Читать книгу: «Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 1 чааһа», страница 2

2

Сайыҥҥы нуурал түүн суһукка үтүрүйтэрэн, сииктээх туманын сыыйа өрө көтөҕөн, сыһыы кытыытынан сэлэлии үүммүт хатыҥнар намылыппыт лабааларын, хойуу сэбирдэхтэрин имэрийбэхтии уһунна. Маннык быыһык кэмтэн тугу эрэ күүппүттүү, тула туох барыта иһийдэ. Бэл, түүнү быһа чуумпуну уйгуурдуохпут диэбиттии, чырып-ирип тырыбынаспыт чыычаахтар кирийдилэр. Арай хам-хаадьаа эрдэһит чаччыгыныардар, туохтан эрэ үргүбүттүү, чардырҕаһан ылаллар. Саҥа күн арыалдьыта буолан, сиккиэр тыал сипсийэн аастаҕына, сыһыы локуора ото сүүнэ өрүстүү долгуннура, долгулдьуйа суугунуур.

Үүт тураан чуумпуну уйгуурдан, сыһыы кытыытыгар аттаах дьон киирэн, тула холоруктаттылар. Аттар иҥэрсийиилэринэн, дьон ботур-итир саҥаларынан, суугун-сааҕын тыаһынан сыһыы туола түстэ. Өтөр буолбата, үүннэр кылырҕаһа, бэлэпчилэр лабырҕаһа, туйахтар тибигирэһэ, сиэллэрэн сикситтилэр.

Инникилээн иһэр толуу, күүстээх-уохтаах көрүҥнээх Туоҕа Боотур иҥэһэтигэр туран, тэһиинин хантаччы тардан, сиэллэрэн тамаһытта. Биилээҕинэн да охсон хотутуо суох курдук халыҥ, киппэ көхсүн синньигэс биилинэн имиллэҥнэтэ, дараҕар санныларын хамсата сэлбэйиттэ. Салгын килэриччи сиэбит сирэйин сөрүүн салгыҥҥа тоһуйа, харсыах курдук хойуу хаастарын сабыччы туттан, болҕомтолоохтук көрбүт ыйаастыгас харахтарын симириктэтэ ырааҕы одууласта. Уоһун үрдүгэр хойуутук үүммүт, дьабадьыларынан субуруйан, сыҥааҕын икки өттүнэн үүммүт бытыгын имэринэн ылла. Уһуктаах төбөлөөх дуулаҕа бэргэһэтин сулбу тардан, саннын байаатынан охсуллар ыас хара баттаҕын сиккиэр тыалга сахсылыннара оонньотто. Эмискэ атын үүнүн ыытан, тиҥилэхтээн биэрбитэ, үөнтэн-көйүүртэн эрэйдэнэн иһэр ат эбии соруйтара барбата, хаһыҥырыы түһээт, атахтарын тэҥҥэ уурталаан, сиэлин өрүкүтэн, кутуругун субурута уунаҥнаан барда. Иччитэ кымньыылаах, дуулаҕа бэргэһэлээх илиилэрин былас быраҕан, сирэйин сөрүүн тыалга тоһуйа тиэрэ мэтэрийдэ. Ат барахсан ойбут уоҕар, кэнниттэн хара тордох курдук барыаран испит үөн-көйүүр, аҥас гына түстэ. Куоттарбыт абаларыгар дыыгынаһа, ыйылыы эриллэ-бурулла, хара былыттыы кэнниттэн уһунна.

Арыалдьыт дьоно өйдөөбөккө булумахтана түһээт, аттарын соруйан, кымньыылаан, Туоҕа Боотур кэнниттэн туос бөтөрөҥүнэн түстүлэр. Халлаан батас кэтит иэдэһин санатар сарыалыгар, сииги бүрүммүт дуулаҕа бэргэһэлэр, күһэҥэлэр тымныытык килбэҥнэстилэр. Дьонноруттан хаалбыт, иккилии-үстүү ындыылаах аттары сэтиилэммиттэр итини көрөн, аттарын тиэтэтэн биэрдилэр. Бытаан айантан салгыбыт боотурдар, аттарын уорҕатыгар хаптайа сыстан, барыыны бардылар. Өтөр гымматылар, ситэн кэлбиттэригэр, Туоҕа тэһиинин харбаан ылан, атын хантаччы тардан, сииктээх хойуу оту тоҕута кэстэрэн, иһирдьэ киирэн тохтоото.

– Быйаҥнаах, бырдахтаах да дойду эбит. Көрүҥ эрэ, атым өрөҕөтө күп-күөх, атым үрдэ хап-хара бырдах. Дыыгыныыр тыастарыттан киһи дүө-даа барыах курдук… – дии-дии бэргэһэтин кэтэн, атын дьонугар хайыһыннарда. – Ыл эрэ, Бэдэр Боотур, суолу-ииһи хайан көр. Сылгылар суоллара, баҕар, эмиэ быһа охсон ааһаайаллар? Мантан ылата олохсуйар сири көрүннэхпитинэ сатанар. Күн муҥутуур үөһээ ойуута салгыннаах үрдүк сири булан, буруо-тараа таһаарбакка, сынньанан ааһыа этибит. Бу үөннэр аты охтороллоро кэллэ.

