Читать книгу: «Թղթեր», страница 6

[ԻԸ]
Առ արքեպիսկոպոսն եւ առ տէր Գրիգոր:

Զանհամեմատ հարթութեան եւ զանարդակ թեւակոխութեան բոլորն մակացութեան ծայրի քումդ խոկման, ծե'ր սուրբդ ծաղկեալ կուսական ալեօք, զգիծ մակերեւակեալ տառի յոքնաբեղուն բարդեալ յինքեան ներածութիւն ստորոգութեան ընկալայ: Եւ կոպորական իմն սղեւորեալ կասկածանօք կարծեաց պշնեալ, ընդ աղօտ պշնելով, փանաքիմաց խուզմամբ սուղ հասեալ հազիւ հազ: Մակաւասար վեհագոյն աստուածաբանական ձիրս առատութիւն այսոքիկ հրաշաբանական արհեստք մակացութեան իրաւապէս քեզ ընձեռել ձիր շնորհի եռակի բաժանմամբ. նախ յենթակայէ ունել ընդունելութիւնն բաղկացութեանն գերաբնապէս, երկրորդ ջան մրցման առաքինութեան անյագաբար, երրորդ մաքրեցելոց բոլոր ախտից եւ մեռուցանելոյ զմարմինդ ի քեզ: Երեւակայեալ յոքունցն մակացութեան իմաստք, իբրու սրատեսական ի տունջեան ի դիտանոցէ բոլորն երեւեալ իրողութեանց:

Եւ արդ զի բանս զքեզ երիւքս այս կահաւորեաց լինել մակացու, բե'ր այսուհետեւ զարդարն եւ զճշմարիտ իմաստութիւն Յիսուսի այրականին սերտութեան, յորմէ ամենայն յառաջ եկեալ շարժի, ի վերայ այսր բերեալ, արասցուք զսա յարաբարդեալ ի վերայ եռակին մակակառոյց կերտացուցեալ քեզ շնորհ, որով փայլեցուցեալ քառիցն մակացութեան մակացեալ ի մակաբարձեալ: Որով մատակարարեալ յանզգածիցն արտակացար եւ արտակացուցեր, պատուելով զքառեակն, պատուեցար ի միակէն, յառաջ շարժեալ անբաժանաբար ի քառեակն: Քանզի յեռանկիւնացն ծնանի քառանկիւնին, եւ քառանկիւնին ծնանի յեռանկիւնիսն միակի եռանկիւնոյ բաղկացութեան եւ զօրութեան եւ բաղկացուցանօղ քառանկիւնեացն. եւ անդուստ բոլորն անկեանցն ի նոյն պարառեալ գոյ գոյացողականին սկիզբն, վասն որոյ քեզ ընդարձակագոյն շնորհեցաւ ճեմարան:

Զայս պատուեալ ոչ անտեղի թուիւր ինձ Պիւթագորոսին եւ ոչ Կռիտասայ գիւտ մարգարէական իմն հոգւոյ տեսչութիւն: Այսոքիկ սուղ ինչ քեզ այժմ առ ի մէնջ իմաստասիրեսցի, ողջ լե'ր:

[ԻԹ]
Առ արքեպիսկոպոսն եւ առ տէր Գրիգոր:

Յեռանդեանն խոստացեալ քեզ բան, զոր ըղձայիր ի մէնջ իմաստասիրել քեզ, աւադիկ այժմ զտենչումն քո ընձեռեմք ձիր:

Մատեանն Կռիտասայ ծերոյ յայտնէ զորթ տնկեալ Դիոնեսեայ: Հետեւին եւ նմա այլք ժամանակագրաց Աթենացւոց եւ Ելլադացւոց եւ բոլորք հեթանոսական մատենագիրք: Եւ ի սկզբանն իսկ յայտնէ նոյնս Կռիտաս այսպիսի յեղանակաւ. Առեալ, ասէ, հող եռորական զանգեալ ջրով եւ յարենէ ինքեան որակացուցեալ զնա ատրորական զառաջինն, իսկ զերկրորդն շիկորակ. քանզի սակաւ յայն ամանեաց զարիւնն, իսկ երրորդն դարձեալ սակաւ քան զայլսն. եւ ստեղծնոյր սպիտակափառ եւ ի սոցունց այլք յոքորականք եղեալք. եւ այս յաղագս նախկի գոյացութեանն: Արդ սա մինչ տակաւին մանուկ տղայն էր, պատրանօք խաբմամբ խաղուց խաբեցին Տիտանքն, եւ զենեալ յօշմամբ, ի սան ամանեալ, եդին ի վերայ Հեփեստեայ, իսկ յանդամոցն ի շամփուրս հարեալ, ի վերայ ունելով հրատին: Զոր ի ճենճերաց հոտոյն ազդ եղեալ հօրն Արամազդայ, շանթիւ զՏիտանսն տանջէր, եւ զանդամսն Դիոնեսեայ ի տապանակի եդեալ, Ապողոնի որդւոյ իւրոյ յանձն առնէր. իսկ նորա առեալ ի Պառնասոս տարեալ, անդ ուրեմն եդեալ: Յորոյ դրան տաճարին բուսանէր որթն հրաշատեսիլ, յորոյ միոյ յողկուզէ եռապատիկ իննուց հազարաց ճմլիւր ի միում սանի. բայց ի մեռանել սորա Դիոնեսեայ ի կաթլաց արենէն կարծեցին բուսանել զնռունսն: Արդ այսոքիկ Կռէտասայն, եւ որք զկնի նորա: Բայց առ Հրէից եւ յաստուածեղէն մատենից նա'եւ ի Քաղդեաց զՔսիւսութրէս իմանամք զորթ տնկեալ: Եւ ի ծերոց առասպելաբանեն ասել յԱկոռի, եւ ստուգաբանեն եթէ Արկ ուռի: Զոր թուի ինձ ոչ նախուստ այսոքիկ բաղկացութեան պատճառ, այլ իմանամք նախ եղեալ այգիս, ապա ի մեծ ի ջրհեղեղէն ապականեալ, եւ ապա Նոյի ի մայրս ուրեք անտառի ի մնացելոցն ի ծայրս ծառոցն հատեալ, կրկին տնկէր զնա: Զի եթէ ոչ այսպէս, զի՞նչ արդեօք. մի՞թէ ստեղծօղ զնա կարծեմք: Եւ եթէ ոչ նախ էր տեսեալ զնա ի հարցն ճմլեալ եւ ամանեալ, զիա՞րդ ընդ երեկոն ըմպեալ արբենայր, վասն որոյ ծիծաղեալ Քամայ:

Այլ ինձ յոյժ նախապատուելի մանաւանդ պաշտելի եւ երկրպագելի իմոյն Յիսուսի եւ Աստուծոյն եւ Փրկչի, որ տնկեցաւ յերկրի որթ ճշմարիտ եւ ճմլեցաւ ի խաչին ողկոյզն անսպառ յուրախութիւն տրտմեցելոց. վասն որոյ մշակ է Հայրն ամենեցուն, որ զմեզ նորոգեաց մարմնով իւրով եւ եբարձ ի մէնջ զանիծիցն մարմին, եւ արեամբն իւրով կենդանացոյց, արտաքսելով ի մէնջ զանիծաբերն մեռելութիւն, եւ խոստանայ նոր ընդ մեզ ըմպել յիւրումն արքայութեան:

Կամէի քեզ այժմ զԱսկլեպեանն եւ զՀիպոկրատեանն իմաստասիրել, որ յադագս ողկուզի որթոյ եւ գինւոյ զբոլորն տրամաբանել, որ ի սոցունց պատշաճագոյն եւ վնասակարագոյն, բայց արգելի սակս աստուածպետականին Յիսուսի տնօրէնութեանն, զի եղեւ յիշատակ այնորիկ. եւ այս` այսքան:

Բայց հողմահարս պատառիչ օդոյ ի մորթոյ Դովրացւոյ դղրդիչ յոյժ աստուածոցն Ակկարովնի եւ զօրուն Փրկչին, որ տուաւ քաջին Յեսուայ, այսպէս երբեմն եթէ խոկացեալ Քանանացւոցն ոչ արտակացեալ թուէր ինձ եւ յիւրոցն սեփականէ. եւ այս սակաւուք քեզ ի մէնջ բան:

Սակայն զտանձս տինեան կժակարկաժ տարազեալ պարտ էր տալ, ի~ւ ածի~ն, զի յայսմանէ ճաշակեալ ի բացանցութեանց դադարեալ, վաղ ուրեմն զձեզ ազատեալ, ողջ լե'ր:

[Լ]
Առ եպիսկոպոսն Մոկաց եւ Մանազկերտոյ պատասխանի թղթոյն մխիթարութեան:

Քանզի բնաւորեալ է բնութիւն ընդհանուր լուսոյ յիւրն յեղափոխել զտեսողաց տեսութիւն, թէպէտեւ յորակութենէ կամ ի տրամադրութենէ ախտի զնուազութեան եւ զտկարութեան ընկալեալ եղեւ պատահումն, սակայն ըստ կարին յօժարաբար ցուցցէ զերեւակայութիւն, եւ բժշկաց յառաջինն վերարծարծել քաջողջութիւն:

Այսպէս քոյդ լուսատեսակ եւ մաքուր եւ աստուածային վսեմական պայծառութիւն զիմս նսեմացեալ եւ ծմակացեալ մտածութիւն վերարծարծեաց, կամ եթէ զորակութիւն խօթութեանս յառաջինն վերստին արծարծեաց լայնատարած եւ ընդարձակագոյն մխիթարական եւ զովացուցիչ բանիւ եւ գրով: Քանզի գիտէ քոյդ մեծահանճար մակամտածութիւն, եթէ որպէս ըստ մարմնոյ պատահումն էհաս ինձ ալեաց` զպատանի հրաշատեսիլ եւ զգօն ծածկել, յորմէ ակն ունէի ծածկիլ, եւ զուղեւորութիւն դարձի ոչ գտանել մերձ առ իս եւ ոչ տեսութեանն արութեան արժանանալ, եւ ամենայն տարակուսական աղետից եւ թշուառութեան պատահել ախտի: Զոր հազիւ հազ աղօթիւք միայն հայցէի յանպատշաճագոյնսն ոչ դողացուցանել զիս Տեառն այնմ, որ առաւել քան զմեզ գթայ, եւ տարաձիգ է նորայն գրգանս եւ գորովումն, քան զհօր եւ զմօր, կամ երկինք յերկրէ, կամ ի ծագաց երկնից մինչեւ ի ծագս նորա: Թուի ինձ եթէ ոչ այսմ չափոյ եւ տարացուցի պարտիմք հաւանել, այլ անդր քան զմերս գիտէ զպատշաճագոյնսն յարդարել: Վասն որոյ օրհնեցի, գոհացայ եւ գոհացայց, բարեբանեցի եւ փառաւորեցի: Քանզի գիտեմ, եթէ ոչ էր պատուհաս, թէպէտեւ պարտիմք զպատուհասն գոհութեամբ ընդունել, այլ ողորմութիւն եւ բարեբանութիւն եւ երախտաւորութիւն առ իմս տկարութիւն եւ նուաստութիւն զնորայն իմանամք մատակարարութիւն:

Քանզի եթէ պատանին յառոգութիւն մարմնոյ հասեալ էր եւ մեղօք տղմատիպ կենցաղոյս մեղկեալ եւ առաջի իմ գնացեալ, արդարեւ ողորմելի եւ թշուառագոյն համարէի պատուհաս. զի ի մերձակայէս պակասեալ ոչ ունելով եւ հայրենեաց. նախուստ զրկեալ, ողորմելի պատահ պատուհասի ինձ հասանէր:

Բայց եւ զայն ողորմութեամբ եւ գթութեամբ եւս ընկալնուլ հաւանիմք, զի թերեւս մերոց հոգւոց ի բազմազան տարակուսանաց ախտից զփրկութեանն հնարէր հանճար: Դառնագոյն դեղօքն ի մերձակայումս զմեզ բժշկել, զի զերանութեանն բացցէ մեզ դուռն սգաւորացն:

Ո~րչափ եւս առաւել պարտիմք այժմ փառաւորել զամենառատն եւ զամենաբաւականն Աստուած, որ ի մէնջ արժանացոյց ընկալնուլ պտուղ: Եւ պատանի արդարեւ յիւրն պալատան եւ յանմատոյց լոյս առանց պատասխանւոյ եւ յանճառ եւ յերանաւէտ կեանս տարեալ, ի խոնարհագոյն աշտիճանէ անթիպատ պատրկութեամբ, թագաւորեցոյց եւ զայն յաւիտենական եւ առանց թառամելոյ կուսական բրաբիոնաւ մաքուր եւ լուսաշաւիղ գնացիւք:

Զոր երանեմ եւ զիմս շաղախեալ եւ ի ծովածուփ կենցաղումս մեղկեալ եւ եղկելի կենդանութիւն, յորժամ զմտաւ ածեմ զայսոսիկ, սակս իմ եղկելի հառաչմամբ հեծեծեմ եւ արժանի համարիմ զարեանն հեղուլ արտասուս: Իսկ վասն նորա յաչաղիմ, նախանձիմ, բայց եւ սակս զի իմ է, գոհանամ, փառաւորեմ, օրհնեմ, եղիցի անուն Տեառն օրհնեալ յաւիտեան: Թերեւս ժառանգութիւնն իմ, զոր կորուսի, իմն ընկալցի մանուկ, զի մի' բնաւին արտաքոյ լիցուք, կամ բարեխօսեսցէ առ այն, որ ընկալաւն, զի եւ ինձ տացի ժամանակ ապաշխարութեամբ մաքրել զյանցանաց իմոց բազմութիւն աղօթիւք սրբազանդ եւ ծայրագոյն հարց, ողջ լե'ր:

[ԼԱ]
Առ եպիսկոպոսն Մոկաց եւ Մանազկերտոյ:

Թէպէտեւ բողոքէ մեզ հրաշալին Պղատոն մեծաւ զգուշութեամբ ոչ յաստուածաբանականն ամբառնալ. որ եւ ոչ է, եթէ յառասութիւնն արգելու միայն, այլ եւ ոչ ի լսարանն մուծանել կամի, զի մեծի լսողութեան ունել պէտս հաւանի հրաշալին այն: Վասն որոյ ասէ. Աներկրաչափական ոք մի' ներամտեսցէ:

Ներածութիւն տրամախոհականիս այս մտածութեան ոչ այլ ինչ էր, եթէ ոչ այս, զորս հանդերձեալ եմք արտայայտել: Ամենայն ենթակայ արհեստի եւ մակացութեան, եւ մակացու լեալ յարդարի եւ սիրէ. իսկ ենթակայ թէպէտեւ յանզգայիցն ելոյ, սակայն յըզգայութենէ խնդրէ եզրակացութեան զարհեստն, որպէս է իսկ սակս սորա եւ ենթակայ, որ ոչն ենթակայի իւրում արհեստի, այլ է ենթակայ. քանզի ոչ առանց ենթակայի է էակս եւ ոչ գոյութիւն: Վասն որոյ գոյութիւնն ի գոլոյն ասի, իսկ գոլն ածանցութեան իրիք ենթադատութիւնն նշանակէ: Վասն որոյ ենթակայ զարհեստն խնդրէ նախ եւ ապա մակացութեան հաւանի գոլ, վասն զի բոլոր ենթակայ մակացութեան ստորակայի, այլ ոչ արհեստի. վասն զի արհեստն միայն ենթակայի յատուկ է, որ պատահումն ընկալաւ, իսկ մակացութիւն զբոլորն պարառէ զենթակայ եւ զարհեստ:

Վասն որոյ սքանչելին Պղատոն խնդրէ նախ արհեստի ստորակայիլ ենթակային եւ ապա մակացութեանն, զի մակացութիւն վաղ ուրեմն պարառեաց զբոլորն տրամախոհութիւն, ըստ որում զամենայնն գիտէ: Արդ ո~րպէս դժոխային է ենթակայի ոչ առ իւրն արհեստ պատահիլ, վասն զի օգտէ, թէպէտեւ ենթակայ է, վասն որոյ արգելու զմեզ ի լսարանէն ոչ ելոյ ենթակայ մեզ, ի զուր խոնջիլ մեզ կամ որ տեսօղն առ մեզ. իբրու դարբնի առ վէմ թէպէտեւ ունել զերկաթն ի բնութեան եւ ոչ տակաւին արտածնեալ, սապէս եւ այլք ենթակացելոցն, որոց ոչ է, սակայն է, եւ է ոչ ըստ իւրում:

Այսոքիկ սակս բանիդ առ մեզ յաստուածաբանութեանն ոչ դիւրաւ ձեռնարկել, զոր երեկն արգելի լռեցուցեալ զլեզուս եւ այսօր, զոր տրամախոհէի, զայն եւս յունականէն գտեալ, վկայ քեզ ընձեռեմ. ողջ լե'ր:

[ԼԲ]
Ի Գրիգոր եպիսկոպոսն Մոկաց վասն շինութեան դղեկի եւ կանգնելոյ մահարձան:

Յաճախ զզօրութիւն Աքիւղղայ ոչ դանդաղի Հոմերոս պատուել գովասանական բանիւք եւ այն վճիտ եւ ականակիտ, չափաբերական, մանուածոյ, ոսկետեսակ, հրաշ առասական, մակարդակեալ տաղիւք յիւրումն սքանչելի տախտակին յառաջնում մատենին: Նա' զսա եւ Ափրոկանոս յիշատակէ եթէ ոչ միայն արիական առաքինութիւնս իմանամք սակս Աքիւղղայ, այլ եւ շինութիւնս քաղաքաց, վասն որոյ պարսպամարտ անուանել հաւանեցաւ, իսկ մեր Մովսէս զԱրտաշէսին եւ զՏիգրանայն:

Բայց ե'կ դու. զսիրելին քո այժմ բարբառել ոչ փքացայց. լաւագոյն ուրեմն յաստուածեղէն պատուիրանսն զկարկատողսն ցանկի մանաւանդ զպահպանողսն գիտէ, եւ յոռինս եւ վատթարագոյնս զպատառողսն նորին. զի ոչ միայն զայս եւ նախուստ թշնամւոյն մերոյ առաջնոյ ծայրի եւ բանական կենդանւոյն հրամայէ մահացուցիչն թիւնից` Որ քակեն զցանկ հայրենի: Եւ զայսոսիկ թէպէտեւ հաւատոյն օրինացն հրամայէ, ապա որչափ եւս առաւել որ ըստ մարմնոյ եւ ըստ հոգւոյ լինին քակիչք եւ ապականիչք եւ ոչ մի եւ մի իւիք օգնականութեան պարապեն առ ընտանիսն հաւատոյ: Զոր աղաչեմ պաղատանօք հանդերձ զՓրկիչն աշխարհի փրկել զմեզ երկաքանչիւր այսպիսի գործառնութեանց: Քանզի որք յէէ անտի են, զէացուցանելն խոկան. եւ որք ոչ են, կամաւ փակուցեալ զաչս, այն յապականելն փութան միշտ: Եւ պարտ պատշաճ է ըստ մերումս փանաքիմաց մտածութեանց, որքան կարողութիւն է զարդարել զաշխարհ եւ օգնական լինել իբրեւ զծառայ հլու եւ հպատակ Ստեղծչին զսա: Եւ որք արտաքոյ այսմ խոկան, հարստահարութիւն Արարչին ընդդէմ տրամախոհեն: Ապականութիւն խոկալ երկոցունց մեծագունի աշխարհի եւ փոքու մանաւանդ եթէ արտաքոյ հրամանաց իմանալի աշխարհին. քանզի իմանալի աշխարհ աստուածային էութիւնն իմանի ըստ Հերմեսեայ մեծի, իսկ փոքր մարդկայինս սեռ եւ մեծագոյն յորում բնակեալս եմք:

Այլ ձերդ աստուածային սրբազանութիւն, որ ոչ կամի փութալ սակս ամրոցիդ պատնէշի հանդերձ աշտարակօք եւ մահարձանօք, ուրեմն հեգնաբանութիւն եւ հակաճառութիւն ինձ հաւանիս յարմարել: Որպէս յիմումս մտածութեան կարծիս կասկածանաց այսպիսի յեղանակաւ, եթէ կայանք կրօնաւորաց յանապատի բնաւորեցան, եւ դու զիա՞րդ զանապատն պատ վարկանիս: Եւ այս տարակուսանս ոչ իրաւացի մեզ կարասցէ առնուլ դիմաբանութիւն. քանզի Յովհաննէս անապատասէր էր եւ ոչ մարդատեաց, եւ անապատ ի ցնորից եւ ի կենցաղական պատրանաց եւ ի հեշտութեանց, որ ըստ մարմնոյ մեզ հրամայէ բանն, այլ ոչ զպատն անապատ յեղափոխել եւ զամրոցն հարթս ճանապարհաց, որով դիւր ասպատակ թշնամեացն եւ աւար կապտողացն զնա յարմարեմք:

Վասն որոյ խնդրէ բանս ըղձական մաղթանօք եւ անձկացեալ տռփմամբ, զի փոյթ յանձին կալեալ, մինչ տակաւին Հեփեստոս մանուկ է եւ Պռիմիթոս երիտասարդ եւ Աթենա կոյս ոչ պառաւեալ, աճապարեա' օգնականութեամբ նոցա, զի պարեսցի բակառաբար Պարթեւն, եւ ծերունին մի' ի ծամելիս անկցի Հագարացւոց, եւ մի' Կռօնոս հասցէ հանդերձ հիւսիսային զօրովն, ընդ ինքեան բերեալ զՊիսիդոն, մակավազիկ առնելով ի վերայ աւանաց` շահատակել աժանդակ եւ հզօր բռնութեանն:

Քանզի քաջ գիտեմք, եթէ Պռիւմիթոս այժմ ուշ եդեալ է խաղալ չու պաւտ առ Բաբելոն եւ անդուստ ի ծայրս հարաւոյ. եւ Պիսիդոն հանդերձ սպիտակափառն զօրովք շահատակել հանդերձեալ է. եւ Կռօնոս յայծի հեծեալ ի վրնջապապջակն քաղ սալասմբակ. եւ յայսմանէ զարհուրեալ իւրաքանչիւր ոք յանբան կենդանեացն, որջս եւ խորս եւ ամբարս յարմարեն, եւ ի միմեանց երկիւղէ հնարին մնալ ամբողջական, որպէս նապաստակս զհետսն յեղափոխեն այլայլելով, եւ ի վէմն ապաւինին, եւ աղուիսուց ի յորջսն` զծխահանսն եւ զլուսանցսն, եւ եղջերուք զլերինս, եւ կաքաւք զվէմս կամ զանտառախիտ մայրս, եւ որ այլ այսպիսիք: Եւ զիա՞րդ ոչ մեք օգտակարագոյնս խոկամք խնդրել զխաղաղութիւն. ողջ լե'ր:

[ԼԳ]
Յաւուրս ձմերայնոյ եղեալ ահագին որոտումն յամսեան Ահեկի, որ էր քսաներորդ, եւ զայսոսիկ գրեաց ի Գրիգոր եպիսկոպոսն Մոկաց եւ Մանազկերտոյ, սակս ելոյ եւս անձրեւ սաստիկ:

