Читать книгу: «Нарқыз», страница 2

 
Талай адам көрісті,
Есен, сəлем берісті.
Ас қызығы ұласты,
Арада неше күн асты.
Ат жаратып келгендер
«Ат шаптыр» деп шуласты.
Ат айдайтын көмбені
Бəлен жерден шапсын деп
Ас басқарған мырзаның
Айтқан сөзін жөн көрді…
 
 
Салтанатты жүргені,
Астына ақбоз мінгені;
Неше тұрлі асыл зат
Мақпал, жібек кигені;
Ер мүсінді, сүйкімді,
Жүргені жұрт түйдегі;
Құрбысынан мінезі өр,
Үсті-басы сары ала,
Балағында алтын зер.
Дөңгелек жүз, көрікті,
Шашын түйіп төбеге
Баса киген бөрікті;
Түрме белбеу белінде,
Кім екенін білдірмей
Нарқыз асқа келіпті.
 
 
Ас үйлерін тіккен жер
Ұлы Жемнің саласы,
Қалың жыңғыл ағашы.
Айғараның ақшаты,
Саралжынның сағасы.
Асқа келген көп адам,
Жөңкіле қырға шығады.
Өтетілеу бір жарлы
Түйе мініп астына,
Қорағашқа ту байлап,
Туды ұстап тұрады.
 
 
Кептен шығып бес кісі
Ат айдады бəйгеге.
Жемнің бойы шаң болып,
Түсіп жатыр əуреге.
Биік дөңнің басында
Ел жиылып болған соң,
Бəтуаға келісті:
«Ат айдаушы жігіттер!
Ұрлап шабу болмасын!
Буаз төбе шенінен
Балаларды бағыңдар.
Балаларды асырып,
Бері өздерің қалыңдар.
Аттар қайтқан кезінде
Сендер дереу шабыңдар.
Бұғып келіп қоспасын
Соған көзді салыңдар!»
 
 
Сілтеу берген жерінен
Тізе қосып көп бала,
Жүйріктермен жөнелді.
Ат шапқан жер шамасы
Екі көштей жер еді.
Жүйрік сіңір созады,
Тұяқтан жер тозады.
Айқай, ұран шыққанда
Кей жүйріктер озады.
Жемнің бойы айқай-шу,
Шүбатылды тозаңы.
Сол бəйгені көргенде,
Жүрек тулап кеудеңде
Делебеңіз қозады!..
 
 
Ат бəйгесін көрді көз,
Күрес бастар келді кез.
Жарқын-жарқын естілді
– Балуан шықсын! –  деген сөз.
 
 
Жұрт отырды айналып,
Орталарын кең салып.
Балуандарын əркімдер
Күресуге келді алып.
Қызығын көзбен көруге,
Анталап тұр ел-халық.
 
 
Талай топта күрескен
Шықты сонда балуан қыз.
Сипатына көзің сал,
Енді қапы қалмаңыз:
Көзі гауһар көз талған,
Бойы шынар ырғалған.
Мүсініне қарасаң
Шығар едің құмардан!
Қымқап шапан киінген,
Мақпал шалбар зер салған.
Түрме белбеу белінде.
Алып-ұшып жүрегі,
Топта қызып сүйегі,
«Келіңдер, – деп, – балуандар!»
Нарқыз қарап күледі.
Бұрын-соңды болған жоқ
Бұл Нарқыздың теңдесі.
Балуандардың көргенде,
Түсер еді еңсесі.
 
 
Балуан Нарқыз шыққан соң
Балуандар тұр кідіріп,
Күрескенше Нарқыз тұр
Даярланып, түйіліп.
Кейде бір сөз айтады
Жұрт алдында иіліп:
– Атым əйел болса да,
Нарқыз болып туғанмын.
Мақтануға сыйғанмын.
Талай-талай балуанды
Жерге бұлғап ұрғанмын.
Қарсыма ешкім келмеген,
Мерекелі жиында
Жанға бəйге бермегем.
Топта шығар айбатым,
Халыққа аян қайратым.
Бұл жиында бар ма екен,
Менің қатар тайласым?
Қатар балуан бар болсаң,
Шықшы, бері, қайдасың?!
 
 
Мəмбет хан да ақырды,
Балуандарын шақырды.
Топта озат бəйге алған
Шақырып алды қасына
«Алып балуан» батырды.
Намысты алып берсін деп,
Шақырып алған төменнен,
Алып балуан ер еді
Шашылған даңқы ежелден.
Ат, түйені шығарған
Түскен құдық тереңнен.
Атын естіп Нарқыздың,
Күрессем деп сол қызбен,
Асық болып кезенген.
Келбеті мен ерлігі
Бұл балуанның кем емес!
Тұла бойы тұп-тұтас
Келбеті ірі жан екен,
Бұған да ешкім тең емес.
 
 
Халық тұрды анталап:
Шекпен киіп етіне,
Шалбары бар кең балақ,
Нарқызбенен күреске
Келді көзі қанталап.
Қарсы келіп екеуі
Шап берісіп күресті,
Ала алмады, тіресті.
Бір-біріне алдырмай,
Аяқтарын шалдырмай,
Айламенен сіресті.
 
 
Бұ да мықты жан екен,
Алдырмады, алысты
Жібермеуге намысты,
Жығылмасқа қарысты.
Сонда Нарқыз ағасы
Аңғарады Нарқыздың
Жыртылғанын жағасы.
Дем болсын деп Нарқызға
Сонда айтқанын қарашы:
– Балуан Нарқыз сен, деді.
Кенже ағаңмын мен, – деді.
Сені Тəңір алды ма,
Адыра күшің қалды ма,
Əлі жүрген нең? – деді.
Тілегіңді тілеп тұр
Бұқара халық, ел, – деді.
Хан балуанын жық-тағы,
Абырой алып бер! – деді.
 
 
«Ауп!» деп Нарқыз ақырды,
Əйелде асқан батыл-ды.
Бір үйіріп жіберді,
Жерге аяғы тірелді.
Қаңбаққа ұсап сол кезде
Хан балуаны талықсып,
Қанды көбік қақырды.
Бетіне оның су бүркіп,
Зорға жанын шақырды.
 
 
Хан кəрленіп, шамданды,
Енді Мəмбет арланды.
«Тағы бірің шық!» – деді,
Балуандары қамданды.
Хан балуаны тағы да
Жалпақ жауырын қара екен,
Бұ да айтудай бар екен.
Хан балуаны жығылса
Қарашыдан ар екен.
Келбетіне қарасаң,
Қайсар қара нар екен,
Бүйірге қол таянып,
Жан-жағына қаранып,
Келді-дағы Нарқызды
Ұстай алды шап етіп.
 
 
Қалған емес бұл балуан
Еш қорғалып аянып.
Ұстаса жүріп Нарқызға
Хан балуаны сөйлейді;
«Атандың Нарқыз сен, – дейді,
Күреске келдім мен, – дейді.
Еркектен қыздың жолы үлкен,
Кезек бердім мен, – дейді.
Жолыңды ала бер», – дейді.
Нарқыз айтты балуанға:
– Түріңізге қарасам,
Жасың үлкен ағасың.
Қыз да болсам, кішімін,
Жолыңды, аға, аласың.
Көлденеңнен көз салып,
Халық бізге қарасын.
Кім балуан да, кім осал,
Байқасын жұрт шамасын!
 
 
Нарқыз кезек берген соң,
Балуан ырғап карады:
Қозғалмайды Нарқыздың
Басқан жерден аяғы.
Көтеріп толғап тағы да
Байқады жігіт шаманы,
Басқан жерден Нарқыздың
Еш аумады табаны.
Əдіспенен толғады,
Қос аяқтап орады,
Бəріне де болмады.
Мықтымсынып келгенмен,
Балуан тағы оңбады,
Кезек берді Нарқызға
Жыға алмасын көргенде ол.
Балуан қыздың қайратын
Осы болды көрген жер.
Аузында елдің ұраны,
Арыстандай сияғы.
Соны көрген халайық
Қайтер екен Нарқыз деп,
Тамаша етіп тұрады.
Айналдырып үйіріп,
Хан балуанын бөріктей
Нарқыз тағы ұрады.
Тілеп тұрған халықтың
Көріп, көңілі тынады.
Ел бастығы Мəмбеттің
Мықтап сағы сынады.
Сағы сынбай неғылсын,
Сеніп тұрған қос балуан
Екеуі де құлады!
 
 
– Күшің тасып қайнасын,
Бұл бір қиын іс болды,
Балуан Бегім, қайдасың?
Арыстан деп атандың,
Ер сыналар жер келді.
Тұла бойым шымырлап,
Маңдайыма тер келді.
Тайынбайтын едің ер,
Арланатын келді жер!
Кесілмесең қарыңнан,
Хан-төренің намысын,
Қарашыдан алып бер!
 
 
Бұл балуаны Арыстан
Талай нармен алысқан.
Күрең тартып тұр екен,
Өле жаздап намыстан.
Күресем деп Нарқызбен,
Келген екен алыстан.
 
 
Көйлегін тастап, шалбаршаң,
Етіне шекпен киінді,
Ақ балтырын түрінді.
Келбетіне қарасаң,
Келісті туған ер екен.
Балтырына қарасаң,
Нар санымен тең екен.
Жауырыны қақпақтай,
Бұлшық еті тоқпақтай
Айтулының бірі екен.
Тұлғасы тым ірі екен!
 
 
Отырған Нарқыз балуанға
Талтаңдап басып барады.
Қасына жақын келгенде,
Жаннан қайтпас ер Нарқыз
Белден ұстап алады.
Балуан сынап сыртынан,
Жиналған жұрт қарады.
Екі балуан алысты,
Қолдары да қарысты,
Алдырмады аңдысып,
Бірін-бірі бағысты.
Екеуі де салып жүр
Əдіс пенен амалын.
 
 
Бірін-бірі жұлқиды,
Аудара алмай табанын.
Мəмбет сонда ақырды:
– Туған інім Арыстан!
Əркім құмар өзіңе
Балуан деген дабыстан.
Мін емес пе өзіңе,
Қызбен мұнша алысқан?
Келтірдің кір сен маған.
Нарқызбенен алысып,
Əлі жүрсің оңбаған!
 
 
Атасы əйел шіркіннен
Болғаның ба сен жаман?
Бүйтіп тірі жүргенше
Тірі жрмей өл арам!»
Сонда Арыстан шамданды.
Күшін жиып қамданды.
Дем алдырмай Нарқызды
Түрлі əдіске салған-ды.
 
 
Ашуланып Нарқыз да
Түйілген екен қабағы.
Ақ бетінің қуарып,
Кеткен екен ажары.
Көп кісінің ішінен
Шыға келіп сөйледі,
Кенже деген ағасы,
Екеуі Сейіт баласы:
Айналайын, Нарқызжан,
Тынысың неден тарылған?
 
 
Екі талай жер болса,
Саған біз ек жалынған.
Айырылдың ба барыңнан?
Кесілдің бе қарыңнан?
Бауырым Нарқыз, қимылда,
Жұртың отыр сарылған!
Сонда Нарқыз бойына
Қайрат мықтап келген-ді.
Намыс түсіп ойына,
Ашуланып тербенді.
Жиындағы көп халық
Қайратын қыздың көрді енді:
Ырғап, толғап, көтеріп,
Кеудеге қысып алады.
Мəмбет ханға қарады:
Қара Мəмбет, сен, деді,
Нарқыз едім мен, деді.
Қатыны өлген таз ағаң
Меніменен тең бе еді?
Туған інің – Арыстан
Не қылғаным көр, деді.
 
 
Көрінсін бір шырайым,
Тимейсің деп тазыңа,
Қайырдың талай райым.
Өзім Нарқыз болған соң,