– Сөп, – диэт, Бэдэр Боотур атын быһа кымньыылаан, уҥуор барыйар тыа диэки локуора оту кэстэрэ астара турда. Хаалбыт боотурдар аттарыттан түһэн, эттэрин-сииннэрин имитэн хамсаммахтаат, бөлүөхсэн, кэпсэтэн добдугурастылар. Аттар ырааппакка эрэ, тыбыырбахтаһа, тиистэрэ кирдиргээтэ. Туоҕа Боотур тэһиинин ыҥыырыгар иилэ быраҕан, атыттан ыстанан түһэн, тыылламмахтаат, күөх окко тиэрэ түстэ. «Ситтибит ээ», – диэбиттии дыыгынаһа саба түспүт үөнтэн-көйүүртэн хаххаланан, дэйбииринэн сирэйин саба быраҕынна. «Бээрэ, Тыгын Тойон эппит Кыйаар дойдутунан истэхпит. Түөртүүр саҕана тохтоон, сири-уоту көрүллүө. Көҥүл көттүбүт эрээри, үрэх баһа дойдуга хайдах-туох буолабыт? Мантан ылата моонньоох баспыт батарынан олорон эрдэхпит. Туйах… Туйах уол эрэйгэ тэптэҕин. Ол эрээри, ити сылтах эрэ буоллаҕа. Тыгын Тойон сахалары үмүрү тардарыгар, ил-эйэ олохтууругар сири, баайы элбэттэҕинэ эрэ кыаҕырарын билэн эрдэҕэ. Биһиги аҕа ууһун сорудахтаабатаҕа буоллар, атыттары ыытыа этэ… Туйах уолу эрэйгэ тэптиҥ диэн, айантан саллыбыттар кынчыаттаабаттарын, сорох-сорохтор кылыстарын угун харбамматтарын туһугар, хараҕым далыгар тута сырыттахпына сатанар. Туох эрэ баар оҕото. Үлэһитинэн, сытыытынан-хотуутунан, кыаҕынан саастыылаахтарыттан ордуктара. Дьоҥҥо-сэргэҕэ сыһыана даҕаны киһини астыннарар. Ситтэҕинэ-хоттоҕуна киһи бэрдэ тахсыа. Кэнэҕэскитин киһи-сүөһү төрдө буолан, ааппытын ааттатыах кэриҥнээх. Чэ, бээ, көстөн иһиэ», – диэн санаан иһэн, айан сылаата таайан, биир кэм эймэнэр бырдах тыаһыгар бигэнэ нухарыйан барда…

Тыгын Тойон ата атыллан өлүөҕүттэн, Туймаада хочотун олохтоохторун ыар санаа ыга баттаабыта. Онно эбиискэлэһэн, хараҥа былыт үөмэхтэнэн тахсан, үс түүннээх күн ардаан курулаппыта. Быйаҥнаах ардах кэмэ Туймаада олохтоохторугар курус күннэргэ кубулуйбута. Туох эрэ суоһар буолуохтааҕын күннэри-түүннэри кэтииргэ эбии ардах тохтообокко сылаппыта. Сир-дойду уунан бычалыйа кураанахсыйбыкка дылы буолбута, сүүрэр атахтаахтар, көтөр кынаттаахтар бүкпүттэрэ. Бэл диэтэр, хаппыт тиит мутугун былдьаһан, араастаан куллугураһар суордар сурахтыын сүппүттэрэ…

Тыгын Тойон боотурдарынан арыалдьыттанан, тоҕо эбитэ буолла, Хаан Илбис ойууну батыһыннаран, атын кытта бырастыылаһан кэлбитэ. Ойуунунан сиэри-туому тутуһуннаран, үөһээ үтэйтэрэн уматтаран кэбиспитэ «үһү» диэн кэпсэлгэ кубулуйбута. Ол быыһыгар: «Эйиэхэ эрэ кэпсиибин… Хаан Илбис буруйдаах хара хааныгар суудайбыт үһү. Дьэ, туох алдьархай буолар?» – диэн сибигинэһии-хобугунаһыы элбээбитэ. Сайыҥҥы күн чэмэлийэн тахсыбыта, кыырпах да былыта суох күөх халлааҥҥа туйаарар чыычаах тохтоло суох дьырылаабыта, мутукча сыта дыргыйбыта, дьэрэкээн хонуу чэчиктэрэ хамсыы-хамсыы үөһэ таласпыттара. Тыгын Тойон буруйдааҕы көрдүүрэ, туттарара иһиллибэккэ, дьон күннээҕи түбүктэригэр ыктаран, умна быһыытыйбыттара.

Үс күн устата Тыгын Тойон балаҕаныттан тахсыбатаҕа. Атын итиччэ аһыйбыта дуу, биитэр туох эрэ оҕуруктааҕы тобуларын, бэл киирэр-тахсар чугас дьоно, түүллэнэр-биттэнэр ойууннара билбэтэхтэрэ. Төрдүс күнүгэр чаҕар уолунан Туоҕа Боотуру ыҥыртарбыта.

Туоҕа Боотур Тыгын Тойон ыҥырыытын күүппүт буолан, соһуйбатаҕа. Буруйдаах сылгыһыт уолун төһө сылгынан толуйан ылыаҕын саныы, утуйарыгар эрэ устар котокоонун көхөҕө иилбитэ. Уһун баттаҕын кэтэҕин диэки өрүтэ аспахтыы, халҕан диэки хардыылаан иһэн, тохтуу түспүтэ. «Бээрэ, төһө даҕаны хааммыт биир буоллар, тойон аата тойон, чаҕар курдук ньалака сарыы таҥастаах тиийэрим сүрэ бэрт. Төһөтүн да иһин, аҕа ууһун биир бас-көс киһитэ буоллаҕым. Куйахпын да кэппэтэрбин котокооммун иилинэн тахсыым», – дии санаат, көхөттөн кыыннаах котокоонун төттөрү ылан кэтээт, тахсан барбыта.

– Нөрүөн-нөргүй! Тыгын Тойон, ыҥыртарыыгынан кэллим, – диэбитинэн Туоҕа Боотур халҕан таһыттан ырааппакка, Тыгын туох диирин кэтэһэн, нөрүйбүтүнэн турбута. Хагдаҥ эһэ тириитинэн саба быраҕыллыбыт кэтит наараҕа ньылыбыраабыт чараас сарыынан тигиллибит сыалдьалаах эрэ Тыгын Тойон өттүгэстии сытан, аа-дьуо хамсанан олорбута. Субу эһэтин тириитин устан киһитийэн, ньамньыраабыт курдук быһыытын-таһаатын көннөрөрдүү, икки илиитинэн түөһүн быччыҥнарын, былларыттан тахсыбыт ойоҕосторун тириитин ньиккирэччи сотон, ньилбэктэригэр тайаммыта. Кэтит сирэйин үрдүк сүүһүгэр сааһырыы бэлиэтин сурааһыннара дириҥээн көстүбүттэрэ. Онон-манан кырымахтанан эрэр хойуу хаастарын түрдэһиннэрэн, икки ардынан лоппотон, кэҥэриитигэр иҥиннэрбитэ. Эргэлээх харахтарынан сургуччу көрөн, киэҥ таныыларын сыт ылаары гыммыттыы тардырҕата хамсаппыта:

– Нөрүйэн баран туруоҥ дуо, бэттэх кэлэн олор, – Тыгын Тойон суостаахтык сыыгыныы, үс атахтаах кыра сандалы таһыгар турар үүс тириитинэн бүрүллүбүт талах олоппос диэки кэҕис гыммыта. Күөмэйин чөллөрүтэн хахсайан ылбыта. – Миҥэбин ким өлөрбүтүн эн да, мин да бэркэ билэбит. Хантан кэлбит чолоҕоруй, сонно тута нохтолоох сүрэҕин хостотуох баара, дьоҥҥо үөрэх гынан… Хайдах төлөһөҕүн? – Тыгын Тойон куолаһа кытаатан, тимири балталаан эрэрдии быһытталана, бэрт эрчимнээхтик ойон турбута. Өрө эҕирийэн түөһүн мөтөтө, иһин-үөһүн хомуна туттан, тойон өһүө баҕанатыгар лиһирдээн тиийбитэ. Мас чороохоҕо ыйанан турар кылыһы кыыныттан сыыйа тардан таһааран, биитин тойон эрбэҕинэн бигээбитэ.

– Билэн… – Туоҕа Боотур бэйэтэ билбэтинэн, кэтит санныларын ыгдатан, төбөтүн кистиирдии ньыкыччы туттан, олбоҕор эһэлии эргийбитэ. – Ити Туйах диэн, били, хайалаах кыргыһыытыттан орпут тулаайах оҕо. Бэйэҥ дьаһайан аҕалтарбытыҥ… Ол уол бороохтуйбута, сиһин этэ ситээри, буутун этэ буһаары оонньообута оҕус буолла. Аҕа уустарынан үтүрүллэн сылдьыбытын аһынаммын, сылгы манааччынан, чаҕарынан ылбытым. Дьиҥэр, сүрдээх сытыы-хотуу, үлэһит уол. Боотур буолар баҕата батарбакка, күрэскэ кыттаары ити дьаабыланна… Тугу этиэхпиний, барыта эн илиигэр, эн дьаһайыыгар, – Туоҕа Боотур нөрүйбүтүнэн туран кэлбитэ.

– Дьэ, оччоҕо кэпсэтиэх, – Тыгын Тойон кылыһы тыастаахтык кыыныгар төттөрү анньаат, чанчыгыттан сирэйигэр саба түспүт, күрэҥсийбит сүүмэхтэри кулгаахтарын кэннигэр кыбыта аспыта.

– Олор! Этэр тылбын өйдөөн-дьүүллээн иһит… Уһун сыллар тухары, дуоҕа тутааччынан сылдьан, кырыктаах кыргыһыыларга кыттыбытыҥ, быһылааннаах айаннарга эр санааҕын көрдөрбүтүҥ элбэҕи этэр, – сис туттан, төттөрү-таары хаамыталаат, олбоҕор олоро түспүтэ. – Бу кэпсэтиибитин, эн биһиккиттэн ураты, иэгэйэр икки атахтаах билиэ суохтаах… Эн боотурдаргын, чаҕардаргын илдьэ бу сиртэн күрээн бараҕын. Өйдөөтүҥ дуо, күрээн! Туймаада олохтоохторугар эн мин аппын төлүүр кыаҕа суоххуттан, хаан халыйыаҕыттан куттанан күрүүгүн…

Туоҕа Боотур ити тыллартан соһуйан, өрө көрө түспүтэ. Тугу эрэ этиэхтии өгдөҥөлөөн эрдэҕинэ, Тыгын Тойон сапсыйан кэбиспитэ.

– Хаан-уруу, оҕо, аймах диэни, үчүгэй кэмҥэ диэри, тэйиччи туттахпына сатанар кэм үүннэ… Иһит, үүрдэ дии санаама… Үөһээлэр, соруйан аппын өлөртөрөн, уһуну-киэҥи анаарар, кэскиллээх санааҕа үтэйдилэр. Саас ылан эрэр. Кэлии-барыы да ыараата. Онно эбии, чугас диэбит сорох дьонум баайга, сиргэ дураһыйталыах курдуктар. Атааннаһыы, арахсыы, хаан тохтуута түмсүүгэ, илгэ-эйэҕэ тиэрпэт. Ол эрээри аҕам Мунньан Дархан урааҥхай сахалары бииргэ түмэр ыра санаатын ыһыктыбаппын… Дьэ, ол инниттэн саҥа сирдэри баһылаан, олохсуйан, баайы хаҥатан, уруу-аймах кэҥэтэр кэм кэллэ.

Бүтэһик, кистэлэҥ сорудахпын толоруо диэн бүк эрэнэн олоробун. Эдэр-сэнэх, кыанар эрдэхпинэ Кыйаар диэн ааттаах бэрт бултаах-алтаах, үтүмэн элбэх саарба кыыллаах Сыа дойдуга сылдьыбыттааҕым… Онно бараҕыт. Кэнэҕэскитин Кыйаар дойдуга олохсуйан, Тыгын Тойон бииһин-ууһун салгыыр, урааҥхай саха төрүттэрэ эһиги буолуоххут. Ааппын ааттатыаххыт, сирбин-уоппун кэҥэтиэххит, саха бииһин элбэтиэххит… Манна күүһү-уоҕу мунньунарга, сэби-сэбиргэли, куйаҕы оҥорторорго Кыйаар саарбата төһүү күүс буолуо. Муммут-тэммит, кыаммат-түгэммэт кыра-хара дьон сир аайы бааллар. Кинилэри түүрэйдээн, куттаан буолбакка, илинэн-эйэнэн тардаҥҥын, аҕа уускун хаҥатаар.

Маннык сорудаҕы истиэм эрэ диэбэтэх Туоҕа Боотур харааччы буккуллан хаалбыта. «Тугу-тугу иһиттим… Букатын барабыт дуо? Сылгынан төлөөбүтүм көнө буолбатах дуо?» – диэн санаалар охсуллан ааспыттара. Итииргээн, балаҕантан чэбдик, сөрүүн салгыҥҥа тахса охсуон баҕарбыта.

– Бараҕыт! Кистии-саба тэриниҥ, – Туоҕа Боотур тугу саныырын таайбыттыы Тыгын Тойон чиҥэтэн биэрбитэ. Кэпсэтии бүппүтүн биллэрэн, эһэ тэллэххэ тиэрэ нараһыйан иһэн, эрчимнээхтик ойон турбута. Тэлгэнэн сытар тириитин арыйа баттаан, кыра тирии саппыйаны хостоон таһаарбыта.

– Бээрэ, умна сыстым, – нөрүйэн турар Туоҕуга лиһирдээн кэлэн, суон моонньугар тирии саппыйаны кэтэрпитэ. – Маны бэйэҕиттэн араарымаар. Хочоҥ буора уонна биһиги аҕа ууһун бэлиэтэ – биһилэх. Үөс сиртэн саха сирэйдээхтэр күүстэринэн өттөйөн, күнүҥ хараҥардаҕына көрдөрөөр. Биитэр көмө көрдөһөргөр туһалыа. Төһө даҕаны кырытыннардаллар, суон сураҕым дуораһыйдаҕа, уһун илиим тиийимтиэтин истэ-билэ сырыттахтара. Көмөлөһүө… Өскүөрүтүн маннык биһилэхтээх киһи тиийдэҕинэ, саарбахтыыр буолаайаххыный. Үс түүннээх күн сыта-тура суолгутун торумнаатым. Тунах түһүүтэ, мантан «күрүүгүт». Эппитим курдук, буруйтан куотан тэскилиигит. Аатыгар, боотурдары ыытан, эккирэтиннэриэм. Сиппэккэ төннөн кэлиэхтэрэ… Дьахтары, оҕону, кырдьаҕаһы соһуспаккыт. Арай аара хаалларан, манабыл оҥосторгор үс ыал буолбут эдэр боотурдар ойохторун ыллыннар. Ону кытта аскытын дьаһайар икки эдэр дьахтары илдьээр. Тиийэр сиргит чугаһаабытын сэрэйдэххинэ, үчүгэй алаастарга ойохтоох боотурдары хааллараар. Соргулара билиэ… Олохсутардыы тэрийээр. Кэннигиттэн атын биис уустара сэрэппэккэ эккирэттэхтэринэ, тыыннаах ортохторуна, биллэриэхтэрэ. Этэҥҥэ олохсуйан бардахтарына, сиргин кэҥэтиэхтэрэ. Айаҥҥа тарыырдаммат-талҕаламмат, тардыллыбат туһуттан, сүөһүлэммэккит. Аҕыйах биэни үүрэн бараарыҥ. Үс сылынан олохсуйан, күрүө-хаһаа тутуннаххытына, барыта үчүгэй буоллаҕына, түүлээх аҕала таарыччы, сүөһү үүрэн барыаххыт. Хаалбыт дьоҥҥутугар санааҕытын уураайаҕыт, атаҕастыам суоҕа. Оҥойор айахтарыгар үлэлээн аһыахтара, санныларын сабар таҥастаныахтара. Дьэ, ситигирдик… Лүксүрээн ойуун эйигиттэн хаалыа суоҕа. Ону таһынан Хаан Илбиһи хайа эрэ албаһынан илдьэ бар. Манна буруйа-сэмэтэ элбээбит бадахтаах, улахан ойууннар харахтара кырыыламмыта ыраатта… Сиртэн сүтэриэҕи сүтүктүөхтэрэ. Баҕар, хаан-сиин, кыргыһыы буолар түгэнигэр көмөлөһүө… Хара ойуун буоллаҕына.

Кэпсэтии бүппүтүн биллэрэн, наараҕа тиэрэ нараһыйан, кэтэх тардыһынна. Туоҕа Боотур нөрүйбүтүнэн кэннинэн хааман тахсан эрдэҕинэ:

– Арба даҕаны… Түүл-бит соччото суох. Биһигини атын сиртэн сорунан кэлэн аймаан, кыргыс буолбутун иһиттэххинэ даҕаны, кэлэ сорунаайаҕыт. Иэстэһэр, өһү-сааһы ситиһэр туһунан санаайаҕыт! Өлбүт өлбүтүнэн, сүппүт сүппүтүнэн хаалыа… Өйдөө! Эн, урааҥхай саханы үөскэтэ, үйэлэр тухары ааппытын ааттата, сирбитин кэҥэтэ, баайбытын хаҥата бараҕын!

Туоҕа Боотур таһырдьаны булаат, түөһүн муҥунан салгыны эҕирийэн өрө тыыммыта, сүүһүгэр бычыгыраан тахсыбыт көлөһүнүн ытыһын таһынан соттоот, балаҕанын диэки бара турбута.

Итини барытын сайыҥҥы ураһа кэнниттэн көрөн турбут дьыралдьыйбыт уһун уҥуохтаах киһи, атаҕын тобуктарын бокута, үөмэр-чүөмэр тыаһа суох үктэнэн, балаҕан аанын аһан эрэрэ баара да, иһирдьэ мэлис гыммыта.

Тыгын Тойон, киһи киирбитин билбэккэ сытан, эҕэрдэлэһэр тылтан соһуйан, өрө ходьороҥноон олоро түспүтэ.

– Һуу… Киһини соһуттуҥ! Туох күлүк курдук баҕайыгыный?! Дьыраччы тэбинэн туруоҥ дуо, кэл олор, – Тыгын Тойон өрүтэ тыыммахтыы лиһирдээн тиийэн, Күлүк Боотур саппыт халҕанын аһан, таһырдьаны өҥөйөн көрбүтэ, ааны тыастаахтык ыга саба, сибигинэйэ былаастаан:

– Манабыллар суохтар ини, кыйдаталаабытым. Биһиги кэпсэтиибитин иэгэйэр икки атахтаах истиэ суохтаах… – киирбит киһи тугу саныырын таайа сатыырдыы, туой буору сабыта быраҕаттаан баллырдаммыт курдук, көҕөрөн көстөр унньуйбут сирэйин кыҥастаспыта. – Киһи киһиэхэ эрэммэт кэмэ кэллэ. Уон улуус дьоно сиргэ-уокка, баайга тардыһыылара күүһүрэн эрэр… Бэрт былдьаһыы, дьорҕооттоһуу тахсыах курдук. Бүтүн саха урааҥхайдарын үмүрү тардан түмэргэ сир, баай, кыах-күүс ирдэнэр… Үгүһү эппэппин. Тунах көтүүтэ, Туоҕа Боотурдаах түөрт уонча буолан, мантан букатыннаахтык бараллар. Үс тумус боотургун кинилэргэ сыһыар… Оттон эн, бэйэҕин кытта биир илииҥ тарбахтарыҥ саҕа тумус дьону ылан, күн сарсын хомунан, тыаһа-ууһа суох сүтүөхтээххит, – Тыгын Тойон чугаһаан кэлэн, киһитин сирэйин өҥөйөн көрбүтэ. – Утуйа олороҕун дуу, тугуй? Өйдөөтүҥ дуо?

– Истэбин, күн бүгүн да барарга бэлэммит, – диэт, Күлүк Боотур дьирэс гынаат, быар куустан, нөрүс гыммыта. Тыгын Тойон соһуйан, чинэйэ түспүтэ. Кыл түгэнэ кэҥээбит, уоттаммыт харахтара сыыйа өһөн, астыммытын биллэрэн, сэҥийэтин маҥхайан эрэр убаҕас бытыгын имэрийбэхтээн ылбыта.

– Дьирикигэ дылы, дьириҥнээҥҥин… Соруккут диэн, Туоҕа Боотур иннин, кэннин хайыы. Эһиги кинилэри арыаллыыргытын ким да билиэ, истиэ, көрүө суохтаах. Бэл, Туоҕа Боотур. Күлүк курдук күлүкүчүһэҥҥит, түһүүлэниэхтээх сирдэригэр тиэрдэн, олохторун булбуттарын эрэ кэннэ, төттөрү кэлэҕит. Кыра-хара, аҕыйах киһилээх олохтоохтору тыыппаккыт. Кинилэргэ көстүбэккит. Сэптээх-сэбиргэллээх тигии сирэйдээхтэр, туматтар, атын урдустар Туоҕа Боотур суолун быһа хаамыа суохтаахтар. Талаабыккыт, кырган кыайбыт баай-дуол, дьахтар, чаҕар бэйэҕит киэнэ. Боотурдаргар: «Көҥүл боотурдар буоллубут», – диэр. Кинилэр кыргыһалларын, өлөрөллөрүн-өһөрөллөрүн эрэ билиэхтээхтэр. Кыйма курдук кыргыс хоһууннарга киирэн биэримэҥ. Атын суолу-ииһи тобулан, Туоҕа Боотур олохсуйбут сириттэн кинилэри тэйитэр туһугар туруулаһыахтааххыт. Иннигитигэр туох күүтэрин, ый хаста төрүүрүн, хаар-самыыр хаста эргийиэҕин билбэтим. Бүттүбүт.

Туоҕа Боотур Тыгынтан киирээт, Лүксүрээн ойууну, Дуораан Ууһу, Дагдаҕар Боотуру, Кырамай Боотуру, Бэдэр Боотуру, Лэбиэрийэ Бөҕөнү уонна Хаан Илбис ойууну сайыҥҥы ураһатыгар сугулааҥҥа ыҥыртаабыта. Иннэ-кэннэ быһаарылла илик, Туймаада олохтоохторун аймаабыт айдаан: «Дьэ ыйдаҥараары гыннаҕа дуу?» – дии саныы-саныы кэлбит дьон эҕэрдэлэһэ, сиргэ тэлгэммит таба тириилэрэ тэллэхтэргэ атахтарын хомуна, төбүрүөннүү олорунан кэбиспиттэрэ. Бүтэһигинэн орто уҥуохтаах, куппут-симмит курдук эттээх-сииннээх эрээри, кыра төбөлөөх, уһун, суон моойдоох киһи уҥуоҕа суохтуу сымнаҕастык хамсанан, үөмэр-чүөмэр үктэнэн киирэн кэлбитэ. Дуулаҕа бэргэһэ иһинэн кэтиллэр ынтакатын иэдэс сабардарын өрө бааммытыттан, бэдэр кыыл киистэтэ эрэ суох курдук уһуктаах кулгаахтара чөрөйөн, кэтит таныыларын аннынан аҕыйах сүүмэх кыл курдук тортойбут бытыктара эйэҥэлии, ыыс араҕас харахтара сандаара тула тоҥхоҥнообута.

– Оок-сиэ… Бэдэр бэйэтинэн кэллэ, – диэт, олорор дьон олбох таһааран, сыҕарыҥнаспыттара. Итини истэн киирбит киһи дьээбэлэнэн, түөрт атах буола түһээт, сиһэ кэдэйэн тыыллаҥнаат, өрө дэгдэс гынан эрэрэ баара да, босхоломмут олбоххо ыстанан тиийэн, хорос гына олоро түспүтэ. Санныларын хамсаппакка эрэ, төбөтүн иннигэр анньан, уҥа-хаҥас олоотообута. Мустубут дьон сөҕөн: «Бэдэр бэдэринэн!», «Кыыл оҕото!», «Тоҕо сүрэй!» – диэмэхтэһэ, күлэн күһүгүрэспиттэрэ.

Өрүү да буолбатар, кэлии-барыы, кыргыһыы, өлүү-сүтүү, уруу, үөрүү түгэннэригэр мустар буоланнар, Туоҕа Боотур саҕалыырын кэтэһэ ботур-итир кэпсэтэн барбыттара.

Туоҕа Боотур дьоно тугу саныылларын таайа сатыырдыы, хас биирдиилэрин сирэйдэрин-харахтарын кыҥастаһа олорбохтуу түһээт:

– Дьэ, сүбэлэстэхпитинэ эрэ сатанар буолла. Туох айдаан тахсыбытын бары билэн олороҕут. Тыгын Тойон миҥэтин толуйар үүрэн аҕалар сылгыбыт да, баайбыт да суох. Сылгыһыт уолбут дьылҕата халлааҥҥа ыйанан турар. Ким туох санаалааҕый, омолуйуҥ!

Хатыҥыр курдук көстөр эрээри, саар тэгил уҥуохтаах, сытыы, эрдээх сирэйдээх, үөһээ уоһугар тор курдук бытыктаах Дагдаҕар Боотур чэпчэкитик ойон турбута. Харсаах санаата өтө көстө, харса суох саҥаран, кутан-симэн барбыта:

– Ол уолу төбөтүн быһа дайбаан, Тыгын Тойон иннигэр ууруохха уонна көҥүл ылан, биир эмэ улууһу тоҕо кэһэн, сылгыта үүрэн аҕалан, иэһи төлүөххэ. Көҥүллээ, боотурдары кытта «көччүйэн» кэлиэхпитин. Биир бэйэм аҕыйах сылгыбыттан үллэстэр санаата суох турабын…

Дьон, ити тыллартан соһуйбуттуу, чуумпура түспүтэ. Бэл, сыыгыныы сыҥсыйа олорбут Хаан Илбис тыынын тута сатаан, хахсыйан ыла, «дьэ туох дииллэр эбит» диэбиттии, тула көрөн мэлээриҥнээбитэ.

– Бээрэ, оруо-маһы ортотунан тыллаһыма, улаханнык саҥарба! – маҥхайа сатаан баран саһарымтыйан көстөр үрүҥ уһун баттаҕа сирэйигэр саба түспүтүн икки өттүнэн силэйбэхтии, Лүксүрээн оҕонньор нүксүччү туттан, тайахха тэптэрэн туран кэлбитэ. – Саҥа туран эрэр уол субай хаанын тоҕон, буруйу-сэмэни боруостуом дии саныыгын дуо? Онто даҕаны суох элбиэхтээҕэр аҕыйыы турабыт… Тыгын Тойон илинэн-эйэнэн сахалары түмэ сатыыр ыһыах ыһар кэмигэр кыргыһыы көрдөөн тииһээри гынныҥ дуо? Хаалары дьэбэлэйдээмэ…

– Лүксүрээн кырдьаҕас, этиитин эттиҥ гынан баран… – сороломмут эриэн холто сонун дьагдьайбыттыы сөрүү тардына, Хаан Илбис ньуолбардаан саҥара туран, тоҥхолдьуйбута буолбута. Одоҥ-додоҥ тиистэрдээх айаҕын аллаччы атан, ньылаҥныы ымайбыта эрээри, сүүрэлээбит кыараҕас харахтара тымныынан кылахачыһаллара. – Үөһээттэн анаммыт айыы дьөһөгөй оҕотун субай хаанын хаан эрэ суурайар буолла… Дагдаҕар Боотур сөпкө этэр. Биһиги диэтэх дьон, Тыгын Тойон илиитэ тиийэ илик тэйиччи сириттэн хайа эмэ аҕа ууһун имири кырган, иэһи төлүүргэ тоҕоостоох кэм кэллэ бадахтаах. Түүл түһээн түҥүлүйдэхпинэ, айан аартыга арыллар буоллаҕа үһү…

– Ойуумсуйума! Эн саҕа түүллээхтэр-биттээхтэр манна да баарбыт, – Хаан Илбис быһа түспүтүн сөбүлээбэккэ, Лүксүрээн тиэрбэс курдугунан эриличчи көрбүт харахтарын кырыытынан кынчыаттыы, этэрбэһин оһуттан былаайаҕы хостоон таһаарбытыгар, Хаан Илбис ньыкыччы түһэн, кэтит көҕүстээх Дуораан Уус кэннигэр түспүтэ. Лүксүрээн былаайаҕын батас курдук үөһэ ууна салгыы саҥарбыта:

– Иэс, иэс төлөнүөхтээх! Тыгын Тойон сахалары түмэ сатыыра хайҕаллаах, ол эрээри атын улуус аҕа баһылыктарыгар, кини үрдүк аатыгар, баайыгар күлүк түһэрбиттэри кытта эйэлэспэтин көрдөрөөрү кырыктанан турдаҕына көҥүлэ. Мантан инньэ иэһин көрдөөн, сүгүн олордоро саарбах. Онто да суох, отун оттоон, маһын мастаан биэрэрбит таһынан, саарба эккирэтиитигэр эт-тирии баранна… Иэһи төлөөн, сүөһү көрөөччү, сылгы манааччы буоларбыт хааллаҕа. Оҕолорбут, сиэннэрбит сирдэнэн-уоттанан, сүөһүлэнэн-астанан бүтэр уһукка тиийэр муҥмут буоллаҕа дуу… Чэ, ол эрээри түүл-бит үчүгэй. Бас-көс киһибит Туоҕа Боотур, эн этиигинэн, эн ыйыыгынан буолуохтун, – Лүксүрээн былаайаҕын утары ууммутунан нөрүйбүтэ.

Туоҕа Боотур дьонун эргиччи көрө, аа-дьуо туран, сис туттан хаамыталаабыта:

– Ыл эрэ, Дагдаҕар Боотур, ураһаны эргийэ сүүрэн киир эрэ. Эһигиттэн ураты икки кулгаахтаах мин этэрбин истибэтэр ханнык…

Дагдаҕар Боотур даллах гынан эрэрэ баара да, икки атаҕар дьирэс гына тура түспүтэ. Аҕыйахта атаралаан, таһырдьа ойбута. Өтөр буолбатаҕа, сүүрэн киирэн, кэҕис гынаат, олоро түспүтэ. Туоҕа Боотур хаамарын тохтотон, өссө биирдэ дьонун эргиччи көрбүтэ, тыастаахтык өрө тыыммыта:

– Биһиги мантан барабыт! – диэбитигэр бары суугунаһа түспүттэрэ. Лүксүрээн туруохтуу өгдөҥнөөн иһэн, олбоҕун көннөрө умса нөрүйбүтэ.

– Ситэри истиҥ! Тыгын Тойон кытааттаҕына, кырыктаннаҕына эрэ бүтүн аҕа уустарын түмэ тардар, тылын иһитиннэрэр буоллаҕа. Үс саханы үмүрү тарда сатыыра кэлэр көлүөнэлэргэ үчүгэйтэн атыны аҕалбатын билэн эрдэҕэ… Биир тарбах күүһэ дуу, биэс тарбах ыга тутуллубут сутуруга дуу… Ол эрээри маннык быыһык кэмҥэ биһиги тэйиччи буолуоҕуҥ. Атын улуус дьонугар күүһүн-кыаҕын көрдөрөөрү, кэһэлтэ оҥороору, хааны даҕаны кэһиэн сөп… Онон мантан барыаҕыҥ. Бүтэй Бүк өрүс таһыгар Сыа дойду баарын бары даҕаны үһү-тамах курдук иһиттэххит. Тыаһа-ууһа суох ол диэки сыҕарыйыаҕыҥ. Кэпсииллэринэн, булдунан-аһынан, күндү түүлээҕинэн олус баай дойду дииллэр. Аҕыйах сыл онно олорон, бултаан-алтаан, саарбалаан, баайда хаҥатыаҕыҥ. Олохтоох дьону булсан, эйэ дэмнээхтик сырыттахпытына, сөбүлээтэхпитинэ, олохсуйа да хаалыахпытын сөп. Үгүс саарбаны бултаатахпытына иэстэн даҕаны төлөрүйүөхпүт. Дьоммутун көһөртөөн, сүөһүнү-сылгыны даҕаны булунуохпут. Хайдаҕый?

– Бээ, ыарахан киһи олорон эрэ этиим эрэ, – үөскүлэҥ, улахан Дуораан Уус суон моонньун көлөһүнүн кылгас, модороон тарбахтардаах толору ытыһынан соппохтуу сөҥөдүйбүтэ. – Дьэ, аҕа ууһун бас-көс киһитэ Туоҕа Боотур бэрт сөпкө омолуйдуҥ. Чахчыта даҕаны, үтүө сир баарын мин да истибиттээҕим. Миигин манна тутар ойоҕум, оҕом суох. Билбитим эрэ күөрдүм, кыстыгым буолаахтаатаҕа. Бачча сааспар диэри оҥорбут оҕум иҥсэ мэнэгэй тыаһын истэ, хааҥҥа суудайбыт сытыы кылыһым өҥө уларыйарын харахтыы иликпин… Мин барсабын! Оҥоһуум бүтүн, ыйыллыбыт ыйаах баар буоллаҕына, туһалыам турдаҕа…

– Мин, мин этиим эрэ, – аҕыйах саҥалаах, барыларыттан үрдүк уҥуохтаах, күүстээх-уохтаах көрүҥнээх Лэбиэрийэ Бөҕө көөҕүнээбитинэн сүгүллэн турбута. Мустубут дьон Лэбиэрийэ турбутугар дьиибэргээн, чуумпура түспүттэрэ.

– Ээ, мин да хаалбаппын, – диэт, Лэбиэрийэ Бөҕө олорунан кэбиспитэ. Тугу эрэ истээри чөрбөспүт дьон, чочумча олоро түһээт, күлсэн тоҕо барбыттара.

– Итинэн бүттүҥ дуо? – тыҥааһыннаах кэпсэтии эмискэ чэпчээбититтэн үөрэн, Туоҕа Боотур дьонун кэриччи көрбүтэ. Лэбиэрийэ дьон күлүүтүгэр кыһаллыбакка, икки өттүнэн иэҕэҥнээн ылбыта.

– Тыгын Тойон барбыппытын билэн эккирэтиннэрэн, сир сирэйдиэ суоҕа дуо?

– Дьоммутун-сэргэбитин атаҕастаабатар ханнык.

– Ол эрээри сөптөөх быһаарыныы.

– Барыаҕыҥ, көһүөҕүҥ! – диэн тыллар иһиллибиттэрэ. Сөпсөһөллөрүн биллэрэн, бары туран кэлбиттэрэ. Уҥа илиилэрин сүрэхтэригэр тутан нөрүйбүттэрэ. Туоҕа Боотур санныттан ыарахан сүгэһэри түһэрбиттии, өрө тыыммыта.

– Туох да диэбит иһин, күрээн барабыт. Онон туора кулгаах истиэ-билиэ суохтаах. Кими даҕаны күүһүлээбэппин. Оҕону-дьахтары, кырдьаҕастары эмиэ илдьэ барбаппыт. Тыгын Тойон дьахтары, оҕону, кырдьаҕаһы тыытыа суоҕа. Бэркэлээтэҕинэ үлэһит оҥостуо… Үрүҥ тунах ыһыах буолар түбүгэр уонна ыһыах кэмигэр кыргыһыыттан, хаан тохтуутуттан туттунуо, онон эккирэтиннэриэ суоҕа. Онтон от үлэтэ, кыстыкка бэлэмнэнии ыга анньыа турдаҕа… Онуоха диэри биһиги ыраатыахпыт. Саҥа сирдэри баһылыырга айдарыылаах дьоммут Лүксүрээн, Хаан Илбис хайаан даҕаны барыстахтарына сатанар. Тиийэн туох-хайдах олорорбут кинилэртэн тутулуктаах…

– Сөпкө эттиҥ, – Лүксүрээн убаҕас бытыгын имэринэ, Хаан Илбис таһыгар тохтообута. – Хаан Илбис, аатыҥ ааттанар, улахан ойуун аатырар сириҥ онно буолуо. Эн биһиккиттэн биирбит дьабыммытыгар уруттаан аттанарбытыгар үөһээ үтэйсэрбитигэр көмөлөһүстэхпитинэ сатанар… Манна хаалардыы сананан олорор буоллаххына, улаханнык сыыһыаҥ. Ким да эйигин улахан ойуунунан билиниэ суоҕа, сотору кэминэн илбис иҥэртэрэр эдэр ойуун иннибэр барыгылдьыйар… Дьэ ону бэйэҥ бил.

Хаан Илбис дэгдэс гына түспүтэ. «Бары иһиттигит дуо?» диэбиттии, тула көрөн мэлээриҥнээт, тоҥхоҥнообута.

– Мин барсыбатахпына, сатаммат буоллаххыт, – дии-дии ымаҥнаабыта.

– Биилэрим! Аҕа ууһум бас-көс дьоно, мин биир көрдөһүүлээхпин, – диэбитинэн үгэн өрөгөй сааһыгар сылдьар эрээри оҕолуу сирэйдээх, түргэн-тарҕан туттуулаах Кырамай Боотур туран кэлбитэ. Ыас хара будьурхай баттаҕын бааммыт үрүҥ-хара өҥнөөх гына кылтан өрүллүбүт быатын төлө тардан, илгистэн ылла, дьону кэриччи көрө тоҥхолдьуйбута. – Дьэ, мин Тыгын Тойонтон тэйиэхпин баҕарбытым ыраатта. Онон бу кэпсэтиини олус үөрэ иһиттим… Түүллээхпин-биттээхпин бары даҕаны билэ, истэ сырыттаххыт. Аҕыйах хонуктааҕыта маныаха маарынныыр бэрт дьикти түүлү түһээбитим. Чэ, ону кэпсии барбаппын. Эһигиттэн көрдөһөөрү гынабын… Мин боотурдарбын, чаҕар дьоммун барытын көһөрөн барабын. Ону таһынан биир мөрүөн сүөһүнү үүрдэриэм. Куттанымаҥ, эһиги ахсым айаҥҥытыгар боҕуу буолуохпут суоҕа. Сүөһүлэри кэннибититтэн чаҕардарым үүрүөхтэрэ. Сыстаҥ диэн сүрдээх суолдьут уоллаахпын. Ол уол, тахсыбыт сирбитин торумнаатаҕына, булан тиэрдиэҕэ. Мин эһигини кытта тэҥҥэ барсан иһэн, түүлбэр маарынныыр сиргэ олохсуйа хаалабын. Кэннигититтэн эккирэтэр күннээх буоллахтарына, мин чупчурҕан охпуттан орпуттара тиийиэхтэрэ… Ол эрээри, түүл-бит бэрт үчүгэй этэ. Холоонноохпун көрсөн, оҕо төрөтөн төлкөлүүр, аймах-уруу тэринэр, хороҕор муостааҕы хотолдьутар, сыспай сиэллээҕи сырыырҕатар сирим онно баар эбит. Эһиги даҕаны мин олохсуйа хаалбыт сирбиттэн оннук ыраах кый баһа дойдуга тэйбэккит буолуо. Билсэ-көрсө, күүс-көмө буола туруохпут буоллаҕа…

– Инибитин биһиги билбэтэхпитинэ ким билиэй? – Туоҕа Боотур Кырамайга кэлэн, санныттан кууспута. – Сөптөөх санааҕа кэлбиккиттэн үөрэбин. Ойохтонон, оҕолонон-урууланан, биһиги аҕа ууһу тэнитэр үтүө буоллаҕа. Инибит көҥүл санаатын бохсубаппыт. Ханна таптыы көрбүт сиргэр түһүүлэниэҥ. Төһөнөн тэнийэбит, саҥа сирдэри баһылыыбыт даҕаны, соччонон барыбытыгар үчүгэй буолуо. Биир хаан, уруу-аймах буоллахпыт, кэлин да ааппыт ааттаныа… Чэ, үчүгэй, – Туоҕа Боотур Кырамайы санныга таптайбахтаан ылбыта. Дьонун кэриччи көрө, астыммытын биллэрэн, тутуһа киириэхтии, илиилэрин мускуммута.

– Дагдаҕар, боотурдары бэлэмнээ! Дуораан Уус, сэби-сэбиргэли көр, ох төбөлөрүн элбэх соҕуһу оҥороруҥ буоллар. Бэдэр Боотур, бу кэнниттэн хаалаар, суолбутун-ииспитин торумнуохпут. Эйигиттэн ордук суолдьут суох. Лэбиэрийэ Бөҕө, сылгыһыт уолаттары кытта көрүс, ханнык биэлэри илдьэ барарбытын үөрдэртэн араартар. Туспа туттуннар. Туйах уолу илии-атах оҥоһун. Уол дьон хараҕын аалбатын, түөлбэҕэ киирбэтин. Кистии-саба бэлэмнэниҥ, бүттүбүт.