Կամիմք իմանալ զձիածինն պառաւեալ, ծայրագոյն ծերունւոյն հիբար տարտամեալն, ամոքեալ, թխահերօք զհիքութեանն բերելով ձեւ իգական: Թերեւս եւ Առէս լուծեալ զմակավազեանն հրաշունչ մորուեղ յոքնայածուկ ի դովրացի դովար յեղափոխէ: Որ յերեկեանն ճայթիւն գոռմանն եւ խխնջիւն վրնջելոյ պայթուցեալ պապչեկին լալաւարթիւն ալախութման քաղուն: Ուրեմն նահանջեալ յԱմնոսէ, զՆիսեանն նշանակեալ ցուցակութիւն, երեւակայեր, եւ այն ի կողմանէ տասնեկին եօթն անկեանցն յունականին թուոյ, կամ եթէ ի Թորգոմեան երից եօթն անկեանց եռակի բարդեցելոց Ահկեան: Որում Արտաշէսն Պարթեւ բաղձայր մլոյ մրրկեալ ծխոյ շամանդաղեալ մակաւասար շինից եւ քաղաքաց: Ո~ տայր ինձ, ասէր, զծուխ ծխանի եւ զառաւօտն նաւասարդի, զվազելն եղանց եւ զվարգելն եղջերուաց. մեք փող հարուաք եւ թմբկի հարկանէաք, որպէս օրէնն է թագաւորաց: Եւ զայս ասեն ի վախճանելն իւրում, զոր եւ ի գռեհիկս աւանդեալ գտաք, ողջ լե'ր:

[ԼԴ]
Առ նոյն եպիսկոպոսն Մոկաց վասն ահագին ցրտոյ եւ սառնամանեաց:

Յուլիկն Ոլոմպեան Ապողինար, հեծեալ յԱրտեմեանն ալոջ, գայ հասանէ միամարտ ի վերայ Աթենայ. խոկացեալ զայս արին, տրամախոհէր մրցանակ, զի ծանուցեալ մանկանն զփախուստն Աթենայ, զհեռագոյնն ի հարաւ շահատակէ, խիզախեալ, զի աւարել կարասցէ: Եւ եկեալ սորա չու, թեթեւագոյն իւր զօրու զմնացեալսն ի բանակէ եւ յաղխէ սուղ ինչ աւարեալ կապտեաց եւ բանակեաց ըստ իւրում հայրենական զօրութեանն: Իսկ Կռօնոս բոլոր բանակաւն մնայ առ հիւսիւսիւ խորանօք եւ սպիտակափառ վահանօք եւ փողովք ահագին գոչմամբ եւ թմբկօք, հրաշալի հեծեալ ի ճանջաճերմակն երիվար, զԿռօնեանն կռապոզ բարձրեղեջեր նոխազ ի կառս իւր լծեալ, եւ մահաշունչ հոտ քաղուն քարգոնական նժուգին նախ բուրէ քան զկառսն. եւ այժմ առաքեալ հրեշտակ, եւ թեւ նամակին պարապնդեալ, եւ կնիք կապարեայ մակկոփեալ Ապողինար առ Կռօնոս, եթէ Ծե'ր պնդեա', փոյթ հասի'ր ծառացելովք քո ամպովք, զի ես կալայ բանակետղ: Աթեան չոգաւ ի Բասրա, ի լրտեսաց ոմն երեկ մեզ ազդեաց, ստուգեաց յետ մետասան աւուրց. այլ Կռօնոս եկեալ, պաշարէ կցորդաբար, առ միմեանս հասեալ. իսկ Հեփեստոս եւ Պռիւմիդես սակաւ ինչ առ մեզ յԱրաբացւոցն թողեալ զօրս եւ ի Թիովպացւոց, որ թէ ոչ արտաքոյ կարող են մրցել, այլ ի քաղաքս եւ ի դղեակս օգնեսցեն, տալով մեզ օգնականութիւն եւ ի ժամանակի ի ձեռն փութահասիկ կունդուռաց. չոգան խնդիր Պռիւմիդեայ եւ Աթենայ. եւ Դովրացին կարծեմ թէ եւ նա մեզ մահուամբ իւրով ձեռնտու լինի. եւ մկնաճարակսն ճողոպրեալ պարառաբար յեղափոխեն, մակստորական սպառազինեալ մեր եւ յասրեան արեանցն եւ յամենեւին յոռեացն հիքից եւ անկուածուկ յոքնորական զրահիւք եւ ի խոտաբուխ խաւարտածին այծեաց օդափառ կորզեալ շարամանեալ սաղաւարտօք, զի ի դիմի հարցուք որմզդական զօրուն. բայց Դիոնիսէս, նախանձեալ Ապողինարի եւ Մենոսի եւ Հռադամանդեայ, գաղտնի սէր Աթենայ եւ Պռիւմիդեայ հանդերձ Հեփեստիւ կապեալ, թողու մեզ զօր թագնի. եւ այսու յուսացեալ բաւեմք ակնկալութեան եռամսեայ աւուրբք: Ահա' պնդեսցո'ւք պարառաբար մարտիւ ամրացուցեալք զպատնէշ եւ զմահարձանս շահատակել առաքինաբար եւ զերիվարս կաղմեսցո'ւք իբր զքաջս, զի ի գալ Արաբացւոցն ասպատակեսցուք ի հիւսիս, աւար առեալ զխորանս եւ զերիվարս եւ զնոխազս, զի նա երբէք ի մէնջ աւար տարեալ յիւրն աշխարհ. այլ որչափ եկեալ է Կռօնոս ի սեփականս Աթենայ, յաղթահարեալ նահանջի, զի սեփականս Աթենայ կուսին, կուսածին քաջախիզակ իմաստնոյն:

[ԼԵ]
Առ տէր Գրիգոր:

Աւադիկ առաքեցի քեզ գոշ գեղեցիկ, գերունակեալ յենթակայէն, ճախարակեալ մանուածոյ, այլ մեծ քան զսանսն Թեսպռոդեան. մակաւասար է եւ սանին Ափռոդիտեայ, որ կայ կառուցեալ ի վերայ եռոտանւոյն գագաթան կնոջ անդրւոյն ի ստադին: Յիշեմ աստանօր եւ զՊէլոպեան, յորմէ խոյն յօշեալ խլրտանայր, իսկ Պէլասն արտահանեալ եւ ոչ եւս երեւէր: Զիա՞րդ զայսոսիկ քեզ` մեզ պարտ է յիշել, որ ոչ էր սան, այլ սկաւառակ կամ իբր զբաժակ. վասն որոյ լռեալ ի սանիցն յոգնագոյն բերել քեզ այժմ ի ճահ ոչ կամեցայ, այլ զի զայս այլուր երբե'մն իմաստասիրեալ գտցես մեր: Բայց պտուղ պարառեալ զիւրն աթոռակ եւ զտեսիլ շրթանն ցուցանէր զտարազ սանի: Եւ այս` այսքան. ողջ լե'ր:

[ԼԶ]
Առ Հնձացին Գրիգոր տելետիս, սակս որոյ ել ի վանաց եւ չոգաւ ի լեառն Վարագայ:

Աստուած բնակեցուցանէ զմիակրօնս ի տան եւ հանէ զկապեալսն քաջութեամբ. եւ Զի՞նչ բարի է եւ զի՞նչ վայելուչ, զի բնակին եղբարք ի միասին, եւ Տէ'ր, ո՞ կացցէ ի խորանի քում կամ ո՞ բնակեսցէ ի լեառն սուրբ քո: Զայսոսիկ միշտ զմտաւ ածեալ ձեր եւ զկնի այսր զմեծին Եսայեայ Նաւ խռովեալ փութայ ի նաւահանգիստ եւ անձն ժուժկեալ խնդրէ զանապատ. այլ եւ զերանաւէտ ինն աստիճանեանն բան, որ է խարիսխ եւ հիմն հաւատոյ նորոյս Իսրայէլի. զօրէնսդրութեան ուղէգնացութիւնս ճանապարհորդութեան ի լերին անդ ծայրս ընկալեալ երանելի առաքեալքն ի Տեառնէ, որով ի բարձրագոյնս հանել մեզ նշանակէ լեառն եւ ի բոլորս կենցաղական տղմատիպ ծովածուփ ցնորից ի բաց կալ եւ ընդ Յիսուսի լինել:

Յայսոսիկ հայելով ձեր, սրբազանդ տելէտի'սք, կամ ըստ երանելոյն Անտոնի ծայրացելոյն, եւ պարառաջ բոլոր կրօնից անձնացելոց զձկունսն տարացոյց կացուցեալ, խրատէր. բայց եւ Պօղոս ի լերինս զկարօտեալսն ի յայրս եւ փապարս բնակեալ ասէր, որք հաւանեալք զգեստու մաշկեղինաց եւ մորթոյ այծեաց: Զորս բոլոր աշխարհս ոչ համեմատ գոլ նոցա կարծէր, իսկ Եղիա, ի լերինս բնակելով, ի բարձրագոյնն արժանանար ելանել ի լեառն, եւ Կարապետն յանապատի թէպէտեւ ոչ ի լերինս սակայն սակս տնտեսական հրամանին յեզերս գետոյ:

Արդ աղէ~ ե'կ դու, սակս լերանց ոչ դանդաղիմ քեզ իմաստասիրել: Որ յուսայ ի լեառն Տեառն, եւ Լերինք շուրջ են զնովաւ, Լեառն Տեառն լեառն պարարտ, Լերինք ցնծասցեն առաջի Տեառն, Մինչեւ լերինք հաստատեալ էին, եւ Լերինք բարձունք եղջերուաց են, եւ Մատերո'ւք առ լեառն իմանալի, լեառն զոր հաճեցաւ Աստուած բնակել ի նմա, Երկիր պագէք ի լեառն Տեառն: Եւ զի ի լերինն միշտ երեւէր Աստուած Բանն, թուի եթէ զմեզ ի վեր հանէր, ի լեռնէ բղխին աղբերք յստակք եւ ականակիտք եւ զստորս կացեալսն առոգանեն, եւ ի լեառն ապաւինին փախուցեալքն, եւ յարեգակնային ճառագայթիցն յանստուեր տապոյն զովացեալք:

Եւ զի՞նչ առ այս քեզ ի մէնջ բան. միթէ՞ կամիմք զերծուցեալ ի մէնջ լեառն ուրեք. կարծիս կասկածանաց հասանէ քեզ, քաջ գիտեմ, եթէ եւ ոչ մի. վասն զի ընթերցեալ է մեր ներկուռ վերծանութեամբ զմատեանն երկրորդ սրբոյն Սեղբեստրոսի եւ անտի զփորձ առեալ եմք զլերանցն իմաստասիրել: Յիշեմ աստանօր զլուսատեսակ եւ զվսեմական զաստուածութեանն յայտարարութիւն ի Թաբովրականն լերին, եւ սակս մեր զաղօթելն եւ զմեզ խրատելն է Ձիթենեացն լերին, որպէս եւ զհամբառնալն առ Հայր ի նոյն անտի լեռնէ, եւ զայլն որ նախ քան զայս տնօրինէր ճշմարիտն Աստուած եւ Փրկիչ:

Որ ոչ իբրու զայն, որ Յայտնէ լեառն հրահոս սուզիւր ի բերանս հրոյն, աստուածացուցանելով զինքն. զոր ծածկէր կիւսն այն հպարտացեալ, որ եւ կօշկացն յայտնէր կեղծիքն կորստեան: Կամ որ յՈլիմպիոսին աճապարէր ծայրս ելանել, զի ընդ Ապողոնի թռուցեալ երթայցէ ի Կրիտէ սակս աւետեացն հօրն Արամազդայ կրկին թագաւորելոյ իջելոյ յերկկնուստ: Կամ զԱռռիքոսին ի Պառնասոս երիվարաւն վազեալ: Գիտեմ եւ զԲիւրասպի ի լեառն Դաբաւանդ, որ է Կենտոռոսն Պռիւդեայ: Ոչ մոռացայց զՍպանդիարն ի Սաբալանին կալով լերին, կամ զմեր Արտաւազ ի ծայրս Այրարատեայ ի Մասիքոհն: )

Զայսոսիկ տարազ տարացուցի առաւել քան զբիւրսն մեզ վիպասանել ոչ դժուարին. այլ դուք, ո'վ սիրելի'ք. եթէ սակս Աստուծոյ, երանելիք էք, ապ՚եթէ ի մէնջ փախեայք եւ ի մերոյս նորագոյն հռետորական բանից, զկնի այսր գրեցից սուղ ինչ հակաճառութիւն, եթէ այն, որ Աստուած կացոյց զՅիսուս ի վերայ արտեւանն լերին, տակաւին շրջի զկնի մեր, զնոյն ցուցանելով ի դուզնաքեայ կենցաղումս:

Այլ դուք, եթէ կամիք առ մեզ զիջանելն, էջ երբեմն Յիսուս յԵրուսաղէմ եւ շրջէր ընդ Հրէաստան, եւ այլուր գտեալ տեղի մի տափարակ եւ չոգաւ յԵրիքով եւ Յորդանան եւ յեզերս ծովուն, մտանէր եւ ընդ յարկաւ մաքսաւորաց, եւ ի ծովու շրջէր, եւ նախքան զայս յԵգիպտոսէ կոչիւր, եւ տաճարին քարոզէր, եւ այլուր նախ քան զմարդեղանալն Աստուծոյ Բանին Յակովբայ լինել գօտեկռիւ, եւ զինւորեալ եւ հեծեալ, յօգնականութիւն Յեսուայ փութացեալ, եւ ի Քոբարն գետ մարգարէին երեւեալ: Եւ այսոքիկ սակս այր. զի ոչ միայն ի լերին կարող եմք զԱստուած Բանն ի մեզ ընդունել, այլ եւ յամենայն տեղւոջ, վասն զի ընդ ամենայն տեղիս է տէրութիւն նորա:

Այլ եկն առ մեզ նամակ յանտառէ կեղերջական տրտունջ տոչորեալ սրտի յեղանց, յեղջերուաց եւ ի բոլոր գազանաց, եթէ ելեալք ի դրախտէն, զմեզ ի մերոյն սեփականէ արտաքս հանին, իսկ Դաւթայ մեզ ի լերինս հրամայեալ կալ. այժմ եւ անտուստ հալածեն:) Արդ գրեա' նամակ պատասխան, զկնի հրեշտակացդ առաքեա', եւ դուք ողջ լերո'ւք: