Читать книгу: «Həyatım və mühitim», страница 3

Kəndlilər və mülkədarlar

Ordubad kəndlilərindən bir çoxu ağalıqdır. Ağaların kəndlilərdən vergi almaq qanunları tamamilə İranda olduğu kimi idi. Taxıl və yaxud pambıq vaxtı ağanın adamları tarlanın kənarına gəlib onu gözdən keçirir və ondan nə qədər məhsul çıxacağını təxmini olaraq yazır. Kəndli o hesabdan ağanın vergisini verməyə məcburdur. Çox vaxt təxmini məhsul təyin edənlər kəndli ilə düşmən olduğu, yaxud rüşvət ala bilməməsi səbəbindən 50 pud pambıq verə biləcək tarlaya yüz pud məhsul yazırlar. Nəticədə kəndli bütün topladığı pambığı ağanın vergisinə verib, əliboş qalırdı. Bunun kimi də arpa, buğda məhsulu idi. Kəndlilərdən bir çoxu xəlbir və şanasını götürüb evinə boş getməyə məcbur olurdu. Buna görə də 1885-ci ildən başlayaraq, Ordubad kəndlərində mülkədarlara qarşı bir hərəkat başlandı. Bu hərəkat birinci kərə Dəstə kəndində Hacı Əbutalıb vərəsələrinə qarşı başlamışdı. Onlar bu ixtilafı yatırmaq üçün güzəştə getdilər. Məhsul götürüldükdə, onlar öz adamlarının nəzarəti altında olaraq hazır olan məhsulu gözdən keçirib vergilərini aldılar. Eyni hərəkat həmin ildə Yaycı kəndinin sahibi Məhəmmədxana qarşı başlanmışdı. Lakin o, Dəstə kəndinin sahibləri kimi güzəştə getmək istəmədi. Hərəkat böyüdü, xanı kənddən qovdular. O, yığışıb Ustupu kəndinə getdi. Vergi vermədilər. Məhəmmədxan iflas dərəcəsinə gəlmişdi. Nəhayət, hökumət hərəkatın başında duranları cəzalandırdı və Məhəmmədxanın istədiyini kəndlilərə qəbul etdirdi. Bu məcburiyyətə baxmayaraq, kəndlilər hökumət hesabına götürülənə qədər yenə də bu hərəkat davam edirdi.

Kəndlər hökumət hesabına götürüləndən sonra kəndlilərlə ağalar arasında ciddi mübarizə başlamışdı. Çünki kəndlilərin torpağının böyük hissəsi yenə də ağa torpağı namilə mülkədarların əlində qalmışdı. Təsərrüfat qüvvəsi yüksək olan və arxasında hökumət görən köhnə ağalar kəndliləri istədiyi qədər boğurdu. Xüsusən kəndin suyunu zorlayıb alırdılar. Hökumət heç vəchlə kəndlilərin şikayətinə baxmır və köhnə ağaların qarşısını almırdı. Ağalar təzədən kəndlilərin torpaqlarını almağa başlamışdı. Bununla da hökumət hesabına alınmış kəndlər parça-parça ağalara satılırdı. Çünki kəndlilər onlarla mübarizə apara bilmirdilər.

Ordubadda yeni üsulda məktəb

İsmayıl bəy Qasprinski Baxçasarayda yeni məktəb kitabları çap edirdi. “Üsuli-cədid” deyilən təzə üsulda məktəb açılmasına başlamışdı. Ordubad tərəqqipərvər ziyalıları, xüsusən varlılardan bəziləri Ordubadda bu kimi məktəbin açılmasına çalışırdılar. İşin başında Hüseyn Soltan Kəngərliski idi. Hüseyn Soltan çox varlı mülkədar idi. Dizə kəndi və Dəstə kəndinin çox hissəsi Hüseyn Soltanın əlində idi. Bundan əlavə, ticarət edər və pul müamiləyə verərdi. Hüseyn Soltan ətrafına ziyalılardan və xırda varlılardan bir çoxunu toplamışdı. Kupes Əhməd İsmayılov, Hüseyn Mirzə Xəlil Salehzadə, Soltan Hacıbəyzadə, Əsgər Hüseynzadə və başqaları məktəbin rəhbərləri sayılırdı.

Birinci kərə olaraq Ordubad məktəbli cocuqları 1892-ci ildə skamya üstündə oturub dərs oxudular. Məktəb üçün müəllim axtarırdılar. O vaxtlar Ordubad şairlərindən Məhəmmədtağı Sidqinin çayçı dükanı var idi. O, gənc vaxtından İran səyahətində bulunduğu, hətta Səbzivar şəhərində yaşadığından farsca, ərəbcə, türkcə savadlı idi. Bütün şairlər onun dükanında toplaşırdı. Məhəmmədtağı Sidqi məktəbə müəllim təyin edildi. Məktəb əski üsulda dərs keçilən zöhrüddövlə İbrahim xanın mədrəsəsində açılmışdı. Məktəbi açan Hüseyn Soltan öz cibindən bir qəpik də olsa, məktəbə sərf etmirdi. Məktəb xalqın hesabına saxlanırdı. Hüseyn Soltan belə bir qərar qoymuşdu. O, camaatın aldığı hər bir ticarət malından məktəbin nəfinə⁴ bir faiz götürərdi, pul verdiyi adamlardan da məktəb nəfinə faiz alırdı. Bunun üçün də məktəb lazımınca təmin olunurdu. Bu məktəbdə inqilabi bir ruh var idi. Məktəbə daxil olan bu inqilabi ruh Rusiya və Qafqaz yolu ilə deyil, İran yolu ilə daxil olurdu. Müəllim Sidqi Misirdə “Pərvəriş” və s. qəzetləri İran təriqi ilə gətirirdi. Bunlardan əlavə, Təbriz ilə ticarət edən Əsgər Hüseynzadə oradan əcnəbi qəzetləri gətirib məktəbə verirdi. Məktəbin inqilabçılığı İran azadlığı üzərində başlamışdı. Çünki xaricdən g ələn qəzetlər tamamilə İran azadixahları, məsələn, Mirzə Əli Məhəmməd xan Kaşani, Əliqulu xan Əxtar və bu kimiləri tərəfindən nəşr edilirdi. Məşədi Əsgər Hüseynzadə Təbriz inqilabçılarından Hacı Əli Davaçı, Siqqətülislam, Tağızadə ilə əlaqədar olduğundan, o, məktəbdə inqilabi ruhun yayılmasına daha artıq xidmət edirdi. İnqilabi duyğular İran ruhunda gedirdi. İbrahim Əbilov ilə mən ən birinci sırada oturduq. Sidqi bizə çox əhəmiyyət verirdi. İmtahanlarda, yaxud məktəbi görməyə gələnlərin yanında oxumaq üçün əvvəlcə bizə söz verilirdi. Hökumət məktəbə çox böyük diqqət verirdi. Hər ayda bir neçə dəfə vəziyyəti öyrənməyə çalışırdı. Ara-sıra Naxçıvan uyezd naçalniki də öz mütərcimi Mirzə Əliqulu ilə bərabər məktəbə gələrdi. Xüsusən, mollalar məktəblə çox mübarizə aparırdı. Mübarizə aparanların başında Hacı Mirmahmud dururdu. Onlar təzə üsulda açılan və dərsləri türkcə gedən məktəbin mədrəsədə yaramadığını söyləyib, binanı təmizləməyi tələb edirdilər. Məktəbin müəssisi Hüseyn Soltan isə buna heç də əhəmiyyət vermirdi. O, mollaların hər bir təşəbbüsünü rədd edirdi.

Hökumət məktəbin proqramını gözdən keçirib, orada dini dərslərin artırılmasını təklif edirdi. Xüsusən, türkcə çıxan dini kitablardan dərs verilməsini tapşırırdı. Hüseyn Soltan bunun ziddinə getmirdi. Məktəbdə Axund Əbdülsalam şeyxülislamın yazdığı “Zübdətül-ehkam” və rus missionerləri tərəfindən düzəlmiş “Vətən dili” adında ibtidai dərs kitabları keçilirdi. Üsulidin, füruidin və başqa dini dərslər verilirdi. Qurandan dərs verilmirdi. Bu barədə də edilən etirazları Hüseyn Soltan rədd edirdi. Məktəb mənfəətverici məktəb idi. Burada elmi-hesab, coğrafiya, tarix, ədəbiyyat, hüsnxətt dərsləri birinci yeri tuturdu.

Mən bu məktəbdən artıq qalan vaxtlarımı mədrəsədə sərf-nəhv, məntiq dərslərini oxuyub, ərəbcə və farscanı öyrənirdim. Məktəbin dörd il davamından sonra Ordubadda şiddətli vəba xəstəliyi düşdü. Məktəbin müəssislərindən Hüseyn Soltan və Hüseyn İsmayılov ikisi bir gündə öldülər. Bunlardan sonra Salman Əsgərov məktəbi yalnız bir il davam gətirə də bildi. Sidqi maaşsız qaldı. Onu naxçıvanlılar çağırıb Naxçıvana apardılar.

