Читать книгу: «Hüseyn Cavid haqqında xatirələr», страница 2
– Sən yuxusuz qaldın, niyə gedib yatmadın?
– Qıymadım. Sənin fikrini dağıtmaq istəmədim.
– Bu gecə çox yaxşı işlədim. Onun da səbəbi sən oldun. Sənə qurban olum, sən olmasan mən ölərəm.
Həmişə belə deyərdi. Hər gün nahardan sonra bir-iki saat yatardı. İşləməyə başlamazdan əvvəl arada bir fincan tünd qəhvə içərdi, ayaqlarını isti suya qoymağı çox sevərdi. Özünün xəbəri olmadan hazır edərdim, əziyyət olmasın deyə, razı olmazdı. O gün də belə etmişdim. Həmişə çalışardım ki, o rahat olsun. İşləyən vaxt heç kim ona mane olmasın.
Çox əsəbiydi. Deyərdi ki, sənin iki yox, üç uşağın var, – özünə işarə edərdi, – biri lap cəncəl, nadincdi. Bir qonaqlığa, ya bir toya gedəndə deyərdi:
– Gec gedib, tez gələk. Adam da dörd-beş saat bir yerdə otura bilər?
Amma işlədiyi vaxt nəinki üç-dörd saat, ondan da çox oturduğu vaxtlar olurdu.
İstirahətə və sağlamlığa fikir verərdi. Deyərdi:
– Sağlam bədəndə sağlam fikir olar. Çürük ağacın çürük də meyvəsi olar. Geyimin sadə olmasının eybi yoxdu, mümkün qədər o da yerində olsa daha yaxşı.
Bir dəfə ayaqqabısı və kostyumu çox köhnəydi. Ha fikirləşirdim necə edim ki, heç olmasa ikisindən birini ala bilim. Özünə deyəndə cavab verirdi ki, özün bil, ancaq bazardan kəsmə, bir az gözlə.
Bir qədər sonra gedib bir cüt ayaqqabı aldım. Sabahı gün geyib getdi. Evə gələn kimi dedi:
– Sağ ol ki, bu ayaqqabını aldın. Bu gün bir neçəsi dedi ki, bax, Cavid Əfəndi, bu sənə yaraşır, o nə idi geyirdin?
Mərdiməzarlara, evyıxanlara lənət! Zaman gəldi, həmin ayaqqabıya pənah gətirdim.
Yay mövsümündə, bağda üzümü dənəli, qabıqlı yeməyə qoymazdı. Deyərdi:
– Sıxın, suyunu için.
Bir də görürdün qollarını çirmələyib üzümü yığıb çilovsüzənə, ləyəni qoyub altına sıxır və deyir:
– Tənbəllik içinizi alıb, hər gün belə etmək lazımdı.
Qəndlə şəkərə fərq qoyardı. Deyərdi:
– Bəzən şəkər təmiz olmur. İmkan daxilində qənd al.
– Mümkünüm olaydı, bütün ehtiyacı olanlara kömək edə biləydim. Ən çətin iş odur ki, ürəyindən keçə, imkanın olmaya.
Cavidin bacısı deyirdi:
– Hüseyn uşaq vaxtı çox nadincdi. Məktəbə gedəndə qonşu arvadların hamısı deyirdilər: "Heç olmasa, gündə uşaqlarımız bir neçə saat rahat olarlar". (Sakit oturduğu vaxtlar anası onu belə əzizləyərmiş: "Ay qara Hüseyn, göy Hüseyn, uşaqları döy Hüseyn").
O nadincliyindən yenə də qalmışdı. Gecə vaxtı bir yerdən gələndə, tanış bir qapıdan keçəndə qapını döyərdi. Uşaqlar nadinclik edəndə deyərdi:
– Darıxma, nadinc uşaq yaxşıdı. Ziyanəvər, mərdiməzar yox, ağıllı, xeyirxah olmalı.
* * *
Cavid ən dəyərli, qayğıkeş, qədirbilən bir ailə başçısıydı. Yadıma gəlmir ki, mən səhərlər durub uşaqları məktəbə yola salım. Həmişə özü durar, onların çay-çörəklərini verib yola salardı…
Cavid haqqında yazılan xatirələrdən
1961-ci ildə Abdulla Şaiq "Xatirələrim" adlı kitabçasında yazır ki, guya Cavidin yaxşı səsi olubdu, atası ilə şəhərbəşəhər gəzib, atası mərsiyə deyər, bu da sinəzən oxuyarmış. Guya Cavid alver də edərmiş…
Cavidin nə səsi vardı, nə də alver etməyi bacarardı. Bir neçə dəfə bazarlıq etməyə getdi: heç birini bacarmadı. Demək olar ki, o kitabda Cavidin tərcümeyi-halının yarıdan çoxu yanlış yazılıb.
Cavidgil üç qardaş, üç bacı olublar. İki qardaş ikinci arvaddan olub. İkinci arvaddan olanın böyüyünün yaxşı səsi vardı. Atasıyla gedən də o idi. Sonralar yaxşı mərsiyəxan oldu.
Axır vaxtlar bəzi xatirələri xatirə yox, xətalar adlandırmaq daha düz olar. Xatirə o deməkdi ki, nöqtəbənöqtə dəqiq olan bir işi, bir hadisəni, bir sözü onu eşidən, oxuyan gözüylə görmüş kimi canlandırsın.
Gələcək nəsil o xatirələri oxuyub ürəkdən sevdiyi bir sənətkar haqqında nə qədər kəmiltifat olacaq…
Məncə, yazıb çapa verəndən çox, onun düzgün olub-olmadığını yoxlamadan qəbul edib, mətbəəyə göndərənin səhvi daha çoxdu. Hal həyatda olanlara nə qədər ağır təsir edirsə, gələcək nəslə, bir tədqiqatçıya keçilməz bir körpü olacaq. Ələlxüsus tanınmış qələmlərdən çıxa.
1970-ci il iyul ayının 4-də "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində Sabit Rəhman dəqiq bilmədən yazır. Amma mən Cavidlə 1918-ci ildən bir damın altında yaşamışam. Onu bir dəfə də olsa başını ülgüclə qırxılmış görməmişəm. Başının qabaq tərəfdən tükləri tökülmüşdü. Qalan tükləri də elə gur deyildi. Yazır ki, sürmeyi papaq qoyardı… Amma o həmişə buxara papaq qoyardı. Axır vaxtlar qara kepka qoyardı. Son zamanlarda dəvə yunu rəngində bir panaması vardı, hərdən onu qoyardı. Sabit Rəhman yazır: "Həyatının son dövrlərində onda xalqa, vətənə məhəbbət güclənmişdi. Yadımdadı ki, böyük şairin söhbətlərində yavaş-yavaş "Naxçıvan", "Bizim Naxçıvan" ifadələrini eşitmək olurdu".
Desəm ki, Cavid qədər xalqına, elinə bağlı ikinci bir adam yoxdu, bu, ən doğru söz olar. Onda dar çərçivə, sənin, mənim, şəkili, bakılı, naxçıvanlı, gəncəli, yerli sözü yoxdu… Deyərdi: "İçəri şəhər, bayır şəhər davası eləyirlər, bu faciədi, gələcəyə, gəncliyə ən ağır bir zərbədi. Keçmişdə "ağıllı" ruhanilərimiz bu milləti sünni-şiə deyib iki hissəyə ayırdılar. İndiyə qədər o yara sağalmayıb. Düşüncəsiz qalıqlar bunun nə olduğunu bilmədən hələ də davam etdirirlər.
1927-ci ildə yayda biz Şüvəlan bağındaydıq. Bir gün ev sahibi oğluna qışqırıb ağzına gələn nalayiq sözlərlə söyüş söyürdü:
– Ədə, o maştağalı balası idi, niyə onu vurub öldürmədin. Hələ o buzovnalı da ona kömək edirdi.
Cavid balkonda oturub işləyirdi. Bu sözləri eşidib… başını tutdu və:
– Bu bədbaxt millət, zavallı gənclər… Ağsaqqal ata oğluna tərbiyə verir.
Dəftəri-qələmi götürüb qoydu bir tərəfə, fikirli oturdu. Bir nimçə üzüm gətirib qoydum, dedim ki, darıxma, bunları düzəltmək çox çətindi. Qabdakı üzümə baxıb:
– Səni keyfiyyətli yetişdirdiyi kimi övladını tərbiyəli, vətənpərvər yetişdirsəydi, daha səmərəli olardı,-dedi.
Bir neçə gündən sonra bağ sahibi əlində bir salxım kiş-mişi üzüm gəldi. Cavid oturub işləyirdi.
Dedi:
– Mirzə, gör necə üzüm yetişdirmişəm? Niyə belə bikefsən?
Cavid dedi:
– Kərbəlayi, səndən bərk incimişəm. Ona görə də bir-neçə gündü ki, çox narahatam. Buyur, əyləş.
Kişi pərt olmuş halda:
– Mirzə, Allah eləməsin ki, mən sizi incidən bir iş görüm.
– Tək mən incimirəm, övladına verdiyin tərbiyə onun nəvələrinin nəvələrindən də çox-çox uzaqlara gedib çıxacaq.
Kişi:
– Aa… vaxsey, mən nə etmişəm ki?
Cavid:
– Ən böyük fəlakət odur ki, nə etdiyini bilmirsən. Bir neçə gün bundan əvvəl oğlunu söyüb deyirdin ki, filankəs maştağalı balasıdı, vur ölsün. O kimdi? Sən kimsən? Mən kiməm? Bir vətən övladı. Maştağa, Buzovna haradı? Az qala çağırsan səsin çatar. Hamısı bir torpaq deyilmi? Zəhmətinin səmərəli bar verməsinə nə qədər sevinirsən. Amma övladına verdiyin tərbiyədən xəbərin yoxdu. O, nə ruhda övlad böyüdəcək.
Kişi dinməzcə oturmuşdu. Bir az əvvəl əlində sevinə-sevinə gətirdiyi üzümə baxdı, bir də Cavidə baxdı. Dərindən bir ah çəkib dedi:
– Mirzə çox gözəl və qiymətli kəlamlardı. Bizi nadan böyüdən böyüklərimizin böyüklərinin qabırğasına çər dəyəydi. Nə qanıblar, nə də qandırıblar. Nə yazıq millət olmuşuq. Rəhmətlik nənəm deyərdi ki, əmisi maştağalı bir qızı istəyirmiş. Atası razı olmur. Deyir maştağalı qızla evlənmək olmaz. O da ölənəcən evlənmir. Qız da ərə getmir. Otuz yaşına çatanda qız rəhmətə gedir. Əmisinin yaxın bir dostu varmış, bir neçə ildən sonra gedir onlara, orda xəstələnir. Dostuna deyir ki, mən öləndə məni burda, Maştağa qəbiristanında dəfn edin. Atası bu sözü eşidib adam göndərir, onu azarlı-azarlı gətirdib deyir: "Ölürsən, burda öl. Ürəyinə ox maştağalıların. Guya çox xoşum gəlirdi onlardan… Ölünü də orda qoymaram". Öləndə bacısını çağırıb deyir: "Bacı, sən Allah, yadından çıxmasın, mən öləndə Leylanın torpağından bir ovuc gətirib tök mənim qəbrimə. Atam orda yatmağa da qoymadı". Bacısı elə də edir. Hələ qızın bir dəsmalını da giz-lincə kəfənin altından qoyur ürəyinin üstünə. Mirzə, başağrısı verdim. Belə-belə dərdlərimiz var. Biz də anlamadan o yolu gedirik. Böyük gəlin mərdəkanlıdı, hələ iki nökərin də var. Onlara da tapşıracam, (bəlkə, o vaxtacan mən öldüm) biri maştağalı qızı alsın, biri də buzovnalı qızı. Mirzə, Allah sənə uzun ömür versin. Sən kitab yazansan, bu əhvalatı yaz, bəlkə mənim kimi yatanlar oyana. Mirzə, suyumuz başdan lilli gəlir. İndi gərək cavanlar o suyu durulda ki, əmi kimi nakamlar olmaya".
Cavid dedi:
– Kərbəlayı, kaş yatanlarımız sizin kimi tez ayılaydılar.
* * *
Abbas Mirzə Şərifzadə Cavidlə çox yaxın dost idi. Bizə tez-tez gələrdi. Oturub saatlarnan söhbət edərdilər. Bizim evin içindən dama çıxmaq üçün pilləkən vardı. Damda xalça salıb balaca samovarı yanlarına qoyub oturardılar.
Bir dəfə Mərziyə xanımla gəldi. Nahardan sonra Cavid üzünü Abbas Mirzəyə tutub dedi:
– Abbas, səncə çayı harda içmək yaxşıdı?
O da üzünü pəncərəyə tutub gülə-gülə:
– Göy çadırın altında, parlaq ulduzların işığında.
Mərziyə xanım gülüb dedi:
– Abbas, deyəsən, şairliyə keçirsən?
– Dayan, bir azdan sən də şairə olacaqsan.
Xalçanı salıb samovarı qoydum. Doğrudan da, Mərziyə xanımın çox xoşuna gəldi.
Saat doqquzda Mərziyə xanım dedi:
– Abbas, Firəngizin yatan vaxtıdı.
Abbas Mirzə əlini qaldırıb sayrışan ulduzları, al-əlvan elektrik lampalarını göstərdi:
– Bir bax, yatanları oyatmaq lazımdı, nəinki sən oyaqları yatızdırırsan.
Mərziyə xanım:
– Doğrudur, belə mənzərələrdən, işıqlı dünyadan binəsib qalan günlərimiz olacaq.
Cavid dedi:
– Heç hənanın yeridi?
Gülüşdülər.
Abbas Mirzə Mərziyə xanıma:
– Dedim axı, sən də şairə olacaqsan.
Saat on birə qədər oturdular.
…Cavid sənəti və sənətkarı çox sevərdi.
Cavidin əsərləri tamaşaya hazırlanan vaxt hər gün məşqlərə gedərdi. Abbas Mirzə məşq zamanı bizə tez-tez gələrdi. Bəzi qeydlər götürər, məsləhətlər alardı.
İsmayıl Hidayətzadə "Səyavuş"u hazırlayan vaxtdı. Bir gün Cavid evdə oturub işləyirdi. Bu zaman Abbas Mirzənin səsi eşidildi. İsmayıl Hidayətzadə ilə gəlmişdilər. Qapıdan daxil olan kimi salamdan əvvəl İsmayıl dedi:
– Cavid əfəndi, sənin bu Səyavuşunu Kərşivəzdən əvvəl mən öldürəcəm.
Abbas Mirzə:
– Mən hazır. Qoy məni dost öldürsün.
Cavid:
– Unutma ki, dost yarası sağalmaz olur.
İsmayıl dedi:
– Hə, atalar düz deyib: "Allah, sən məni dostlardan qoru, düşmənlə özüm bacararam".
Oturub xeyli söhbət etdilər.
