Читать книгу: «Кая чабасың, гомер юртагы? / Куда мчишься, рысак жизни?», страница 3

3

Кешегә дә, елга кебек, үз-үзең булып калу хас. Язлыкта елга ярларыннан чыга, ташый, дулый, котырына, ә җәен, корылыкта, киресенчә, тарая, саега, кибә. Әмма ләкин, вакыт узу белән, шифалы яңгырлар яугач, көз җиткәч, ул үзенең элекке халәтенә кайта. Кешенең холкы да нәкъ шулай бит: әгәр ул тыныч, уйлап эш итүчән, кешелекле, игелек кылучан икән, кайбер вакыйга-хәлләр аркасында ничек кенә чыгырыннан чыкмасын, уңай сыйфатларына вакытлыча хилафлык кылмасын, ахырдан барыбер үзенең асылына кайта.

Габделнур, башым авырта дип ыңгырашып, иркәләнеп, урын өстендә ятмады. (Хәер, иркәләр кешесе дә юк.) Аның гадәти тормышы дәвам итте: эшенә дә барды, укуын да онытмады.

Кичтән ярыйсы гына күңелле итеп утырганнар иде, чөнки Мамадыштан Миргаязның абыйсы килде. Билгеле инде, туганы килгәч, егет саранланып тормады. Шуңа күрәдер ул төне буе саташып, кемнәр беләндер бәхәскә кереп, сөйләшеп ятты. Габделнур соң гына йокыга китә алды.

Иртән аны Миргаязның абыйсы уятты. Габделнур аңа эшкә барасын әйтеп куйган иде.

Егет тиз генә юынып керде дә, киенеп, кунак белән саубуллашып, ашханәгә төшеп китте. Аннары тулай торак каршында төзүчеләрне көтеп торган бәләкәй автобуска утырды. Завод проходноенда пропускысын озайтырга дип калдырды.

Тагын бер хезмәт көне башлана: үзләре участогы мәйданында да, күрше төзү идарәсенекеләр эшли торган корпуста да, буяучы-сылаучылар мәш килгән ашханәдә дә (элекке барак-ашханә юк, аны сүтеп аттылар, монысы – капитальный).

Габделнурның кулдашы уртача буйлы, озын борынлы, кызгылт чырайлы, саргылт чәчле, узган ел гына армиядән кайткан Дөбәрис исемле егет иде. Какча йөзле, калын иренле бу егет ябык гәүдәсен бераз чайкалдырыбрак йөртә; кичке мәктәптә укый, өйләнмәгән. Күрәсең, тиз генә камыт кияргә ашыкмас та, чөнки кызларны бик ярата. Аны да кызлар чит итмиләр, үз күрәләр: егет телгә оста, сөйләшә һәм сөйләштерә белә, һәрчак шат йөзле – дөньяга ачу тотып, аннан зарланып йөрми.

Габделнурны ул бик хөрмәт итә, һәрчак сүзен тыңлый. Аның күп белүенә соклана, университетта укуы белән һәм шундый кешенең дусты булуы белән кызлар алдында горурлана.

Ракета гаскәрләрендә хезмәт итеп кайткан, эшен белеп, җиренә җиткереп башкаручы егетне төзү идарәсенең комсомол бюросы әгъзасы итеп тә сайлаганнар. Күрәсең, элекке офицер Митрохин тәкъдим иткәндер. Ул солдат шулпасы эчкән егетләрне җәмәгать эшенә бик теләп тарта.

Габделнур кулдашы Дөбәрис белән участокны әйләнеп чыкты һәм шулар ачыкланды: градирняга чыгыр, бер корпуска вибратор, бетон кабул итәргә күтәргечне тоташтырырга кирәк.

Аннары алар буяучы-сылаучы эшсөяр кызлар янына сугылдылар.

Яңа күтәрелгән бинаның әле бер-ике көн элек кенә шыксыз булып күренгән дивары кай арада үзгәреп тә өлгергән – бизәнеп-ясанып, иң затлы күлмәген киеп кунакка барырга җыенган хатын сыман яисә беренче мәртәбә егет белән очрашуга әзерләнгән яшь кыз кебек – әллә каян күз явын алып, тирә-юньгә нур сибеп тора.

Кызларның эшләвенә карап торуы да рәхәт. Шунысы сокландыра: куллары, гәүдәләре өзлексез хәрәкәттә булса да, алар бер-берсе белән гәпләшәләр яки күмәкләшеп җыр сузалар – чишмә чылтыравы кебек дәртле, яңгыравык авазлары ишетелә.

Кайчагында бу яшь авазлардан моң-сагыш та агыла – һәрберсенең үз тормышы, үз язмышы.

Егетләр килгәч, кызлар җырларын туктаттылар.

– Безгә мич кирәк, – диделәр буяучы кызлар, – туңабыз.

– Кая, үзем генә җылытыйм, – диде Дөбәрис һәм берсен биленнән эләктереп тә алды.

– Кит әле, – дигән булды училище бетереп кенә килгән яшь кыз, ә үзе, кыланчыкланып, электрик абыйсының куенына ук керде. – Кара, җылы икән монда.

Кызлар көлештеләр, усал теллеләре чеметтереп алырга да күп сорамады:

– Арык бит ул.

– Кая аның җылысы булсын, яшь тә түгел.

– Габделнур абый әнә тик тора, үзенең карт егет икәнен белә…

Кыз сүзен әйтеп бетермәде, Габделнур анысын эләктереп алды, битеннән үбеп тә алды.

– Әбәү, үпте.

– Шаяра гына бит ул.

– Шутили, шутили, а потом появились дети, – диде бер телгә үткене. – Аларга ирек куйсаң…

Кызлар чыр-чу килеп, егетләр бераз тел чарлаганнан соң аерылыштылар. Электриклар, чыгыр тоташтыргач, күрше участокка барып килделәр. Андагы коллегалары, бер телогрейка-бушлат аунап ята, дигән иде. Чөнки Габделнурга яңаны алганда, складка искене тапшырырга кирәк.

Аннары завод ашханәсенә юл тоттылар. Анда Габделнурның бер таныш кызы очрады һәм башын иеп китте. Аны күргәч, егет, кулларын бутый-бутый, юри кычкырып сөйләште.

Сүз бер моторист хакында иде.

– Аның хатыны үзеннән ике яшькә олы.

– Картрак икән, – диде Дөбәрис, әңгәмәне куертып, – бездә үзеңнән өч-дүрт яшькә яшьрәккә өйләнү гадәткә кергән…

Төшке аштан соң, тоташтыргыч һәм кабель күтәреп, күтәргеч янына киттеләр. Будкаларына кайтканда, аларны төзү идарәсенең энергетигы – дүрт ел флотта өйрәнгән гадәтенә тугрылыклы рәвештә аякларын киң итеп аерып баскан, кара куртка һәм фуражка кигән Сәгыйров көтеп тора иде. Ул үзе белән бер электрик та иярткән.

Алар машина белән алып килгән вибратор һәм трансформаторны бетон кабул ителәчәк корпуска илттеләр, тоташтырдылар.

Участок башлыгы чираттагы ялда иде, аның урынына калган прораб белән сөйләшеп тордылар. Күбрәк энергетик әңгәмә корды, егетләр кирәк чакта гына сүзгә кушылдылар.

Прораб белән сүзен тәмамлагач, Сәгыйров:

– Егетләр, сезгә бераз премия бар, – диде һәм аларны үзе белән конторга алып китте.

– Унтугыз сум гына икән, – диде Дөбәрис, ризасызлык белдергәндәй, аннары үзе үк үз күңелен күтәрде: – Ярый инде, бер сумы да җирдә ятмый бит.

– Билгеле, – диде Габделнур, касса яныннан китешли аның белән килешеп.

– Бу атнада авылга кайтмакчы идем, күчтәнәч алырга җитәр.

Дөбәрис Тау ягы районнарының берсеннән иде. Ул өенә еш кайта: әтисе совхозда партия оешмасы секретаре икән, әнисе сыер савучы, икесе дә олы яшьтә. Дөбәрис хәрби хезмәттә чакта утын хәстәре күрү, бәрәңге алу, печән чабу кебек эшләр энесе җилкәсендә булган. Ләкин, абыйсы кайтканчы, аны да армиягә алып куйганнар, шуңа күрә ул башкарган вазифалар Дөбәрискә калган.

Алар ягында «бардымые, кайттымые» дип сөйләшәләр икән. Егет, авылдан килгәч, үзе дә сизмәстән шул сөйләмгә күчкәли.

Шуны истә тотып:

– Тагын тел бозып сөйләшерсең микән инде? – диде Габделнур, күз кысып.

Дөбәрис үпкәләмәде һәм:

– Ю-ук, – диде, аннары үзе дә, руслар әйтмешли, таякның шул ук башы белән шул ук урынга төрттереп алды: – Кеше көлкесе – кешедән көлә, ди. Син үзең дә кыдыл бодаулар йөргән басудан түгелме соң?..

– Ярар, ярар, ул тиклем эчкә кермә. Замнём для ясности.

…Егет күп укый, иң яратканы – фантастика, чекистлар һәм милиция турында; кино-театрга еш йөри; кызларга яттан шигырьләр укый.

Беркөнне, телефон рәтләгәндә, Габделнур аны чыбыкка җибәргән иде, бик озак торып килде, күрәсең, кызлар янында булгандыр. Ләкин алар сүзгә килмәделәр.

Тулай торакка кайткач, егетләр ашханәгә сугылдылар. Бераз ял иткәч, Габделнур уку белән юанды. Ул бүлмәдә берүзе генә. Миргаяз кибеткә чыгып китте, Сөмбәт күрше бүлмәдә, Шәмсун кайдадыр үз эшләре белән йөри булыр.

Озак та үтмәде, егетләр кайттылар. Кичәге солдат тиз генә бәрәңге пешерде.

Бүтәннәр кебек, Габделнур тиз генә йоклап китә алмады, теге хәлне уйлап изаланды. Ул – яшь кеше, тәне төзәлер, ә менә җан ярасы… Бу арада аны гел бер уй борчып, бимазалап, күңеленә тынгы бирми йөдәтте: «Нигә әле теге зобанилар җәзасыз калырга тиеш?»

Әгәр син кемгәдер явызлык кылгансың икән, ул синең үзеңә үк авырлык китерердәй бер гамәл булып әйләнеп кайтырга тиештер бит. Һәм киресенчә: әгәр кешеләргә мәрхәмәтле булсаң, үзеңә дә игелеклелек булып кайтыр. Моны кечкенәдән үк ишетеп, күңеленә сеңдереп үсте. Менә хәзер аңа карата этлек эшләделәр. Ә җәзасын аларга кем бирә? Теге дөньяда түгел, ә монда һәм хәзер үк. Нигә әле ул киң күңелле булып кыланырга тиеш. Бер даһи, Леонардо да Винчи булса кирәк, әйткән: «Кем явызлыкны җәзага хөкем итми, шул аның тормышка ашуына булышлык итә». Юк, егет аларга теләктәшлек итүче түгел!..

Вакыт табып, ул хастаханәгә барып күренде. Аның ярасын теккән табиб, башын җентекләп карап, хәл-әхвәлен, кәефен, ашау-эчү һәм эшен сораштыргач, укуы белән дә кызыксынды. Егеттән төпле, уңай җавап ишеткәч, ул канәгать калды.

– Борчылырлык урын юк, – диде, авыруның күзенә карап. – Төзәлә.

Егет, кайтышлый, үзенә таныш хәвефле урыннан үткәндә, як-ягына каранды. Өч катлы йортның подъезд төбендә салмыш бер адәм эскәмиядә утыра, янында хатын-кыз да бар. Ир-атка кушылып, ул да кычкырып-кычкырып сөйләшә, шаркылдап, урам яңгыратып көлә. Габделнур кисәк кенә туктап калды. Чөнки әлеге хатынның тавышында аңа таныш интонация-аһәң ишетелде кебек. Егетнең колагына аю басмаган, аз-маз музыка белән шөгыльләнгән кеше буларак, ул моны җиңел тоемлады. Әйе, шик юк, ачыргаланып кычкырган, ярдәм сораган тавыш бит бу!

Егет йөрәгенең еш-еш тибүен тойды, башына кан йөгергәндәй булды, бөтен барлыгы нәфрәт белән тулды, һәм аңарда үч алу теләге туды. Әйе, ул боларны акылга утыртырга тиеш. Алар үз җинаятьләренең җәзасын күрергә тиеш. Ә ничек? Милиция, дусты Ирек ярдәме беләнме? Юк, аны катнаштыру кирәкмәстер. Чөнки нәкъ менә бу адәм Габделнурга сукканны, тимер торба белән тондырганны исбат итү кыен булачак. Бүлмәдәшләрен алып килсәң? Әлбәттә, егетләр каршы килмәсләр һәм ярыйсы гына изәрләр дә иде. Ләкин бу фикере дә яраксыз сыман тоелды, чөнки эшнең зурга китүе ихтимал. Нишләргә соң? Йөрәге дөп-дөп типкән егет, ботинка табаны җилемгә ябышкандай, беркавым кузгалып китә алмыйча торды. Нишләргә соң? Әгәр, чукынып кына китегез сәнә, дип кул селтәсәң, онытырга тырышсаң? Алай итү тегеләргә, ярар, киләчәктә дә шулай дәвам итегез, уңышлар телим, дигән кебек була түгелме соң?

Язгы авыр болытлар астында, шыксыз кичтә гел бер үк караңгы уй аның бәгырен кимерде: «Ничек үчен кайтарырга?» Һәм, трамвайда тирбәлеп кайтканда, озак баш вата торгач, ул, ниһаять, ныклы бер карарга килде.

Шул карарын тормышка ашыру нияте белән, Габделнур икенче көнне кич янә әлеге хәвефле урынга юнәлде. Өстендә эшкә йөри торган киң куртка, аның якасы күтәрелгән, эчке түш кесәсе беленер-беленмәс кабарыбрак тора, башында ак фуражка.

Ул, трамвайдан төшкәч, таныш юл белән югарыга таба менеп китте, аннары уңга борылды. Ни булса, шул булыр, дип, кичә тегеләр утырган подъездга таба атлады.

Бүген дә анда, эскәмиядә, тегеләр икәү утыралар. Кычкырып сөйләшүләреннән, кул хәрәкәтләреннән салмыш икәнлекләре әллә каян күренеп-сизелеп тора.

Габделнур исереккә салышты. Алабугада укыганда, алар режиссура фәнен яхшы үзләштергәннәр иде. Чөнки Мәскәүдә укып кайткан югары белемле режиссёр укытты, студентлар белән «Яшел эшләпә» дигән спектакль дә куйды. Билгеле, анда Габделнур да катнашты. Бергә укыган кайбер иптәшләре соңыннан хәтта профессиональ дәүләт театрына эшкә дә урнаштылар, чын артист булып киттеләр. Менә шул. Егет, аякларын чалыш-чолыш атлап, тегеләр каршына барып басты. Бер читтә үзенә таныш торба кисәген дә күреп алды. Әмма аны тануын һәм шуның аркасында ачуы кабаруын йөзенә чыгармады. Фәкать үзенең дөрес чамалавын гына аңлады.

– Сәлам, – диде ул тәкәллефсез генә. – Нәрсә каңгырап утырасыз?

Иске фуражка кигән башын аска иебрәк утырган, карасына кабынган ир-ат күзенең агы белән генә Габделнурга карады.

– Синең ни эшең бар? – диде ул төксе генә.

Аның өстендә иске телогрейка, тез башлары кабарып торган, гомерендә үтүк күрмәгән кара чалбар, аягында каптырмалары эләктерелмәгән «прощай» ботинкасы. Гәүдәсенә караганда, буе Габделнурдан чак кына калкурак булыр, җилкәләре дә шактый киң күренә, бөрешеп утырганга күрә үзе мескен кыяфәттә.

– Кореш, син нәрсә теш ыржайтасың? – диде Габделнур, телен көрмәкләндереп, аның төртмә сүзенә үпкәләгәнен дә белдерергә тырышып. – Мин сиңа бер начарлык та эшләмәдем бит әле.

Сакал-мыегы кырылмаган адәмнең чиртсәң кан чыгарлык кызгылт чыраена карап, аңа утыз биш-кырык яшьләр чамасы биреп булыр иде; сул күзе төбендә «фонарь» бар, борыны җәлпәк.

– Яхшылык та эшләгәнең юк, – диде ул.

Бу юлы сәрхушнең тавышы баягыча ук дорфа чыкмады, чөнки каршында торган егетнең салмыш икәнен, ә тавышында ныклык, үз-үзенә ышанганлык барын искәрде булса кирәк. Алар халкы, үзләре башкисәр булганлыктан, кемнең куркак, кемнең үз тиңнәре икәнне тиз төшенә бит.

Сүзгә янында утырган хатын-кыз да кушыласы итте:

– Ие.

Анысы да, ике чабата бер кием дигәндәй, төс-кыяфәте, үз-үзен тотышы һәм кием-салымы белән янәшәсендәге адәмгә пар килердәй иде: аскы ирене күпереп зәңгәрләнеп-шәмәхәләнеп тора, күрәсең, шушы араларда гына берәр каты кулдан яхшы гына эләккән булса кирәк, эчә-эчә шешенеп бүртенгән битенә мул итеп сөрткән кызыл кершәне аның бизәнү серләрен бигүк белеп бетермәве яки кайчандыр белеп тә, инде күптән онытуы хакында сөйли. Башындагы кызыл береткасы да, өстендәге зәңгәр язгы-көзге пальтосы да таушалган-изелгән, аягындагы кыска кунычлы ак резина ботысы да яңадан түгел.

Габделнур, фәкать ир-атка гына мөрәҗәгать итүен сиздерү өчен, «син»гә басым ясады.

– Шеф, син зерә алай тупас сөйләшәсең. Мин синнән стакан гына сорамакчы идем. Ярый, хуш…

– Ни эшкә ул сиңа? – диде ир кеше, стакан сүзен ишетүгә тагы да йомшый төшеп.

Хәзер инде Габделнур дилбегәне тулысынча үз кулына алды.

– Стакан белән нишлиләр инде? Син, фраер, бигрәк аңгыра икәнсең. Шешә бар. Бугазыннан эчәсе килми, – диде егет һәм, курткасының замогын аскарак шудырып, эчке кесәсеннән башланмаган ярты чыгарды.

Тегеләрнең күзләре ялтырады, үзләренә җан керде, йөзләрендә елмаю галәмәте чагылды. Әүвәл ир-атның теле ачылды:

– Башта ук шулай диләр аны.

Хатын да сүз кыстырды:

– Ие.

Габделнур янә иргә карады:

– Сиңа да өлеш чыгарырмын. Кая, стаканың юкмы?

– Ә миңа? – диде хатын-кыз, еламсырап.

Ләкин аңа игътибар итүче булмады.

– Монда юк, – диде ир кеше һәм ярым борылып дәште: – Бар, алып чык.

– Бар үзең, – дип карышасы итте хатын аламасы, әллә торасы килмичә, әллә хәле юктан, әллә үзен кешегә санамауларына гарьләнеп.

– Нәрсә?! Ике әйттермә, юкса…

– Ярар, ярар.

– Ычкын!

Хатын көч-хәл белән, теләр-теләмәс кенә урыныннан торды, чайкалды, әмма егылмады, теге адәмгә сиздермичә генә, аларны авыр хәлдән коткаручыга күз кысты, кыек авызы, чалыш иреннәре белән елмайды һәм, арт санын уйнаклатып, подъездга кереп китте.

– Утыр, – диде ир-ат, уң ягына ишарәләп һәм чак кына урын күчте.

Беренче елны зеклар белән эшләве ярдәм итте: «Үз кеше» булуында шик калдырмас өчен һәм ныграк ышандыру теләге белән, Габделнур тәмамысы болар сөйләменә күчте:

– Не хрен, постою, – диде һәм аягүрә калды.

Чөнки егет хатынның ничәнче катта, кайсы фатирда яшәвен дә, күпме тоткарланасын да белми иде. Җитмәсә, вак кына яңгыр сибәли башлады.

Шуңа күрә ул як-ягына каранып алды да:

– Синең акчаң төшкән, – дип, тегенең «прощай» ботинкасына ымлады.

Беркатлы бичара башын аска июгә, Габделнур күз ачып йомганчы аракыны башта сул кулына авыштырды, аннары уңы белән шешәне муеныннан тотты да хәмергә сусаган бәндәнең башына тондырды.

– Мә, хайван, эч!

Ташка таш бәрелгән кебек, тонык аваз чыгарып, шешә чәлпәрәмә килде. Пыяла ватыклары як-якка таралды, сыекчасы теге адәмнең фуражкасына, колак-муенына, түшенә-аркасына акты. Ә бу мизгелдә Габделнурны ай күрде, кояш алды – читкә ыргылды. Армия хезмәтендә занятиеләрдә һәм спорт ярышларында йөз метрга йөгергән чакларын исенә төшерде – җан-фәрманга очты…

Фәкать караңгы тыкрыктан олы урамга чыккач кына, ул йөгерүеннән туктады, әмма, тиз-тиз атлап, тукталышка таба баруын дәвам итте. Сул яктан троллейбус килүен күрде, йөгерә-атлый, аңа сикереп менеп утырды.

Ярамаган эш эшләсә дә, күңелендә ниндидер канәгатьлек тойгысы барлыкка килде. Аның йөрәге ярсып тибә иде. Юк, бу куркудан түгел, арттан куып җитәрләр дип шикләнүдән дә түгел. (Моның булмасын ул анык белә.)

Бераздан, кайта-кайтышка, сулуы тигезләнде, йөрәк тибеше акрынайды, кайнарлыгы сүрелде. Беренче минутларда үзенең егетлек күрсәтүе аңа җан тынычлыгы китергән шикелле булды. Аракыга тотылган акчасы өчен дә уфтанмады, әле һаман сәрхуш белән әрепләшкәндәй әйтеп куйды: «Капланып киткере!» Әйе, кирәген бирде теге адәм актыгының, ләхәүләсен укытты, икенчеләй кешегә кул күтәрмәслек итте. Ләкин, троллейбус алга барган саен, бер тукталыштан икенчесенә күчкән саен, аның да күңеленә ятышсыз, әрнеткеч уйлар килеп, фикер сөреше үзгәрә башлады. Ә дөрес эшләдеме соң ул? Нинди «олы» эш кырды соң ул? Үзе дә үҗәтлеге аркасында теге зобани роленә керде түгелме? Әгәр аңа торба белән кундырган кеше бу түгел, ә бүтән берәү булган булса? Димәк, ак эт бәласе кара эткә дигәндәй, нахакка кул күтәргән, шәфкатьсезлек күрсәткән була түгелме соң?! Ярар, нәкъ үзе дә булды ди. Әгәр башы ярылып, җиргә егылып, аны каһәрләп ятса? Габделнур кебек бу да канга батса? Икесе дә бер калыптан – кан коючы-җан кыючы булалар түгелме? Бүген-иртәгә югары белемле укытучы белгечлеге алып чыгасы кеше теге аңгыра сәрхуштән нәрсәсе белән аерыла соң? Һәм аның тәрбияче сыйфатында мәктәп бусагасын атлап, балалар каршына барып басарга хакы булачакмы?.. Ә нишләргә иде соң? Кайсыдыр акыллы башның әйткәне хәтеренә төште: «Игелекле булырга тырышыгыз һәм сез яман эш кылырга сәләтсез икәнегезне күрерсез…» Әйтүе җиңел ул. Ә чын тормышта… Аһ бу уйлар… Нишләп гамьсез генә яши алмый икән ул?! Ятса – уй, торса – уй, дигән шикелле… Бар бит артык баш ватмыйча гына яшәүчеләр дә… Ә ул…

Шуңа күрә егет тулай торакка яуда җиңүче сыйфатында башын горур тотып түгел, ә кәефе кырылып, төшенке күңел белән, эшләгән чатак эшеннән разый булмыйча, аннан шатлык-куаныч тапмыйча, канәгатьсез кыяфәттә кайтты. «Тора-бара бер амин» дигән шикелле, Габделнур уйлары белән һаман булып үткән вакыйга тирәсендә чуалды. Әйе, була мәгънәсез усаллык – яшь чакта кызлар өчен сугышу, башка сәбәп белән егетләр арасында низаг, исерекләр сугышуы һ.б. Ләкин була акланган усаллык – үч алу. Хәер, явызлыкның берсен дә акларга ярамыйдыр, мөгаен. Яхшылыкка яхшылык һәр кешенең эшедер, яманлыкка яхшылык ир кешенең эшедер, дигәнне дә ишеткәне бар иде әнисе авызыннан. Ә малае… Ул үзенең бу кылган гамәлен, күпме генә тырышса да, мине мәҗбүр иттеләр, дип үзен үзе юатса да, ахыр чиктә аклый алмады. Чөнки явызлыкның, син аны ничек кенә атасаң да, барыбер җисеме үзгәрми.

Ул кешеләрнең гомумән бер-беренә карата булган мөгамәләсе, бигрәк тә мәрхәмәтсезлеге хакында уйланды: күрше белән күрше, хәтта туган белән туган тыныша алмый, көнләшә, хөсетләнә; кемдер икенче берәүне рәнҗетә, төп башына утыртырга чамалый; нәфесен тыя алмаучы кайберәүләр җәбер-золымнан да тайчанмый… Бу ярлыкны бөтен кешегә дә тагарга ярамый, билгеле, анысы дөрес, ләкин кеше бит аңлы зат, ул шулай яратылган, нидер эшләгәнче, алдын-артын уйларга тиештер. Ә нигә ул кайчакта хайваннардан, җәнлекләрдән, киек кошлардан миһербанлык үрнәге алмый? Алар үз ишләре белән сирәк бәрелешәләр, ә күпчелек очракта – бер-беренә ярдәмчел.

Менә бер генә мисал.

Габделнур, авылга кайтса, һавада торна тавышы ишетсә, күтәрелеп карамыйча түзә алмый: яз көне алар төньякка очалар, ә көзен – көньякка. Күпчелек очракта аларның очыш рәвеше зур өчпочмакны хәтерләтә. Һәм шунысы гаҗәп (хәер, алар өчен бу табигый хәлдер): төркем башындагылар алмашынып торалар: әле берсе төркемне ияртеп бара, әле икенчесе «авырлыкны үз җилкәсенә сала», чөнки, су кебек тыгыз булмаса да, һава ярып баруы, алдан юл сабуы җиңел эш түгел.

Ә кайбер кешеләр үзенә җайлыны гына карый, үз мәнфәгатен генә кайгырта, сукмакның да такырын, җиңелен эзли, тир түгеп эшләргә дә теләми һәм шул юлда кайчак бер-берен дә аямый…

Әнә шундый каршылыклы уй-кичерешләрдән соң, ул булып узган вакыйга хакында авыз чайкамаска, беркемгә дә белгертмәскә, иң якын дус-ишләре белән дә серен уртаклашмаска үз-үзенә сүз бирде. Хәер, ул үзе дә бу күңелсез вакыйга турында уйламаска, артык баш ватмаска тырышты, чөнки алда мөһим бурыч – практика узу тора иде.

…Ниһаять, бүген ул мәктәптән җиңел сулап, кош тоткандай шатланып чыкты: кулына директор, завуч һәм тарих укытучылары имзалаган белешмә алуга иреште; алар практикантны һәрьяктан уңай бәяләгәннәр, димәк, тырышуы, йокысыз төннәр үткәрүе бушка узмаган икән.

4

Ир-атларның кайсыберләре чит хатын-кызларның сулга йөрүен белә, моны күңеленнән хуплый да кебек һәм, җае туры килсә, шуннан файдаланырга да күп сорамый, чөнки бу «җегетлек» санала. Әмма үз хәләл җефетенең дә икенче берәүнең куенында булуы ихтималын уена китерми. Янәсе, аныкы бүтән – аты бер булса да, заты – башка.

Кайберәүләр исә, үзләренең чаналары читкә салуламагач, хатынныкы да сулга каермыйдыр, туры юлдан гына барадыр, дип уйлый һәм… ялгыша.

Кызганычка каршы, тормыш юлдашы сайлаганда адәм баласы үзенең ялгышын бик соң төшенә. Терсәк якын – тешләп кенә булмый. Бу – ир-атка да, хатын-кызга да бер үк дәрәҗәдә кагыла.

Ирек белән дә шулай булды.

Дусты Габделнур аңа әйтте:

– Картлач (алар, солдат гадәтенчә, бер-беренә һаман шулай дәшәләр иде), әгәр хатын-кыз икене татыса, аның өченчене дә авыз итеп карыйсы киләчәк, җае гына чыксын. Ә бәлки, ул сиңа хәтле үк берничә белән булгандыр, син икенче генә түгелдер.

– Ихтимал.

– Аның шунысы да бар бит әле: балаң үзеңнеке буламы? Моны фәкать хатын-кыз гына белә, ә без, ир-атлар, юк. Хәер, кайчагында хатын-кыз үзе дә белмичә кала. Лагерьда (сүзнең Казан тирәсендәге хәрби лагерь турында баруын икесе дә беләләр, чөнки соңгы ике айны алар бергә хезмәт иткәннәр иде) миңа берәү, баласы хакында сорагач: «Әллә солдаттан, әллә сержанттан – белми дә калдым», – дигән иде.

Бу сөйләшү Ирекнең өйләнүе алдыннан булды. Ул бергә солдат шулпасы эчкән якташына үзенең өйләнергә исәбе барлыгын әйтте. Гәрчә бу нәрсә хакында егет-җилән авыз чайкарга яратмаса да, аның нинди кыз – «чаты ачылган» икәнен, тугрылык саклаячагына шөбһәсе барын да яшермәде, эч серен ачып салды. Менә шунда Габделнур аны кисәткән иде. Ни аяныч, яшь булуына карамастан, тәҗрибәлерәк дустының сүзләре хак булып чыкты. Ә ул вакытта Ирек аның киңәшенә колак салмады.

Дөрес, үзе дә андый нәрсәләрне төшенә иде. Ләкин кайбер кыз-кыркын, яшь чагында йөреп туйгач, ирләренә тугрылыклы хатын, өйдә уңган хуҗабикә булалар, үз ирләреннән балалар табып, аларны багып-тәрбияләп үстерәләр, кыскасы, басынкыланалар.

Ә Фәнирә иренә тугрылык саклый алмады, дөресрәге, теләмәде. Егетнең үзен ничек нык яратканын белеп-сизеп алган кыз җылыга ияләшкән юха елан булып чыкты һәм үзен җылыткан кешесен чакты.

Тән ярасы түгел, ә җан ярасы ничек сызлаганын, җәберсенүен Ирек үзе генә белә. Югыйсә ул Фәнирә белән танышу-кавышуларның ахыры ямьсез бетәр дип һич кенә дә башына китермәгән иде. Әйе, бер дә күңелсез тәмамланыр төсле тоелмаган иде аларның тормышы. Аның яшьлек хатасын гафу итүне, бу хакта исенә төшереп тормауны, үзенә илтифат күрсәтүне тиешенчә аңлар, шуннан нәтиҗә чыгарыр һәм туры юлдан гына атлар, тәртәсен сулга каермас, дип өметләнгән иде. Яратып өлгергән иде шул аны егет. Танышулары да кызык кына булган иде.

…Ирек, район милиция бүлегеннән чыгып, Восстание урамы буйлап салмак адымнар белән түбән таба төшеп бара иде. Бер кыз яннан узып китмәкче.

– Апасы, сез артта, юл буенда, знак күрмәдегезме әллә? – дип аңа мөрәҗәгать итте Ирек, ярым борылып, тавышына юри җитдилек өстәп.

– Нинди? – дип сорады уртача буйлы, чем-кара чәчле кыз һәм, туктап, егеткә карады.

– «Обгон запрещён» дигән знак.

– Юк, – диде кыз, башта аңышмыйча, аннары егетнең киеменә карап көлеп җибәрде. – Мин бит сезнең кебек гаишник түгел.

– Ә сезгә кем әйтте мине гаишник дип?..

Чыннан да, Ирек бүген формадан иде.

Менә шуннан сүз иярә сүз чыкты. Икесе дә Кызыл Байрак урамында, икесе дә тулай торакта яшиләр икән: кызныкы – сул кул якта, ә егеткә уңга борыласы. Ләкин ул, «Фукерман»га (ашханә икәнен кыз белә, алар йортыннан ары, Гагарин урамы чатында) барасым бар, дип, теленә салынып, сулга борылып, урам аша чыгып, кыз белән янәшә китте.

Урамның уң ягындагы өч катлы йорт каршында туктап, кыз:

– Мин өйгә керәм, – диде.

– Бәлки, тагын күрешербез? – диде егет, кызның каратут матур йөзенә, кара кашларына карап, һәм исемен әйтте.

– Ә мин – Фая, – диде кыз, үзенең чем-кара күзләре белән егеткә текәлеп.

– Керәшен кызымы әллә?

– Юк.

– Алайса, чын исемегез ничек?

– Фәнирә. Ләкин мин аны яратмыйм. Без русча укыдык. Мәктәптә «Фанера» дип мыскыл итәләр иде.

– Нишләп, юкса бик матур исем бит, – диде Ирек һәм баягы соравын кабатлады: – Йә, ничек, күрешәбезме?

Кыз тиз генә җавап бирмәде. Башта егетнең гәүдәсенә таман утырган, буй-сынына килешеп торган формасына, аннан йөз чалымнарына игътибарын юнәлтте.

Ирек хәтта бераз уңайсызланып куйды, кыз аңа базарда мал сайлагандай карый кебек тоелды. Ләкин бу халәт бер мизгелдә генә уеннан чагылып үтте.

Күрәсең, кыз егетне үзе белән очрашырга лаек дип тапты, үзенә тиң кеше дип хуп күрде.

– Ярый.

Тагын берничә минут сөйләшеп торгач, кабат очрашырга дип килештеләр.

…Ирек көндез, кибеткә сугылып чыкканнан соң, чәчтарашханәгә керде. Практикант кызларның берсе аның чәчен кыскартты, сакал-мыегын кырганда ияген кисте дә бик курыкты, ә егет ачуланмагач, иптәш кызлары белән бергә ул да көлде: клиентының иягенә юка кәгазь кисәге ябыштырып куйды.

Берничә көн рәттән һава салкынча торды: яңгыр, җил, катлы-катлы болытлар һавада, томан, тиз караңгылана. Бүген кич көнбатышта күк йөзенең бер чите алсуланды, бәлки, иртәгә яхшы булыр.

Сәгать җидедә Ирек (гражданский киемнән) кызлар тулай торагына килде. Беренче генә килүе түгел, вахтёр хатын рөхсәт итте, һәм ул өченче катка менеп китте. Гомуми коридор ишеген ачуга, кулына савыт-саба тоткан Фәнирә кухнядан килеп чыкты.

– Аста көтеп тор, – диде ул, егетнең сәламен алып, үзе җавап кайтаргач. – Хәзер чыгам.

Ирек баскычка таба атлады. Ә артта, Фәнирә ишекне ачканда, алар бүлмәсеннән җыр агылды, тигезле-тигезсез калынлы-нечкәле авазларына караганда, анда кызлар гына түгел иде.

Урамда Ирек:

– Кая барабыз? – дип сорады.

– Минем әнинең абыйсын күрәсем бар иде, – диде кыз һәм үтенгәндәй аңа карады. – Теплоконтроль тирәсендә торалар. Иренмәсәң барып килик. Анда сигезенче трамвай йөри.

– Беләм.

Алар утырган троллейбус яңа ачылган «Луч» хуҗалык әйберләре, «Рубин» спорт товарлары кибетләре каршыннан үтте, «Силуэт» ательесы да сулда калды. Биек нарат агачлары арасында төзелгән Химиклар сараеның мәһабәт бинасы күренде. Дамбадан барганда, бер акчарлакны күзәттеләр. Ул җәйлектә ярдан шактый чиккән суга бөркет кебек ташланды.

– Кавказда, Урта Азиядә һәм Казахстанда кулга ияләшкән бөркетләр белән куян, төлке аулыйлар икән, – диде егет, Казансу өстеннән күзен алмыйча гына. – Бу да шулар кебек суга ташлана. Тауларда яшәүче халык үзе дә бөркет кебек – кыю, курку белмәс. Төркмәнстанда елан тоталар да агуын җыялар. Армиядә бер егет сөйләгән иде. Аның атасының бер бармагы юк икән, биш-алты яшьтә елан чаккан. Бабасы аның чәнчә бармагын кисеп ташлый, үлемнән коткара.

– Кисмәсә үләмени? – дип сорады Ирек белән янәшә басып торган Фәнирә.

– Әйе. Анда кобра, гюрза – иң агулы еланнар…

Троллейбустан төшеп, трамвайга утыргач та, тегене-моны сөйләшеп бардылар. Кыз, туганнарына кереп, йомышын йомышлагач, «Кольцо»га кайттылар һәм Бауман урамы буйлап җәяү киттеләр. «Татарстан» кинотеатрында «Саша, Сашенька» дигән фильм карап чыктылар. Матбугат йорты каршында беренче троллейбуска утырып, Ленин районына юнәлделәр. Әмма Ленин күпере тукталышында төштеләр дә яр буйлап сулга таба киттеләр. Музыка, шау-шу ишетелеп торган «Парус» рестораны яныннан уздылар.

Кайчандыр Идел яки Чулман буендагы берәр авыл каршында пристань ролен үтәгән, тактадан корылган кечкенә, шыксыз дебаркадерны хәзер, буяп-яңартып, ресторан иткәннәр һәм, Казансуда утырганга, «Парус» дип исем кушканнар. Шәһәр халкы аны үз итте, җәен дә, кышын да аннан кеше өзелми: гомер бәйрәмнәре, туй мәҗлесләре үткәрәләр. Бүген дә шундый чараларның берсе булса кирәк. Ике баганалы гранит баскыч янында туктадылар.

Бөркүрәк һава. Кояш баеган турда ачык күк йөзе зәңгәр өчпочмакны хәтерләтә. Аста – кызгылт, сулда – кара, ә уңда аксыл болытлар кабарып торалар. Шәһәр томан эчендә. Еракта-еракта утлар шәйләнә, Казансу аръягында ракета җибәрделәр. Уңда дамба буенча тезелгән утлар суда чагыла, әйтерсең әкияттәге су асты сарае. Бөкре күпер астыннан бер байдарка чыкты һәм кызыл маякны урап әйләнде дә кире китте. Ераклашканда ул су асты көймәсе кебек – егетнең ишкәне күренми. Су уртасында бер көймә тора, моторы сүнгән, хуҗасы кабыза алмыйча интегә.

Икәүләп әнә шул кичке манзараны хозур кылып утыргач, Фәнирә:

– Кайда булдың? – дип сорады. – Ничек көннәрне үткәрдең? Син кичә тугызда Бауман урамында идең.

Ирек аның сынаганын, тотмакчы булганын сизеп алды, җавап кайтармады. Аста ике эскәмия бар, ике пар утыра иде, бер пар кузгалды.

– Убыр китте, урыны калды, – диде дә, егет, кызны җәлт кенә күтәреп, баскычтан аска төшеп китте.

Кыз егетне муеныннан кочты.

– Мин авыр бит.

– Үз сөягем үземнән авыр түгел, диләр безнең авылда.

– Мин синең сөягең түгел бит.

– Сөягем булмасаң, сөйгәнем булырсың.

Су өсте тыныч түгел, егет күңеле кебек. Дулкыннар чайкалганда, дамба ягындагы ут баганалары йә елан койрыгын, йә су суалчанын хәтерләтәләр – озынаялар, ә дулкыннар багана буйлап ишеләләр, каршыга килгәннәр белән бер-берен кисешәләр.

Кыз ак якалы кара күлмәктән, аягында туфли. Ирекнең өстендә кара пиджак, ак күлмәк, кара галстук, кара чалбар, очлы башлы җәйге ботинка. Ул пиджагын кызның иңенә салды, чөнки су буенда салкынча иде.

Яшьләргә хас булганча, сүз спорт өлкәсенә кереп китте.

– «Спартак» командасы откан, – диде Ирек, кызны җилкәсеннән кочып.

– Футболмы? – дип сорады аңа елышып утырган Фәнирә.

– Әйе.

– Ә мин баскетбол яратам, үзем кыска буйлы булсам да.

– Әйе, анда буй кирәк, – дип, аның сүзен җөпләде егет һәм баскетболга кагылышлы белгәннәрен тезеп китте: – Урманчы малае Янис Круминьш ике дә унсигез сантиметрлы, ә менә аның белән янәшә метр да җитмеш биш сантиметрлы Арменак Алачачян да илнең җыелма командасында уйнады. Ут өертә инде, бик җитез. Аңардан бер корреспондент сорый: «Әгәр дә тормышны яңадан башларга туры килсә, спортның кайсы төрен сайлар идегез, баскетболмы?» «Беркайчан да! – ди Арменак. – Чөнки миңа икеләтә тир түгәргә туры килде…»

Кыскасы, яшьләрнең сөйләшер сүзләре, уртак әңгәмә корырлык уй-фикерләре күп булды.

Тулай торак тирәсенә кайтып җиткәч, алар урамнан эчкәрәк керделәр. Уң кул якта «Комсомолец» клубының җыйнак бинасы, аның артында, подвалда, Енисей урамы чатында айныткыч та ерак түгел. Анда Ирекнең таныш хезмәткәрләре. Шуңа күрә кызны ул якка түгел, ә Гагарин урамына параллель рәвештәге, тыкрык сыман тар гына булса да Олы Шоссе дип аталган урамга таба алып китте. Өч катлы йортларның берсе янында туктадылар. Кыз, егеттән читләшебрәк торды, үзе, туңмыйм, дисә дә, калтыранган сыман иде. Аннары, Ирекнең кулыннан тотып, диварга сөялде.

– Мин сиңа нәрсәдер әйтергә телим…

Ләкин үзе тукталып калды. Ирек тә дәшмәде, уңайсызлануы сизелеп торган кызга карады. Ниһаять, Фәнирә телгә килде: