ՚անհանգստացնեն, Նափոլէոն իր խուցին մէջ կը բանտուէր, շաբաթներով, ամիսներով, տարիներով, մութ անկիւն մը կծկտած, վարագոյրները կը փակէր, ինքզինքը պատէ ի պատ կը նետէր, զինուորական նեղ անկողնի մը մէջ կ՚երկարէր, աչերը չէր կրնար գոցել, կը հիւծէր, կը սպառէր, կը մեռնէր։
10 Հոկտեմբեր 1818֊ին, իր պահակներէն անգլիացի սպայ մը հետեւեալ տողերը կը գրէր Հուտսոնին.
«Այսօր կրցայ նշմարել զօրապետ Պոնափարթը, դիակի մը գոյնն ունի, ու վհուկի մը կը նմանի»։
Կէօթէ կ՚ըսէ. «Մարդս կ՚ապրի ա՛յնքան երկար, որքան չմեռնելու հաստատ կամքն ունի»։
Ու Նափոլէոն ա՜լ չէր ուզեր ապրիլ։
Խնդրեր էր որ Եւրոպայէն զարգացած քահանայ մը ղրկեն իրեն՝ որպէսզի իր կասկածները փարատէր, հոգի՜ մը, հաւա՜տք մը, անմահութի՜ւն մը, կառչելիք բա՛ն մը ցոյց տար իրեն…։ Որովհետեւ այս մարդը որ գահեր գահերու վրայ, թագեր թագերու վրայ ու երկիրներ երկիրներու վրայ բարդած էր՝ հիմա սարսափով կը տեսնէր որ ամէն բան կը խուսափէր իր ձեռքէն, նոյնիսկ իր անունը, իր կինը, իր զաւակը…։
Իրեն ղրկեցին անգրագէտ, անդամալոյծ, խուլ ու գրեթէ խօսելու անկարող քահանայ մը, Ապպէ Վինեալի, ինչպէս նաեւ երիտասարդ, անհաւատ ու թեթեւաբարո յ բժիշկ մը, Տոքթէօր Անթոմաքի։
Նափոլէոն այնքան աւելի յարգեց առաջինը, որքան արհամարհեց երկրորդը։ Իր սարսափելի տառապանքին մէջ գետինները կը տապլտկէր « ոճրագո՜րծ, ոճրագո՜րծ» պոռալով։
Օրերով, շաբաթներով, ամիսներով կը փսխէր, կարմիր կը փսխէր։ Անշարժ ու սարսափահար պառկեր էր երկաթէ նեղ անկողնի մը մէջ, իր բոլոր պատերազմներուն անկողինը՝ որուն չորս անկիւններուն վրայ չորս արծաթէ արծիւներ կը հսկէին, բայց ի զո՜ւր, որովհետեւ մահը մտեր էր, հոն էր արդէն, անմահին վրայ…։
Մարմինը երթալով կը սառէր։ Երբեմն ֊երբեմն ջերմը մահասարսուռ թօթուըտուք մը կը պտտցնէր իր դիակնացած մարմնին վրայ. այն ատեն պաղ քրտինք մը մածուցիկ կը դարձնէր իր թափանցիկ մորթը։ Ձեռքերն ու ոտքերը երկաթէ ձողերու պէս սառն ու անշարժ էին։ Որովայնը կ՚ուռենար, կ ՚ուռենար։ Իր առասպելային տժգունութիւնը այժմ զարհուրելի կանաչութիւններ կը ստանար։ Չոր հազ մը անդադար կը ցնցէր իր կոկորդը։ Հոգեվարքն էր։
Շաբթուան մը տառապանքէն վերջ, Նափոլէոն կանգնեցաւ, կտակը ուզեց, կարդաց, բոցը նետեց. նո՜ր մը պիտի գրէր։
Սակայն մահուան գալարումները սկսան դարձեալ բզկտել իր փորոտիքը։ Փսխուքը սկսաւ, անկարելի, անդադրում, անվերջ, արիւնի տաք ֊տաք ու սեւ ֊սեւ պատառներով։ Փորը նորէն կ՚ուռենար, կ՚ուռենար։
Զարհուրելի տանջանքներու շաբաթէ մը վերջ, իրեն շուրջը վայրկեանէ վայրկեան մահուան կը սպասէին։ Նափոլէոն վե՛ր կանգնեցաւ, իր ցաւերուն վրայ իշխեց, իր ճգնաժամային պայքարը դադրեցուց. իր մահուան հետ երեք ժամու զինադադար մը կնքեց…։
Ու գերագոյն վերացումի մը մէջ գրեց իր համբաւաւոր կտակը։ Նախ յայտարարեց որ հակառակ իր կասկածներուն՝ իր հայրերուն կրօնքին մէջ կը մեռնէր։ Յետոյ միտքը սաւառնեցուց Փարիզ «իր ժողովուրդին, զոր ա՜յնքան կը սիրէր». ու Սէնի ափերուն վրայ թաղուելու իր կամքը արձանագրեց։
Յետոյ սիրտը թռաւ դէպի իր միամօր զաւակը, միակ յոյսը, միակ ժառանգորդը իր հիմնած անծայրածիր պետութեան. տասնամեայ դողդոջ մանուկ մը…։ Որո՞ւ պաշտպանութեան յանձնել զայն, ո՞վ կրնար աւելի լաւ խնամել զաւակ մը քան իր մայրը։ Բայց Նափոլէոնի աքսորէն ի վեր՝ աշխարհի թագուհին, թշնամի բանակէն շիլ զօրականի մը հետ ամուսնացեր էր արդէն…։
Նափոլէոն դողաց. աչքերուն մէջ ահաւոր արցունք մը փայլատակեցաւ շանթի մը պէս։ Յիշեց թէ ի՜նչպէս իր ձեռքով աշխարհի ծանրագոյն թագն էր դրեր այդ կնոջ գլխուն. յիշեց թէ ի՜նչպէս իր թեւերուն վրայ կը կրէր իր վարդագոյն մանուկը որ Հռովմի թագաւոր կը ծնէր…։ Ու ինք որ Հռենոսէն մինչեւ Նեղոս, ու Ալպեաններէն մինչեւ ձիւնապատ Ռուսաստանը, բոլոր ապարանքներն իրեն պալատ ըրած էր ու բոլոր թագաւորներն իրեն մանկլաւիկ, նայեցաւ իր շուրջի սարսափած մարդերուն, ու լացը զսպելով գրեց.
«Մինչեւ վերջին վայրկեանս ամէնէն քաղցր զգացումները պահեցի կնոջս հանդէպ. կը խնդրեմ իրմէ հսկել որդւոյս վրայ…»։
Ու իր զաւկին կտակեց բոլոր ինչ որ ունէր մտերիմ,– իր մարմնին շապիկները, իր ձիուն սանձն ու թամբը, Աւստերլիցի սուրը, ու իր պատերազմական անկողինը՝ որ նաեւ իր գերութեան ու հոգեվարքի անկողինն եղաւ։
Բայց պաղ քրտինք մը սկսաւ դարձեալ ողողել իր մարմինը, գալարումներն սկսան… մահուան զինադադարը աւարտեր էր։ Բայց Կայսրը ճիգ մըն ալ ըրաւ, վերջին կամք մըն ալ յայտնեց իր որդւոյն համար.
«Թող իմ զաւակս չփորձէ իր հօր մահուան վրէժը լուծել, թող դաս մը առնէ իր մահէն, թող կռուասէր կայսր մը չըլլայ…»։
Խեղճը չէր կրնար գուշակել որ Արծուիկը երբեք Արծիւ պիտի չըլլար, ու իրմէ քանի մը տարի վերջ՝ թշնամիներու ձեռքին մէջ պիտի մեռնէր գերութենէ ու թոքախտէ…։
Փսխուքները վերսկսան, սեւ ու թանձր։ Իր սիրտը՝ որ արդէն միշտ տկար ու դանդաղ էր ի ծնէ՝ այժմ բոլորովին անլսելի էր։ Շունչը խզուեցաւ, խեղդուեցաւ։ Վերջն էր այս։
Սակայն վերջի՛ն կարգադրութիւն մըն ալ կը մնար, թաղո՛ւմը։
Ու իր սարսափելի ցաւերուն մէջ գրեց իր վերջին նամակը իր պահապան Հուտսոնին.
«Պարո՛ն կառավարիչ.
Պատիւ ունիմ ձեզի յայտնելու թէ Նափոլէոն Կայսր մեռաւ. երկար ու ցաւագին հիւանդութենէ մը վերջ…»։
Հուտսոն, նոյն միջոցին, կղզիին շուրջ թնդանօթաձիգ նաւերը կը փութացնէր, որպէսզի մեծ աքսորականը չփախչի։
Բայց Նափոլէոն իր ճգնաժամային զառանցանքի շրջանին մէջն էր արդէն։ Գիշերն յանկարծ ներքին փոթորիկէ մը արթնցած՝ տուն կու տար Վերսայլի վերաշինութեան նոր յատակագիծ մը, զոր կը կոչէր Առաջին Անրջանք. ու Ֆրանսայի զօրակոչութեան նոր ծրագիր մը՝ զոր կ ՚անուանէր Երկրորդ Անրջանք…։
Իր սիրական ձիով մղոններո՜վ երկիրներ կտրել կ՚ուզէր, երբ յանկարծ խօսքը մեռաւ բերնին մէջ…։ Ծերունի քահանան սկսաւ արդէն իր աղօթքը թագաւորին գլխուն վրայ, բայց ան դարձեալ բացաւ իր աչքերը։
«Զաւկիս կը կտակեմ Աժաքիոյի տունս՝ իր կալուածներով, Սալինի երկու տուներս՝ իրենց պարտէզներով, Աժաքիոյի ամբողջ հողերս… զաւկիս կը կտակեմ…»։
Այս կալուածները երեւակայական էին միայն։ Սակայն հոգեվարքը դեռ նոր շաբաթ մըն ալ կ՚երկարէր։
1821, 4 Մայիսի գիշերը վերջին երկու բառեր ալ արտասանեց՝ իր երկու սիրելի բառերը. «Ֆրանս… բանակ…»։ Ու նոյն վայրկեանին անկողնէն ցատկեց, գալարուելով գետնին վրայ սկսաւ սողալ, ու այնքա՜ն ուժով փաթթուեցաւ իր միակ բարեկամ Մոնթջոնի կոմսի վզին, որ հազի՜ւ բռնի կերպով կարելի եղաւ զայն բաժնել ու պառկեցնել անկողնին մէջ։ Վերջին դիւցազնին վերջին ցնցումն էր այս։
Յետոյ աչքերը յառեցան, սառեցան. ծնօտը բացուեցաւ, ինկաւ. մահուան խլրտուկը սկսաւ։ Քահանան իր աղօթագիրքը նորէն բացաւ, բոլոր ներկաները ծնրադրեցին գլխաբաց։ Սպասաւոր մը կը պակսէր միայն, զոր լեարդի հիւանդութիւն մը անկողին կը գամէր։ Բայց ահա դուռը բացուեցաւ, գետիններուն վրայ քաշկռտուելէն հիւանդ սպասաւորը երեւցաւ մահատիպ ու երկիւղած։ Կայսեր մարմնին վրայէն երկար դող մը սահեցաւ, շրթներուն մէջ ճերմակ պղպջակ մը ֆշաց, աչքերը դարձան… Կայսրը մեռաւ։
Իր դահիճներո՛ւն իսկ խոստովանութիւնով՝ Նափոլէոնի դէմքը ցաւի պրկումներէն ազատուած, այժմ անդիմադրելի, ահաւոր, գերերկրային գեղեցկութի՜ւն մը, վեհութի՜ւն մը, լո՛յս մը ստացեր էր։
Բայց դիազննութեան սեղանին վրայ, ան ա՜լ աւելի մեծցաւ։
Երբ վերջապէս բժիշկին դանակը համարձակեցաւ կտրել այս գորդեան հանգոյցը, սարսափով տեսնուեցաւ որ ահագին ու հին քաղցկեղ մը կրծեր, բորոտեր էր, ծակեր էր ստամոքսը, ու արիւնով ու շարաւով լեցուցեր էր որովայնը։ Թոքերուն մէջ եւ կուրծքի պատին հին ու նոր թոքախտի վէրքեր կը ցցուէին։ Սիրտը խիստ փոքրիկ ու տժգոյն էր…։
Այն հիւանդները որոնք փոքրիկ ցաւէ մը կը յուսահատին, թող գիտնան որ այս աղքատիկ գիւղացիին զաւակը, այս նիհար ու պանդուխտ զինուորը, որ համամարդկային քաղաքակրթութեան հրամայեց, աշխարհին տիրապետելէ աւելի իր անձին տիրապետեր էր…։ Այս փոքրիկ մարդը իր վրայ կը միացնէր բժշկութեան մեծագոյն հիւանդութիւնները.– իր ուղեղը լուսնոտ էր, իր սիրտը պզտիկ, իր կուրծքը թոքախտ, իր ստամոքսը քաղցկեղ…։
Ահա թէ ինչպէս մեռաւ – մեռա՞ւ – Կամքերուն հզօրագոյնը…։
(Լօզան, 1914)
Մեղքին տունը
ՄԵՂՔԻՆ ՏՈՒՆԸ
Դուռս բացուեցաւ։ Տասնութ տարու պատանի մը երեւցաւ, բայց յաղթանդամ բան մը։ Գողիաթին փայտէն տաշուած հսկայ մը, որ տղու գլուխ մը կը կրէր, կաս կարմիր երեսով մը։
Վայրկեան մը սեմին վրայ կեցաւ, դուռը բացած ըլլալուն արդէն իսկ զղջացած. շուարած աչերը սենեակիս չորս կողմը նետեց՝ տեսնելու համար որ չարչարանքի փայլուն գործիքներ կայի՞ն. բայց յան կարծ անհամբեր ձեռք մը երեւցաւ ետեւէն. զայն յառաջ մղեց ու դուռը գոցեց նորէն։
Այն ատեն պատանին անհամարձակ շարժումներով յառաջացաւ, պզտիկցած, հիւլէացած, կարծես ներողութիւն խնդրելով իր այնքան խոշոր ըլլալուն։
Ի՞նչ էր այդ խեղճ տղուն ցաւը։
– Ցաւ մը չկայ, տոքթէօր։
Հապա ի՞նչ էր իր գանգատը։
– Գանգատ մը չունիմ, տոքթէօր… մեղքը իմս է…։
Ու այս բառը արտասանեց այնքան պզտիկցնելով իր ձայնը, ա՛յնքան կարմրցնելով իր դէմքը՝ որ հիւանդութեան տեղին վրայ կասկած չմնաց…։
Բայց ան ինձ բոլորովին ուրիշ տեղեր կը ցուցնէր. բազուկները, վիզը, ուսը, կուրծքը…։ Ու իրաւ ալ պզտիկ կարմրութիւններ կային այդ տեղուանքը, վարդագոյն ոսպերու պէս, հազուագիւտ ու արդէն անհետանալու վրայ։ Բայց ես կը պնդէի թէ ուրիշ տեղ ցաւ մը չէ՞ր ունեցած։
– Այո՛, տոքթէօր… կոկորդիս մէջ ցաւ մը կայ, կերակուրս չեմ կրնար ուտել, բայց ցրտութենէ ալ չէ…։
– Ուրի՞շ տեղ…։
– Բերնիս մէջ ալ ճերմակ ֊ճերմակ տեղեր կան, կոճակներու պէս…։
– Հապա ուրիշ տեղ բան մը չունեցա՞ր…։
– Այո՛, տոքթէօր… գիշերները գլխու ցաւեր ունեցայ, սարսափելի ցաւեր, շաբաթներով…։
– Ուրի՞շ, ուրի՞շ…։
– Չեմ գիտեր. հիմա ալ մազերս կը թափին. բայց ընկերներս կ ՚ըսեն թէ այստեղի ջուրէն է…։
– Ուրի՞շ…։
– Ուրիշ ի՞նչ ըսեմ, տոքթէօր, այսքանը չի՞ բաւեր…։
Ու այսպէս, ամօթխած տղան՝ չարիքին առաջին բոյնը չյայտնելու համար, առանց գիտնալու, ամբողջ հիւանդութեան ընթացքը նկարած էր ինձ։ Ախտին ապագայ ընթացքն ալ ես իրեն նկարագրեցի. որովհետեւ կը տեսնէի թէ երկչոտ աչքերը դուռին յառած՝ մտքէն այնպէս կ'երդնուր, որ անգա՜մ մը այդ անիծուած սեմէն դուրս ելլալէ վերջ, ա՜լ բժիշկի տուն ոտք պիտի չկոխէր։ Եւ սակայն անհրաժեշտ էր որ գիտնար վտանգը՝ որպէսզի չխուսափէր դարմանէն։
– Տեսա՞ծ ես, – ըսի, – փրթած քիթերով մարդերը։
– Այո՛, տոքթէօր։
– Բայց հագուստներու տակ պահուած ի՜նչ զզուելի վէրքեր կան որ չես տեսնար…։ Տեսա՞ծ ես անդամալոյծները որ փոքրիկ կառքերու մէջ հրելով կը պտտցնեն արեւուն։
– Այո՛, տոքթէօր։
– Սակայն քանինե՛ր կան որ հիւանդանոցներու մէջ կը նեխին ու չես տեսնար…։ Տեսա՞ծ ես վարդագոյն օրօրոցներու մէջ հրեշտակային երախաները, բայց հիւանդ հայրերու ի՜նչ հրէշ զաւակներ կան որ ծնած օրը կը մեռնին ու չես տեսնար։ Դիտէ՛ սա պատին նկարներուն վրայ ու սա ալքոլի շիշերուն մէջ այն դժոխային վիճակները որ քեզ կը սպասեն, ու եթէ կրնաս փախիր հիմա…։
Եթէ երկինքէն յանկարծ կայծ մը իյնար՝ այսքան բուռն ու յանկարծական տպաւորութիւն պիտի չգործէր։ Ես որքա՜ն աւելի կը սիրեմ այն թշուառները՝ որոնք իրենց ցաւին ամբողջ գիտակցութիւնովը կու գան՝ հովէն քշուած աշնան ոստի մը պէս քեզի՜ փարելու, ու խնդրելու որ ուժո՛վ բռնես զիրենք եւ թող չտաս որ հողը իյնա՜ն…։
Սակայն որքա՜ն աւելի բազմաթիւ են այն հիւանդները, որոնք իրենց տգիտութեան մէջ կարծրացած՝ հեգնելո՜վ կը պտտցնեն մարդոց մէջ վարակումի սարսափելի վտանգը։ Ասոնց համար ահաւոր վայրկեան մը կայ՝ երբ բժիշկ մը կը քակէ իրենց աչքին կապը ու ցոյց կու տայ այն անդունդը ուր կը դեգերէին ցայգաշրջիկի մը պէս…։ Դժոխային րոպէ մըն է այս. ծովը ինկող մարդու մը պէս որ օձին կը փարի՝ հիւանդը կը փարի բժիշկին, ու դահիճի մը պէս կ ՚ատէ զայն։
Պատանին սարսափած ոտքի ելաւ՝ ստոյգ վտանգէ մը փախչելու պէս. վայրկեան մը տատանեցաւ ու նորէ՛ն ինկաւ թիկնաթոռին խորը, ու հեւալով, հառաչելով, հեկեկալով, ձայնը խեղդելով, խորունկ ֊խորունկ սկսաւ լալ։
– Հրաշք մը ըրէ, տոքթէօր, փրկէ՜ զիս, ոտքերուդ կ՚իյնամ, ներէ ինձ, ես չէի գիտեր, առջի անգամն էր, փրկէ՜ զիս…։
Բայց անհամբեր ձեռք մը անգամ մըն ալ դուռը բանալով, տարիքոտ մարդ մը ներս մտաւ։ Լացող տղան յանկարծ ոտքի ելաւ, լացը զսպեց, թաշկինակը պահեց, ու իր բառերը ստորագծելով՝ թոթովեց.
– Բժիշկը կ՚ըսէ թէ բան մը չունիմ եղեր, հայրի՛կ…։
Ու քովի սենեակը քաշուեցաւ։ Հիմա հայրիկին հետ մինակ մնացի։ Փոքր հասակով մարդ մըն էր ան. լուսաւոր ու փայլուն դէմք մը՝ կարծես բաղնիքէն նոր ելած. հազի՜ւ ճմռթկած մորթ մը, սպիտակ ու թեթեւօրէն վարդագոյն. ճերմակ պեխեր բայց խնամքով սրցուած, ու երիտասարդի պճլտուն աչքեր՝ կայծոռիկներու պէս։ Այդ թաքթաքուր պատանիէն վերջ այս ճլվըլուն ծերունին արեւու ճառագայթի մը պէս ինկաւ սենեակիս մէջ, մթութիւնը փարատեց, տաքութիւն մը, զուարթութիւն մը բերաւ իր հետ։
– Արդէն վստա՛հ էի որ տղաս բան մը չունէր, – ըսաւ, – մայրիկը մինչեւ այսօր ակռաներով ընկոյզ կը կոտրէ. ես ի՛նքս ալ մինչեւ հիմա բժիշկի պէտք չեմ ունեցած՝ փառք Աստուծոյ… կը ներէք։ Մեր մէկ հատիկ տղան է, աչերնուս լոյսին պէս խնամած ենք, օր մը օտարի անկողին չենք պառկեցուցած։ Քանի մը ամիսէ ի վեր, ի՛ր պնդումին վրայ, զայն Եւրոպա բերի համալսարան մը դնելու. ուզեցի որ աչքովս տեսնեմ իր պառկած ֊ելած տեղերը։ Բայց հոս գալէն ի վեր կը նիհարնայ, բերանը ուտելիք չի դներ. ճի՛շդ է որ տեղին կերակուրներն ալ ուտուելիք բաներ չեն… կը ներէք։ Մեկնելէն առաջ զինքը գիւղը նշանեցինք, ոտքը կապեցինք որ աչքը դուրսը չբանայ…։ Չեմ գիտեր որ լաւ ըրի՞նք, թերեւս անկէ՛ց է իր սրտին ցաւը…։
Բայց ուրի՛շ բան կար այս խելացի մարդուն լեզուին տակ. միայն թէ, ըսելէ առաջ, իմ բերանս կը փնտռէր, կը չափէր ու կը կշռէր զիս՝ թէ մինչեւ ո՞ր աստիճան պէտք էր քակել իր լեզուին կապը…։
– Կը ծխէ՞ք, տոքթէօր, մեր երկրի թարմ ծխախոտ ունիմ… աս ֆրէնկ ներուն ծխախոտը տան ծակերուն մէջ թխելու է որ մուկերը սատկին…։
Իր միտքը այն էր որ նախ մտերիմ մթնոլորտ մը ձեւացնէր. ու երբ կապուտակ մուխերը սկսան գալարուիլ՝ շարունակեց.
– Արդէն ես ձեր Եւրոպային ո՛չ մէկ բանին հաւնեցայ։ Հոս գիտութիւն կայ՝ կ՚ըսեն. բայց արդեօք հիներուն ըսած Գիտութեան ծառը չէ՞…։ Այստեղ եկողը աչերը գոցելու՝ միայն ականջները բանալու է որ բան սորվի…։
Խեղճը՝ երկրին լեզուն չգիտնալուն՝ այնպէս կը կարծէր որ ականջի կողմէն վտանգ չկար։ Ու անգէտ մարդերու պէս՝ որոնք գիրքերու մէջ միայն պատկերները կը տեսնեն ու գիրերը կ ՚արհամարհեն՝ ամբողջ եւրոպական քաղաքակրթութիւնը իր տեսած քանի մը պատկերներէն չափած կշռած ու պակաս գտած էր.– Մանէ, թեկեղ, փարէս։
– Ես ձեզի բան մը ըսե՞մ, տոքթէօր, այս տղան հոս որքան ալ մաշի՝ իրաւունք ունի. ճիշդ խօսքը աս է։ Մե՛նք ալ երիտասարդ եղած ենք, բայց աղջիկ մը մեզ տեսնելուն՝ աչերը վար կը հակէր որ կայծ չցայտէ…։ Մե՛նք ալ պար պարած ենք, բայց մատներնիս կնոջ մատի չեն դպած՝ որ կրակ չելլայ. ձեռքէ ձեռք երկարող թաշկինակն ալ անո՛ր համար հասկցէք…։ Անցած գիշեր մեր պանդոկին մէջ թանկօ կ ՚ըսեն պար մը դարձան, բայց ի՜նչ պար, ի՜նչ շարժում, ի՜նչ գալարում, ի՛նչ շփում… մեղա՜յ, մեղա՛յ… թէ շունն ընէ կը քարկոծեն…։ Ե՛ս ալ, տղա՛ս ալ կա՛ս ֊կարմիր եղանք միա՛յն տեսնելով։ Գեղարուեստ ըսածնին ա՞ս է։
– Կը ներէք, – ըսի ամչնալով, – ձեր տեսածը միա՛յն կեղեւն է…։
– Բայց իմ վախս միջուկն է, տոքթէօր։ Հոն ուր յիսուն տարուան պարկեշտութիւնս խռովեցաւ, տասնութ տարուան անփորձութիւն մը ի՞նչ կ՚ըլլայ…։ Այն Աստուածը որ Եւան տղայութեան մը համար պատժեց՝ այս Սոդոմին աղջիկները չի՞ տեսնար։ Ասոր երիտասարդութի՞ւն կը դիմանայ՝ երբ հոս բաժակ մը գարեջուրի գինով, Սողոմոնին արժանի կիներ կը գտնես։ Ըսէ՛ք հիմա, այս չէ՞ միջուկը, թէ չէ դարձեալ սխալ հասկցեր եմ…։
Ի՞նչ ըսէի։ Անոնք որ չեն հասկնար՝ կը գուշակեն. անասնական բնազդ մըն է այս, տգէտներուն գիտութիւնը։ Ու այս նախնական մարդը կենդանական հոտառութեամբ՝ մատը ճիշդ տղուն վէրքին վրայ դրեր էր, առանց գիտնալու։
– Բժի՛շկ, եթէ մեզ կ՚արտօնէք, ձագուկս առնեմ երկիր դառնամ։ Փախչի՜նք Մեղքի քաղաքներէն. հոս երկինքէն հո՜ւր կը տեղայ, վարժուեր են ու չեն զգար…։ Կեսարին փողը՝ Կեսարին. մենք մեր լեռները դառնանք նորէն…։ Ճակտիս վրայ դեռ կնճիռ չկայ, մօրը գլուխն ալ լոյսերու պէս սպիտակ է. ինչո՞ւ մեր տղան մեզ պէս չապրի։ Հեռուն սիրուն նշանած կայ, տանիմ գլուխ գլխի կապեմ, թոռնիկներու մեծ ֊հայր ըլլամ։
– Ո՛չ, ո՛չ, – ըսի։
– Ինչո՞ւ, բժի՛շկ. աղքատ աղջիկ, բայց ի՜նչ հրեշտակ, մազը մեռոն՝ բերանը կաթ կը հոտի դեռ…։
– Ո՜չ, ո՜չ, երբե՛ք, այդ պսակը պիտի չըլլա՛յ…։ Ոսկւոյ համար աղքատ աղջիկ մը ամբո՛ղջ կեանքով թունաւորելն ալ մեղք չէ՞…։
Երբ այս խօսքերը լսեց, երբ հասկցաւ որ տասնութ տարուան գուրգուրանքով ու մայրական սուրբ ձեռքերով հասցուած պտուղին մէջ որդը մտեր էր, երբ ըմբռնեց որ իր բոլոր վախերը իրականացեր էին, այս պճլտուն ծերունին յանկարծ լռեց, տժգունեցաւ, անէացաւ. արդէն փոքրիկ՝ աւելի պզտիկցաւ, թիկնաթոռին մէջ կծկտեցաւ, ողորկ երեսները ճմռթկեց, ճերմակ պեխերը խածաւ, աչքերուն մէջ խոնաւութիւն մը լայնցաւ, ուռեցաւ, գլտորեցաւ, նախ կաթիլ մը, յետոյ ուրիշ մը, յետոյ ուրիշներ…։
Հիմա հայրն ալ կու լար տղուն պէս, բայց իր լացը որքա՜ն աւելի լուռ ու որքա՜ն աւելի խոր էր։
– Մեղքի՛ տուն… մեղքի՛ տուն… մեղքի՜ տուն…։
Այս երկու բառերը անընդհատ կը գլտորէին իր շրթներէն՝ աչերուն արցունքին հետ։ Հիմա ո՞ւր տանէր, որո՞ւ տանէ այս հիւանդութեան սերմնացանը։ Ծերունի մօր համբոյրին ի՞նչպէս տանէր այս վարակումի ու փտութեան պտուղը։ Իր երեսուն տարուան պատուոյ տունը՝ մեղքի տունը պիտի ըլլար…։
Ոտքերը թփրտացուց. իր կէս տարուան երջանկութիւնը կը փշրուէր անոնց տակ, ե՛ւ իր հայրու֊սէրը, ե՛ւ իր մեծ ֊հայրութեան երազը…։
Բայց որո՞ւ բարկանար, որո՛ւ պոռար, չէ՜ որ ի՛ր ձեռքով իսկ բերեր էր անփորձ տղան այս քաղաքակիրթ երկիրները…։
– Որդնոտա՜ծ, որդնոտա՜ծ… հիմա կեղեւն ալ տեսանք, միջուկին ալ համը առինք… իրենց գիտութի՛ւնն ալ, իրենց սէ՛րն ալ, որդնոտա՜ծ, որդնոտա՜ծ…։
Երբ իր սրտին բոլոր դառնութիւնները դուրս թափեց, կարծես թեթեւցաւ իր ցաւը. ձայնը յանկարծ պզտիկցուց, որ մի գուցէ տղան իմանայ։ Կարելի չէ երեւակայել, թէ ամօթի գաղափարը մինչեւ ո՜ր աստիճան արմատացած է գաւառացի ուղեղներուն մէջ։
– Անշուշտ տղուս չըսիք այս դժբախտութիւնը…։
Ա՜խ, ինչպէ՜ս հասկցնէի այս ծերունիին որ ամօթալի հիւանդութիւն չկայ, կեղծաւորութի՜ւնն է ամօթը, ու տգիտութի՛ւնն իսկ է այս դժբախտութեան պատճառը, եւ ո՜չ թէ իր նզոված գիտութիւնը։
Բայց ան ոտքի ելաւ արդէն, աչքերը չորցուց, պեխերը սուրցուց, վայրկեան մը ճմռթկած դէմքը կեղծ փայլ մը ստացաւ՝ բաղնիքէն նոր ելածի պէս, գնաց քովի սրահէն տղան առաւ, ու ժպտելո՜վ մեկնեցան…։
– Բժիշկը կ՚ըսէ թէ բա՛ն մը չունիս եղեր, տղա՛ս…։
(Լօզան, 1914)