Ordubad məktəbinin müəllimi, istərsə onun rəhbərlərindən bir neçəsi dinçi deyildilər. Buna baxmayaraq, dini dərsləri məktəbin proqramından çıxara bilmirdilər. Birinci olaraq, Ordubadda bu məktəbli uşaqları şərqi oxuyurdular. Şərqilərdən birini Sidqi özü yazmışdı:

 
Əcəb xoşbəxt olur hər kəs, tuta məva bu məktəbdən,
Bir az vaxtda kamallana, olur dara bu məktəbdə.
 

Bundan başqa Hafizin də şərqi havalarına uyğun qəzəllərindən oxuyurduq:

 
Çəndanke qoftəm ğəm ba təbiban,
Dərman nəkərdənd məskini-qəriban.
Hafez, nəgəşti rüsvayi-giti
Gər mişənidi pənd əz ədiban.⁵
 

Bundan əlavə uşaqlara dini mahnılar da öyrədilmişdi. 1899-cu ildə böyük vəba xəstəliyi zühur etdiyi vaxt bütün şəhər qəbristanda müsəllaya çıxmışdı. Uşaqlar da sıra ilə mahnı oxuyaraq qəbristana getmişdi. “Bizi bu bəqədə zarü pərişan eyləmə, yarəb” kimi sözlər oxunurdu.

Mən ipək zavodunda

Mən 1901-ci ildən Rzayevin zavodunda çalışırdım. Bu zavodda çalışmaq üçün əməkçilər çox çalışırdı. Çünki Rzayev ipək ticarətində öz rəqiblərinə qalib gəldiyindən, onun zavodu bütün ili işləyirdi. Hər yerdən yaxşı barama gəlsəydi, hamısını Rzayev almalı idi. Onun bir sözü iki olmazdı. Həmin bu ildə Ordubad hambalları, başda Kor Bağır olmaq üzrə Rzayevi boykot etdilər. Onun baramasını daşımaq istəmədilər. Çünki o, həm az para verirdi, həm də onun adamları hambalları adam yerinə qoymayıb söyürdülər. Nəhayət, pristav Filippovu çağırıb hambalları döydürdü. Onlar boykotdan əl çəkdilər. Bu, birinci hərəkat hesab olunurdu. İndiyə qədər hambalların varlı əleyhinə çıxdığı görünməmişdi. Rzayev çox böyük istismarçı idi. Cümə günü tətillərini belə onun bağından zavod üçün ağac daşımağa məcbur olurduq. Zavod işçiləri bu istismarın ağırlığını hiss etmirdilər. Rzayev çox mahir bir istismarçı idi. O, hər ayda bir kərə zavod işçilərinə öz bağında qonaqlıq verərdi. Qonaqlıq əlli manatdan artıq olmazdı. Bunun əvəzində işçilər gündə bir saat artıq işləməyə razı olurdular. Bu barədə mən bir şeir də yazmışdım:

 
Qorxuruq küləkdən, qorxuruq yeldən,
Ruzumuz asılmış incə bir teldən.
İşə çağırırlar ulduz batmamış,
İşdən buraxmazlar şəhər yatmamış.
 

Mən 1904-cü ilə qədər Rzayevin zavodunda çalışdım. Zavod işçiləri ilə etdiyim söhbətlərin birinci nəticəsi məni çox sevindirdi.

Rzayev təzə imarət tikdirməyə başladığından bir çox ağac almışdı. Cümə axşamı işdən çıxana bir az qalmış usta-başı Nağı bizə xəbər verdi ki, sabah işləməyəcəksiniz. Səhər saat 9-da zavodun qarşısında toplanın. Fərəcovun çay bağından kəsilmiş ağacları gətirməyə gedəcəksiniz. İşçilər heç bir söz demədən çıxıb getdilər. Səhər saat 9-da mən Dalıçarsudan gəlib zavod qabağına baxmağa başladım. Fəqət, ağac gətirməyə getmək üçün dördcə nəfər gəlmişdi. Rzayev məndən şübhəyə düşmüşdü. Mayın axırlarında Əylis tacirlərindən və şeir maraqlısı olan Abbasqulu Rəhimov tərəfindən mənə göndərilmiş “Şərqi-Rus” qəzetini zavodda oxuduğum yerdə ustabaşı Nağı gəlib onu aldı və cırıb atdı. Bu mənə qarşı olan birinci çıxış idi. Lakin burası məni daha da həvəsləndirdi. Mən 1904-cü ilin noyabr ayında birinci şeirimi “Şərqi-Rus” qəzetində çap etdirdim. Burası mənim üçün bir müvəffəqiyyət olmuşdu:

 
Gözüm, dur xabi-qəflətdən, çıxıb gün aşkar oldu,
Behəmdullah, şəbi-yelda gedib nisfün-nəhar oldu.
Dolubdur səfheyi-aləm şüayi- “Şərqi-Rus” ilə,
Qaranlıq könlümün zülmət sərasir Zərnigar oldu.
 

Şeirim “Şərqi-Rus”da çıxdığı vaxt zavod sahibi Rzayev qəzeti zavodda mənə göstərib dedi: “Çox şadam ki, Ordubaddan da qəzetə yazan vardır”.

Lakin zavod sahibinin bu razılığına baxmayaraq, mən 1904-cü ilin payızında zavoddan qovuldum. Payız girdikdə maaşları 40 faiz azaltdılar. Mən, bir də Başının oğlu Yusif ustalar tərəfindən nümayəndə sifətilə maaşların artırılması üçün Rzayevin yanına getdik. Sözümüz qəbul edilmədi: “Zavodu bağlamaq lazımdır. İpəklər Moskvada ucuz satılır” – deyib bizi qaytardı.

Bir gün sonra mən axşam işdən çıxdıqda ustabaşı Nağı mənə yanaşıb: “Sabah get haqq-hesabını kontodan al!” – deyə mənim qovulduğumu xəbər verdi. Bu kimi bir xəbər Yusif üçün də verilmişdi. Lakin onun qoluzorba qohumları vasitəçi düşüb işini düzəltdilər.

Rzayev mollaların düşməni idi. Onları görmək istəməzdi. Onun anası öldükdə Ordubad mollaları basdırmağa getmədilər. Kəndlərdən molla gətirdi. Bu iş qubernatora yazıldı. Mollaları çağırıb həbs ilə qorxutdular.

Mən həmin payızı Fərəcovların ipək zavodunda çalışmağa məcbur oldum. Bunlar çox ucuz işlədirdilər. Gündə 20 qəpik verirdilər. Hər gün Abdulla adlı işçi bazara gedib işçilər in 20 qəpiyini Hacı Mahmuddan alırdı. Onun 4 qəpiyini nahar çörəyinə verib gətirir, 16 qəpiyi də işçilərə verirdi. Günlərin birində bazarçı pulları alıb itirdi. Həmin günü bütün işçilər ac və pulsuz çalışdılar.

1905-ci illərdə yeznəmizin vasitəsilə onun qohumu olan Ərəbovun ipək zavoduna daxil oldum. Burada işləmək çox çətin idi. Sabah azanı çəkiləndə işə gəlmək lazım idi. Hacı Kərimin özü azan deyilən kimi ağ tuman əynində olaraq zavodun qapısında durub işə gec gələnləri söyərdi. Onun ümumi söyüşü bundan ibarət idi: “Allahın lənəti gözünə toxunsun!” Hacı Kərim başqa zavodçulara nisbətən daha da istismarçı idi. O, işçini həm çox işlədər, həm az maaş verər, həm də hesabına artıq yazardı. Mənim hesabıma görə, zavod bağlananda Hacı Kərimdən 6 manat yarım pul almalı idim. Bu pulu qoyun alıb qış üçün qovurma hazırlamaqdan ötrü yığmışdım. Zavod bağlanandan sonra haqq-hesab almağa getdikdə 2 manat yarım da borclu çıxdım. Hacı isə “bunu da gələn il maaşından çıxarıq”, – deyib məni yola saldı. Hacı Kərimdən ümidimi kəsəndən sonra Hacı İsmayıl Nağıyevin zavodunda çalışdım. Bu adam haqq-hesabına düz idi. Danışdığı puldan kəsməzdi. Amma bunu da demək lazımdır ki, hər yerdən qovulan işsiz və ac qalan bunun zavoduna gəlirdi. Bu zavodda ayda 12 saatlıq iş günü olmaq şərtilə yuxarı maaşlar 10 manatdan ibarət idi. Qış və payız maaşları 4 manat yarım, 5 manatdan ibarət idi.

Hacı İsmayıl çox qənaətcil idi. Kibritləri yarı bölmək üçün xüsusi bıçağı var idi. Özünün iki qadını var idi. Qardaşı Hacı İbrahim öldükdən sonra, qadınlar irs aparmasınlar deyə, onun da iki qadınını aldı. Anası da sağ idi. Qardaşının iki, özünün də bir qızı var idi. 9 nəfərlik ailə üçün gündə 600 qram ət alan Hacı işçiləri daha da ucuz işlətmək üçün vasitələr tapırdı.

«Qəflət»

“Şərqi-Rus” qəzetində şeirlərim çap olunduqdan sonra mənim şeirə və yazıçılığa olan marağım gündəngünə çoxalırdı. Dördüncü ildə “Qəflət” adlı əsərimi yazırdım. Əsər altıncı ilin yanvarında Tiflisdə açılmış “Qeyrət” mətbəəsində çap olundu. “Qəflət” əsərində mollalardan, müsəlmanların elmsizliyindən bəhs etdiyim bir səhifədə:

 
Səd heyf ki, bu xəlqi-dəmi vermədi fürsət
Sözdən götürdüm pərdəni kəşf olsun həqiqət —
 

Yazıldığından, Ordubad mollaları mənim bəhayiliyi təbliğ etdiyimi məscidlərdə camaata deməyə başladılar. Hacı Molla Əli Dəstəqi “Qəflət” əsərini əlinə alıb Yəhya bəy məscidində minbərə çıxdı və yuxarıda göstərdiyim iki misranı oxudu. Ağ Seyidin oğlu Miryusif Cümə məscidində, Mürtəza vaiz isə Mədrəsə məscidində şeirimi əldə alət edib küfrümə fitva verdilər.

Bu vaxt məhərrəmlik ayı idi. Mən məscidə getmirdim. Lakin anam və yeznəm İbrahim məni tənqid edirdi. Onlar da mənim dindən çıxdığımı və bəhayi olduğumu deyib məni məzəmmət edirdilər. Mən onları heç vəcdlə sakit edə bilmirdim. Onlar mən dediyimi anlamırdılar. Bəzən anlamaq da istəmirdilər. “Hərgah deyilənlər doğru deyilsə, nə üçün məscidə getmirsən?” – deyə məhərrəmin altıncı gecəsi məcburən Mingis məscidinə apardılar.

Mən Məşədi Cəlil adlı bir nəfər ilə yan-yana oturmuşdum. Bu adam şair Sidqinin yeznəsi idi. O qədər də avam deyildi. Mənə nifrət etmirdi. Biz danışdıq. Bizim qarşımızda məşhur qolçomaq Mirağa oturmuşdu. O mənim üzümə ciddi bir surətdə baxırdı. Mən üzümü yenicə təraş etdirmişdim. Nəhayət, Mirağa danışdı: “Səid, o bığların, saqqalın hanı?” – deyə soruşdu. Cavab vermədim. Zatən cavab da verə bilməzdim. Bu zaman məscidin qulluqçusu və azançısı Məşədi Əkbər çay paylamağa başladı. Əvvəlcə Məşədi Cəlilin qabağına çay qoydu. Mənə çay vermədən keçib ikinci stəkanı misgər Əsgərin oğlu Allahverdinin qabağına qoydu. Mən məsələni anladım. Məni murdar bildikləri üçün çay verilməməsini Məşədi Əkbərə tapşırmışdılar. Məşədi Cəlil “Səidə nə üçün çay vermədin?” – dedikdə o, “Səid çay içmişdir” – deyib keçdi. Mən Məşədi Cəlili sakit etdim və məsələni anlatdım. Nəhayət, məclis qurtardıqda məscidin xəlfəsi Dana Kərimin oğlu Hüseyn mənə yanaşıb, bir daha məscidə gəlməməyimi tapşırdı. Söz yoxdu ki, bu onun öz sözü deyildi. Seyid Mirağa ona tapşırmışdı. Bu vaxt mən özüm üçün əyləncə yeri tapmışdım. Daha gecələri məsciddə keçirməyə ehtiyac yox idi.

Kiçik bir cəmiyyət düzəltmişdik. Cəmiyyətin üzvləri Mirzə Sadıq, Mirzə Salman, Mirzə Əsgər oğlu Məhəmməd, Məşədi Əsgər Hüseynzadə, Mirzə Xəlil Salehzadə və başqalarından ibarət idi. Bu cəmiyyətin işləmək və yığıncaq yeri də yox idi. Nəhayət, Miradilin evində kiçik bir qiraətxana düzəltdik. Buna icazə verilmirdi. Lakin pristav Terpelovski bu cəmiyyətə tərəfdar olduğundan, qiraətxananın açılmasına yardım verdi. Biz “Naşa jizn” və s. inqilabi qəzetlər alıb oxuyurduq. Terpelovski bizə 5-ci il inqilabının gedişi haqqında həftədə bir kərə söhbət edirdi. Hökumətin inqilabı boğmaq haqqındakı gizli qərarlarını və polis idarələrinə verilən təlimat haqqında bizə danışırdı. O bizə sosial-demokratların çap etdirdiyi əsərləri də veriridi. Məşədi Əsgər Hüseynzadə Təbriz ilə əlaqəsi olduğundan, oradan əcnəbi qəzetləri də gətirirdi. Cəmiyyət üzvlərindən heç birisi sosialist deyildi. Biz, doğrudan da, Marks tərəfindən aralığa atılmış bu geniş fikri əhatə edə bilmirdik. İçimizdə sosialist bircə Terpelovski idi. Bizim bütün mühakimə və düşüncələrimiz millətçilik ətrafında dolaşırdı. Bu vaxt erməni-müsəlman qırğınları hər tərəfdə şiddət edirdi. Şəhərin ətrafında hər gün ölüm və qarət hadisələri üz göstərirdi. Pristav Terpelovski bu qırğınların mahiyyəti və hökumətin bu qırğında iştirak etməsi haqqında inandırıcı bir surətdə məruzələr edirdi. Buna görə də erməni-müsəlman qırğını Naxçıvana nisbətən Ordubad mahalında o qədər də genişlənmirdi. Çünki vaxtında işin qabağı alındı və qırğın salmaq istəyənlər həbsə alındılar.

Çox sakitlik keçirdi. Buna baxmayaraq, general Əlixanov (Məsud bəy Avarski) 400 kazak ilə Ordubada gəldi. Rzayevin evində qonaq oldu. Dırnıs və Unus kəndliləri gəlib qonşu ermənilərdən şikayət etmək üçün Rzayevin balkonunun altında toplandılar. Əlixanov balkona çıxdı. Kəndlilər sözlərini dedi, şikayətlərini qurtardılar. Mən Əlixanovun nə deyəcəyi ilə maraqlanırdım. Nəhayət, o, sözünü belə başladı: “Aciz köpək uşağı! Mən 400 kazakı kimin üçün gətirmişəm?! Dalımca Kərbəlaya qədər gəlmiş olsanız, yenə bircə söz deyəcəyəm: Birinizi öldürsələr, beşini öldürünüz” – deyib içəri girdi. Camaat dağılıb getdi. Biz bu vaxt pristav Terpelovskinin bütün dediklərinin həqiqət olduğunu bir daha anladıq.

Erməni-müsəlman qırğınından sonra Ordubada çox qəzetlər gəlməyə başladı. Miradilin mülkündə açılmış qiraətxananın yanında dərnək də təşkil olundu. Bura toplananlar üçün qəzetlər oxunurdu. “Hümmət”, “Yoldaş”, “Təkamül”, “İrşad”, “Nur”, “Həblül-mətin” və s. qəzetlər gəlirdi. Burada yavaş-yavaş hektoqrafiya üsulu ilə vərəqələr də çap olunurdu. Qəzet oxumaq işinə yerlilərin həddindən artıq rəğbəti var idi. Poçt gələn vaxtı bütün işçilər, hətta bağbanlar da bilirdi. Onlar bu vaxtlar İbrahim çayçının dükanının qabağında əyləşib qəzet dinləyirdilər. Burası rota komandiri Prixniyanın diqqət-nəzərini cəlb etdiyindən, bu üsulda qəzet oxumağı, xüsusən xalqı inqilabi qəzetlərlə tanış etməyi qadağan etmişdi. Şəhərin mollaları da bundan geridə qalmırdı. Hələ 1906-cı ildə mən İsgəndər bəyin qızını basdırmaq üçün İsgəndər bəygilin evində oturduğum vaxt yavaşca cibimdən qəzeti çıxarıb baxdım. Bunu Yusif ağa tez gördü: “Xalqın ölüsünü hörmətsiz etmə”, – deyə məni məzəmmət elədi.