Читать книгу: «Çaldıran döyüşü», страница 3

3

Dünyaya təzə gəlmiş Səfəvi dövlətinin gələcəyini fikirləşən əmirlər, bəylər gənc şahı evləndirmək üçün çox götür-qoy edirdilər. Nə qədər tez evləndirsələr, bir o qədər də tez vəliəhd dünyaya gələr və bu qədər müharibələr içərisində, birdən Şah İsmayıla bir bədbəxtlik üz versə, onda onu əvəz etməyə hökmdar da olar.

Hökmdarın evlənməyi də müzakirəyə qoyulub hamının razılığı ilə olmalı idi. Söz yox ki, onu tək Taclıbəyimlə evləndirmək fikrində deyildilər. Ümumiyyətlə əmirəlüməra Hüseyn bəy Lələ, vəzir Zəkəriyyə Keçəçi Təbrizi, Dədə bəy, Xan Məhəmməd Ustaclı, Qara Piri bəy Qacar və başqaları belə hesab edirdilər ki, şahın dayısı qızı ilə evlənməsi məqsədəuyğun deyil. Bu izdivacdan əmələ gələcək vəliəhdlər Ağqoyunluların, Murad Mirzənin və Əlvəndin tərəfini saxlaya bilər, bu isə gələcəkdə ölkədə çoxlu nahaq qanların tökülməsinə bais olar.

Şah İsmayıl isə bir könüldən min könülə Taclıbəyimə vurulmuşdu. Gecə-gündüz onun vəsfinə şeirlər, qəzəllər yazırdı. Taclıbəyim sarayda kənizləri ilə yaşayırdı və istədiyi vaxt şahanə bir görkəmlə şahın hüzuruna gəlir, nazik tül arxasında əyləşib öz yaşıdı dayısı oğlunun söhbətlərinə qulaq asırdı. Onların arasında böyük bir məhəbbət yaranmışdı. Amma heç biri bu məhəbbəti biri-birinə izhar etməmişdi. Onsuz da hər şey aydın idi. Divanın məsləhətini gözləyirdilər.

Hüseyn bəy Lələ bu dəfə də içəri girəndə gördü ki, Şah İsmayıl Taclıbəyimə şeir oxuyur. Qayıtmaq istədi, amma Şah onu getməyə qoymadı. Ona görə yox ki, Hüseyn bəy şeirin bilicisiydi. Onun fikrini bu izdivaca yönəltmək üçün qaytardı. Qəzəli təzədən oxumağa başladı:

 
Qönçətək ləlini xəndan etdigin, yəni ki, nə?
Lalətək bağrını pür qan etdigin, yəni ki, nə?
Qara zülfün ağ yüzün üstündə əfşan eləyib,
Könlümü qəmdən pərişan etdigin, yəni ki, nə?
Qılmaq üçün tazə hüsnün bağın, ey sərvi-rəvan,
Gözümü kuyində giryan etdigin, yəni ki, nə?
Tökmək üçün qanımı başım kəsib hər dəmbədəm,
Şahsuvarım, əzmi-meydan etdigin, yəni ki, nə?
 

Şah İsmayıl başını qaldırıb Hüseyn bəy Lələyə baxdı. Bu baxışda hər şey vardı. Taclıbəyimdən ötrü o hər şeyə hazır idi və bunu onun alışıb yanan sifəti, gözlərinin işığı, əlində tutduğu zərvərəqin titrəyişi deyirdi.

– Çox gözəldir, şahım. Şeirinin kamilliyinə söz ola bilməz. Açığını deyim ki, bəzi hökmdarlar da şair adını daşımaq üçün divanlar yazırlar. Amma onların bütün divanları tək bu qəzələ dəyməz.

Hüseyn bəy Lələ açıq-aşkar Murad Mirzəyə işarə vururdu. Murad Mirzənin də divanları vardı. Həm də sözdən çox mənalar oxumaq olardı.

– Lələnin sözü çox xoşdur. Görək Taclıbəyim nə deyəcək?

Taclıbəyim qalxıb təzim elədi.

– Çox lətif və çox zərifdir.

– Bu zərvərəqi xəttatlara yazdırmışam ki, sənə təqdim edəm. Fikrini sonra da deyə bilərsən. Qəzəl sənindir, Taclıbəyim.

Taclıbəyimin yanaqları od tutub yandı və kağızı alan kimi təzim edib getdi. Kənizlər də onun dalınca düşdü.

Hüseyn bəy Lələni Şah İsmayıl yaxına çağırıb yer göstərdi.

– Lələ! – O çox mehriban, sadə və məhrəm bir səslə danışmağa başladı. – Sən mənim yolumda çox bəlalar çəkmisən. Atamın dostu kimi həmişə onu əvəz edib məni qorumusan.

– O biriləri qorumağa gücüm çatmadı, qurban, – Hüseyn bəy günahkarcasına dilləndi.

– Bilirəm. O bir adamın işi deyildi. İndi başqa söhbət eləmək istəyirəm. Yəqin ki, məni başa düşürsən. Lələm olduğuna görə çox açıq danışa bilmirəm. Hamısını özün görürsən.

– Bəli! Hökmdar, sən daş qoyduğun yerə mən başımı qoyacam, bu aydın məsələdir. Ona görə mənim fikirlərimi də eşitməyi rica edirəm. Mənim borcum səni və səltənətimi qorumaqdır. Taclıbəyim dayın qızıdı, o dayının ki, atanın ölümündə Fərrux Yasara kömək eləyib. Sultanəlinin İbrahimin ölümü onların əli ilə olub. Bundan sonra, oğlu Murad, siz dediyiniz kimi namurad, taxtı almaq meylindən əl çəkməyib. Taclıbəyim onun bacısıdır. Məni düzgün başa düşün, hökmdar. Mən sənin həyatın, xoşbəxtliyin və taxt-tacın üçün başımla cavabdehəm. Amma hamıdan, səndən, lap allahdan da çox, Şeyx Heydərin qarşısında cavabdehəm. Hər şeyi ölçüb-biçməsəm, heç nə deyə bilmərəm.

Bu, işin bir tərəfi. İkinci tərəfdən onu deyim ki, Murad, osmanlıların yanına qaçıb və Uğurlu Məhəmməd kimi onun da gözü burdadır. Onun bacısı ilə evlənəndən sonra ümidi artar. Bəlkə də bacısı vasitəsilə bir iş də görə bilər. Bunlar hamısı ehtimallardır. Hələlik heç kimi günahlandıra bilmərəm.

Hüseyn bəy Lələ Şah İsmayılın gözlərində qəribə bir narazılıq gördü. Səbəbini də başa düşdü. Tez də cavabını verdi.

– Hökmdar, qurban, bu yaşdakı məhəbbətin nə demək olduğunu gözəl bilirəm. Qəlbin narahatlığı, ürəkdəki sevinc… Bunlar hamısı gözəldir. Bu istəkdən səni heç kim ayıra bilməz… Amma hökmdar olmaq da çox çətin məsələdir. Onun hər addımı, hər hərəkəti ölkənin mənafeyi ilə ölçülməlidir. Narazılıq doğurmamalıdır. Bu hakimiyyətin qurulmasında yaxından iştirak edib, özlərini, var-dövlətlərini, adamlarını fəda edən əmirlər var. Taclıbəyimlə toyunuz onların çoxuna toxuna bilər. Çünki onların düşmən kimi vuruşduğu Sultan Yaqubun qızı ilə evlənməyiniz hər halda üzdə də olmasa onların ürəyində narazılıq toxumunu cücərdər. Bunun üçün belə bir təklif eləyirəm: peyğəmbərimizin şəriəti ilə Taclıbəyimlə bərabər, əmirlərdən birinin qızı ilə də evlənmək lazım gələcək.

Şah İsmayıl üçün bu təklif gözlənilməz oldu.

– Mən təkcə Taclıbəyimi sevirəm.

– Qurban, burada məhəbbətə çatmaq üçün də güzəştə getmək lazım gəlir.

– Axı atamın anamdan başqa zövcəsi olmayıb.

– Atan şeyx idi, sən şahsan. Şah olmağın axı şərtləri çoxdur. Hərəmxanada heç olmasa dörd xatun olmalıdır. Onların ikisindən övlad olmasa da, ikisindən olacaq. Həm də hardan biləsən ki, doğulan övladların hamısı taxt-taca layiq olacaq. Sonra bir əsas məsələni də yaddan çıxarmaq olmaz. O da qonşudakı ən güclü hökmdarların heç olmasa biri ilə qohum olmaqdır.

Şah İsmayıl, Hüseyn bəy Lələnin fikirlərinin dürüstlüyünə, uzaqgörənliyinə heyrət etməyə başladı. Axı o heç bir hökmdarın sarayında olmamış, belə məsələləri təcrübəli adamlardan soruşub öyrənməmişdi. Özü düşünürdü. Demək əsl əmirəlüməradır. Atası nahaq yerə onu özünə siğə qardaş seçməyib. Onun dediklərini bir daha götür-qoy elədi. Əmirlərdən birinin qızı ilə evlənmək deyəndə kimi nəzərdə tutur. Bəlkə özünü? Onun qızı varmı? Şah İsmayıl onun ailəsi barəsində axı heç nə bilmirdi. Soruşub öyrənməmişdi. Ani fikirdən sonra soruşdu:

– Lələ, axı mən bir məsələni bilmirəm. Sənin ailən, uşaqların?..

Hüseyn bəyin sir-sifətini kədər bürüdü və o, kədər içərisində gülümsəyə-gülümsəyə dedi:

Əbih Sultan Ərdəbildə mənim də ailəmi, uşaqlarımı tapıb qılıncdan keçirib. Ondan sonra ailə barəsində fikirləşməyə vaxt tapa bilmişəm ki?

«Allah, bu necə müqəddəs adamdır! Demək Ərdəbildə tək mənim qayğıma qalıb. Öz balaları da yadına düşməyib. Həm də əmirlərdən birinin qızını deyəndə özünü nəzərdə tutmur.»

– Lələ, hansı hökmdarı deyirsiniz?

– İndi bizim iki böyük qonşumuz var. Osmanlı türk sultanı, bir də gündoğan türk xaqanlığı. Onların hər ikisi də bizə düşməndir. Şeybani xan Teymur nəsli Baburu Səmərqənddən qovandan sonra qan-qan deyir. Onunla qohum olmaq qeyri-mümkündür. Amma Sultan Bayazid özünü sakit aparır.

– Onların sakitliyini bilirik. Saman altdan su yeridəndirlər. İlanı Seyid Əhməd əli ilə tutmağı xoşlayırlar. Gödək Əhməd əhvalatı kimi. İndi də o siyasəti yeridəcəklər. Mən tam razıyam əmirəlüməranın fikriylə. Onun məsləhətləri ağıllı və məntiqlidir. Şirvanşah Sultan Mahmuddan nə xəbər var?

– Ona qoşun verib göndərəndən hələlik bir şey yoxdur. Gülüstan qalasını mühasirədə saxlayır.

– Şahim, Taclıbəyimlə toya hazırlığa başlamaq olarmı?

– Sən ki, bu izdivacın əleyhinəsən.

– Şahimiz o birisi fikirlə razılaşıb. Ona görə də toy hazırlığına başlayaq.

4

Şamaxıya payız gəlmişdi. Zoğalovay çayının hər iki tərəfindəki kolluqlarda zoğallar mərcan dənələri kimi qan rəngi almış, sumax kollarındakı yarpaqlar göyrüş gözündən qalxan alov dillərinə dönmüşdü. Göylərə baş çəkən əbrişim ağacları payız günündə yuxarı yarpaqlarını tökməyəndə qocalar deyir ki, qış sərt gələcək. Ağaclar çox vaxt insanlardan çox uzaqgörən olur. Əbrişim boyu qalxan kələsərin həm yarpaqları tökülmüş, həm də salxımları qurumuşdu. Üzümün suyu çatmayanda nəmliyə qənaət etmək üçün əvvəl yarpaqlarını tökür, onda da nəmlik azlıq edəndə meyvələrinə şirə vermir. Kökü saxlamaq vacibdir. Salxımlar hər il olur, onu adamlar da yeyir, quşlar da, həşəratlar, vəhşi heyvanlar da. Gələn il yenidən dirilmək naminə onların şirəsini saxlayıb yaşatmaq lazımdır. Təbiət müvəqqəti qış ölümünə hazırlaşsa da elə bil təzədən cilvələnmişdi. Köhnə taxıl yerində qırqovullar ürkək-ürkək gəzişirdilər. Qırmızı, yaşıl, bir sözlə, qövsi-qüzehin bütün rəngləri ilə bəzənmiş qırqovullar məğrur-məğrur gəzinir, don axtarırdılar. Boz-fərə qırqovullar isə paltarından utanırmış kimi sanki büzüşmüşdülər.

Tutluqlar yayda doğranıb baramaya veriləndən sonra təzədən uzun şivlər bağayarpağı kimi enli, parlaq yarpaqlar vermiş, təzədən qurumuşdu. Ala-tala əkilmiş dağ yamacları gələn ilin bolluq olduğundan xəbər verirdi. Bəlkə də təbiət beləcə bəzənib-düzənərək son büsatını göstərmək istəyirdi. Axı bir azdan solacaq, bozaracaq, üstünə qırov düşəndən sonra hər yer bir rəng alacaqdı…

Yaşıl kövşənliklərdən yuxarıda Gülüstan qalası görünürdü. Ətrafın əlvanlıqları arasında onun divarları, çox ölgün rəng almışdı. Bu rəng onun əzəmətini də sanki azaltmışdı.

Gülüstan sarayında oturan Şirvanşahın qarşısındakı süfrədə bir parça quru çörək, bir piyalə «Saqiyan» şərabı vardı. Şirvanşahın özündən başqa burada heç kəs gözə görünmürdü. Son günlər o qədər ətiacı, qəddar olmuşdu ki, ən yaxın adamları belə onun gözünə görünməyə cəsarət etmirdi. Bayaqdan bəri oturub piyalədəki qara rəngə çalan şəraba baxırdı. Sanki tas qurmuşdu və o şərabın içində əcinnələr onun gözünə görünür, ona taleyini danışır, gələcəyinin bundan da pis olacağını deyirdilər. Şərab kuzəsini və piyaləni ona gətirən saqi də əvvəlki saqi deyildi. Gözləri çuxura düşmüş, ovurdları batmışdı. Gedəndə ayaqları ayaqlarına dolaşırdı. Saqinin o ümidsiz gözlərində hökmdarı qınayan bir baxış da sezmişdi: «Bizi bu günə saldığın bəs deyil, hələ şərab da içirsən? Nə gününə içirsən, bilmirəm!»

Onun yadına Gilanda, Hüsaməddinin sarayında eşitdiyi bir lətifə düşdü. Həm də gülüş yox, dərd gətirən bir lətifə.

«Bir gün Teymurləng Səmərqəndə gəzməyə çıxıbmış. Meydandan keçəndə görür ki, adamların hamısı alnını yerə söykəyib. Yalnız bir nəfər – cırıq yorğana bürünmüş arıq, üz-gözü şişmiş adam ona baş əymir. Teymuru təəccüb bürüyür və soruşur:

– Ey, sən kimsən? Mənə niyə baş əymirsən?!

Həmin adam qürurla cavab verir:

– Mən Baba Keyfiyəm.

Teymurləng onu tanıyır.

– Sənin atan məşhur və zəngin bir adam idi. Bəs niyə özün bu kökdəsən?

Mən atamdan da varlıyam. Bunu bilmək istəyirsənsə, Səmərqəndin qiymətini de. Alıram.

Teymur onun sərxoş olduğunu görür və Səmərqəndin qiymətini deməyə qorxur. Bilir ki, Baba Keyfinin atasının xatirinə səmərqəndlilər o dediyi qiyməti yığıb verərlər.

– Yaxşı, mən sənə Səmərqəndin hamısını yox, yarısını satıram. Amma nahardan sonra gəl yanıma.

Nahardan sonra Baba Keyfini tapıb Teymurləngin yanına gətirəndə o ayılıbmış. Dediyi sözləri ona təkrar edəndə and içir ki, onun xəbəri olmayıb. Yoxsa Teymurləng qarşısında bunları deməyə onun cəsarəti çatmazdı. Onu beləcə varlı, dikbaş, qüdrətli eləyən də şərabdır.

Deyilənə görə Teymurləng o vaxta qədər şərab içməyibmiş. Baba Keyfinin sözündən sonra şərabın dadına baxmaq həvəsinə düşür. Ona ən yaxşı şərab hesab edilən «Meynab» gətirirlər. İçir, keyfi durulur.

Səhərisi gün Teymur yuxudan qalxanda görür ki, başı bərk ağrıyır. Həkimlər gəlir, dava-dərman verirlər, heç bir təsiri olmur. Axırda başa düşür ki, bu ağrı şərabdandır. Baba Keyfini yanına çağırtdırır. Deyir: «Bunun sirrini o bilər». Baba Keyfi gəlir. Məsələdən hali olandan sonra deyir:

– Hökmdar, başağrısının dərmanı şərabdır. Ondan bir-iki piyalə içsən, keçib gedəcək.

Teymur içir. Başağrısı kəsir.

– Baba Keyfi, bu nə vaxta qədər belə olmalıdır?

– Hökmdar, mənim kimi bir cırıq yorğana möhtac qalana qədər…

Babam və atam o qədər pislik elədilər ki, indi öz sarayımda bir piyalə şəraba möhtac qalmışam. Üç aydır ki, öz sarayımızdan çıxmış, öz qanımızdan əmələ gəlmiş nanəcib məni – əmisini mühasirədə saxlayıb. Gülüstan sarayının zirzəmilərində siçovullar, şah taxtının yanında dolaşan, onun qırmızı məstinə üzünü sürtüb xalça üstündə uzanıb arxayın-arxayın xoruldayan pişik də qalmamışdı.

Birdən qapı açıldı, bir nəfər ağsaqqal adam içəri girən kimi əllərini arxasına qoyub kürəyini divara söykədi. Amma sir-sifəti tamam aydın deyildi. Hökmdar nə qədər gözlərini bərəltdisə, onu tanıya bilmədi.

– Niyə baş əymirsən?

Qoca irişdi və qabaqdan qoyun asılan qənarənin iti, parlaq ucuna oxşayan dişləri ağardı.

O, üşəndi, bir dəri, bir sümük qalmış bədənindəki tüklər biz-biz dayandı.

– Olmaya sən əzrayılsan?

Qoca yenə irişdi.

– Sənin işin-gücün yoxdu, ay əzrayıl? Bu dünyada canı alınmalı o qədər adam var ki. Amma sən elə dadanmısan Gülüstan qalasına. Gülüstanı qəbiristana döndərdin. Şirvanşahlarla vaxtilə dost idin, amma indi heç kimə yazığı gəlmir?

«Əzrayıl» dinmir, bir dişləri, bir gözləri, bir də dırnaqları işıldayırdı. Amma o gah iki görünürdü, gah üç… Birdən o əlini qapıya tərəf uzatdı. Oradan bir şiş kabab verdilər. Basdırma edilmiş sumaxlı, istiotlu kabab. Kababın iyi hökmdarı məst elədi. «Əzrayıl» ləzzətlə kababı dişinə çəkirdi.

– Mənə də o kababdan ver. Verməsən canımı ala bilməyəcəksən.

«Əzrayıl» kababı yeyib əllərini üstünə çəkdi. Şişi yerə tulladı. İkinci şişi aldı. Onu da ləzzətlə yemək istəyəndə hökmdar piyaləni qaldırdı.

– Əzrayıl, kabab şərabla yaxşıdır.

«Əzrayıl» şişi götürüb dişlərini ona ağartdı. Şeyxşah dözə bilmədi, piyaləni ona tulladı. Çiliklənən piyalənin cingiltisini eşitdi. «Əzrayılın» yerində divarda şərabın tünd yeri göründü.

Sultan Murad qaladakıların vəziyyətindən xəbərdar idi. Hər gün Gülüstan qalasından meyitləri aşağı atırdılar. Ona görə də Şamaxının, Xınıslının sahibsiz itləri qalanın dibindən əl çəkmirdilər. Meyitlərin üstündə boğuşub bir-birini al qana qərq edirdilər. Bundan sonra qalanı mühasirədə saxlayanlardan bir dəstə bu itləri oxla vururdular ki, quduzluq yayılmasın. Sultan Mahmudun carçısı isə Gülüstan qalası ilə qoşa ucalan Pirdirəyinə qalxıb qışqırırdı.

– Gülüstanda siçan, pişik yeyib aşağıda itlərə qismət olan bədbəxtlər, təslim olun. Təslim olan kimi sizə doyunca yağlı piti, bozbaş, plov, isti təndir çörəyi, motal pendiri, üzüm, qarpız, nar – ürəyiniz istəyən nemətləri verəcəyik. Hiylələrə aldanmayın. Özünüzə yazığınız gəlsin. Hər kim hökmdarın başını kəsib gətirsə, ona böyük ənamlar, sarayda yüksək rütbə və bir neçə kənd veriləcək..

Gülüstan sarayından səs-səda çıxmırdı. Əvvəl çarçının səsini eşidən kimi ona tərəf ox atırdılar. həmin oxlar carçıdan da uzağa düşürdü. Vaxt keçdikcə oxlar Pirdirəyinin çıxıntısına toxunurdu. Sonra heç Pirdirəyinə çatmadı. İndi isə yayı dartmağa gücü çatan adam qalmamışdı.

Bu gün Sultan Mahmud əmr vermişdi ki, Gülüstan qalasının hər tərəfində tonqallar qalansın, bu tonqallarda payalara qoyun, dana, inək cəmdəkləri keçirilib kabab çəkilsin. Kabab iyi bu dəqiqə Gülüstana hücum edəcək qoşundan çox iş görə bilər.

Sultan Mahmud atın üstündə qorçubaşçısı Qara bəylə tonqallara baxırdılar. Sultan Mahmud görürdü ki, Qara bəyin kefi heç açılmır, qaşqabaqlıdır. Ona nə tapşırıq verirsə, dinməz-söyləməz, nöqsansız yerinə yetirir. Bu gün isə yaman qaraqabaq görünür.

– Qara bəy, – Sultan Mahmud atının cilovunu çəkdi. – Mənə niyə deməmisən ki, sən şirvanlısan?

– Düzdür, deməmişəm. Axı mən şirvanlı deyiləm. Mən məmlükəm. Haradan olduğumu bilmirəm. Uşaq vaxtı Misirə aparıblar, orada böyümüşəm, Misir məmlük ordusunda vuruşmuşam. İndiki Sultan Qansunun yanında. Sonra tale belə gətirdi ki…

– Sonrasını bilirəm. Bəlkə elə səni Şirvannan aparıblar o vaxt?

Bəlkə də. Nəyə görə deyirsiniz, hökmdar?

– Mənə belə gəlir ki, Gülüstan qalasındakılara yazığın gəlir. Düzünü de, belədi ya belə deyil?

Qara bəy boynuna alsa, Sultan Mahmud onu xəyanətdə təqsirləndirib edam eləyə bilərdi. Düzdür, bunun üçün Şah İsmayıla cavab verməli olacaqdı. Çünki Şah İsmayıl taxta çıxanda Sultan Qansu onun çulusunu təbrik etmək üçün elçilər göndərmişdi. Gətirilən hədiyyələr içərisində hökmdara layiq yeddi dənə də at vardı. Sultan Qansu Qara bəyi çox yaxşı tanıyırdı. Onun igidliyini, mərdliyini çox yüksək qiymətləndirirdi. Özünün də Azərbaycandan gətirildiyini bilirdi. Ona da azadlıq verib vətənə göndərmişdi. Bunun özü də Şah İsmayıla hörmət əlaməti kimi edilmişdi.

– Niyə cavab vermirsən, Qara bəy?

– Mən döyüşçüyəm, həmişə də düşmənlə açıq-açığına , mərdi-mərdanə vuruşmuşam. Qarşımdakının əlində qılınc olanda ona yazığım gəlməyib.

– Bəs heç qalaları mühasirəyə almamısınız?

– Mühasirəyə almışıq. Amma-biz bu işlə məşğul olmurduq. Qadanın mühasirəsini da oturub gözləyənlər özgələriydi.

– Gülüstan qalasının mühasirəsi ürəyindən deyil?

– Hökmdar sağ olsun, mən kiməm ki! Hökmdar sizsiniz. Mənim borcum sizin sağlığınızı qorumaqdır.

– Bəs niyə qaşqabağın açılmır?

– Nə bilim.

Qara bəy gecə yuxu görmüşdü. Uşaqlığını, kəndlərini, kəndlərinin üstündəki Qoşadağı görmüşdü və səhər ona hər şey aydın olmuşdu. Uşaqlıq xatirələri canlanmış, gün kimi aydınlaşmışdı. O, dağlar həmin dağlardı. Arasından çay axan, üstündə qala olan dağlar. Onu buradan aparmışdılar. Amma nə kəndlərinin adını bilirdi, nə mahallarının, nə ata-anasının. Anasının küllü uzun paltarının yaxasından çıxan ağ, yumru, yumşaq döşü, üzünə tökülən qara saçları yadında qalmışdı. Demək, o öz vətəninə gəlib, bu vətəndə bu cür vəhşiliklər eləyir. Düzdür, onu buradan vəhşiliklə aparıblar. Amma o buraya vəhşilikləmi qayıtmalı idi? Yox! Vətəndə düşmənlər, yadlar, yağılar vəhşilik eliyə bilər, o torpağın oğlu yox. Bəs Sultan Mahmud necə? Sultan Mahmud elə bil ki, bu torpağa, bu vətənə yaddır. Öz atasına, əmisinə, dayısına xain çıxan, yalnız taxt-tacı özünə qohum hesab edən adamnan nə gözləmək olar? Bütün bunlar onun qanını elə qaraltmışdı ki, ömründə hələ belə bir vəziyyətdə olduğu yadında deyildi.

– Demək, ürəyini öz hökmdarına açmaq fikrində deyilsən?

– Mənim, Misirdən gəlmiş bir məmlükün ürəyində nə fikir ola bilər ki, onu hökmdarına açmasın? Mən Sultan Qansunun hörmətini qazanmışamsa, hökmdar məndən heç bir məsələdə şübhələnməməlidir.

Sultan Mahmud xeyli fikrə getdi. Gördü ki, onun şübhələri o qədər də yerinə düşmür və fikrini dəyişmək qərarına gələndə, bir nəfər atlı yaxınlaşıb dedi:

– Hökmdar, Zoğalovay çayı kənarında bir hindlini öz adəti üzrə dəfn etmək fikrindədirlər. Sizdən icazə alıbmı?

Hökmdar fikirləşmədən dedi:

– Gedirik Zoğalovay çayı sahilinə. Orada nəsə var.

Onlar atlarını döndərib əkinlərin, bağların arası ilə çapıb getdilər. Yaxınlaşanda gördülər ki, odunları üst-üstə qalayırlar və bu qalaq xeyli yuxarı qalxıb. Çayın sahilində çılpaq bir meyit, saqqalı uzun, ayaqyalın, ağ ləbbadəli bir kahin, onun ətrafında qaçışan üç-dörd adam və deyəsən çoxlu şərab içmiş, səksən-səksən beş yaşlarında bir qarı var. Adamlar isə çayın o biri sahilində yığılıb bu tamaşaya baxmaq istəyir.

Sultan Mahmud uzun əbalı və ayaqyalın kişidən soruşdu:

– Bu nə həngamədir?

O, özü başa sala bilmədiyinə görə, tərcüməçisi dilləndi. Kişi ilə danışandan sonra dedi:

– Bu ağa Hindistanın Moltan şəhərindən olan tacirdi. Onun qardaşı vəfat eləyib və qardaşını dəfn eləmək istəyir.

– De görüm o kimdən icazə alıb?

Tərcüməçi soruşdu, tacir laqeyd bir vəziyyətlə deyəsən qeyri-müəyyən bir cavab verdi. Tərcüməçi dedi:

– Heç kimnən. Hökmdar mühasirədədir, ona görə heç kimə müraciət eləməyib.

– Hə. Onda de görüm o nə alıb-satır?

– Mənim ağam çox varlı tacirdi. O, Hindistandan gətirdiyi qiymətli daş-qaşları satır. Qardaşı da onun kimi. Amma qardaşı cavan olsa da, xəstələnib rəhmətə getdi. Onların adətinə görə meyit xüsusi yağla yağlanıb yandırılmalıdır…

Sultan Mahmud bir an fikirləşib tərcüməçiyə dedi:

– Onlar hansı karvansaraya düşüblər?

– Ləzgi karvansarasına, bəy.

«Bəy» sözü Sultan Mahmudun xoşuna gəlməsə də, dinmədi. Çünki özünü büruzə vermək istəmirdi.

– Yaxşı! De, qoy öz dəfn mərasimini keçirsin.

Dəfn mərasimi başladı. Çayın kənarına qoyub üstünü örtdükləri meyiti gətirib qalaq-qalaq yığılmış odunların üstünə qoydular. Bu odun yığımının yanında yüyrüyə oxşayan, amma ondan böyük olan bir qurğu da düzəltmişdilər.

Sultan Mahmud onun nə olduğunu soruşduqda tərcüməçi dedi:

– Tacirin qardaşının arvadı yanında olmadığına görə, onunla bərabər bazardan aldığı bu kənizi yandıracaq.

– Necə yandıracaq? – deyə Qara bəy soruşdu.

– Pulunu verib də. – Atıb oda yandıracaq..

– Odundu ki, atıb oda yandırsın? Bu qul olsa da, insandı, axı? Necə yandıra bilər?"

Tərcüməçi təəccüblənib tacirin danışığını eşidəndən sonra dedi:

– Onun söylədiklərini eşitdiniz? Belə deyir ki, insan toya, yasa, ən adi işlərə də tək getmir. Bəs o birisi dünyaya necə tək getsin?!

– Onu əzrayıl aparır. Özü tək getmir. – Qara bəyin bu sözündən sonra tacir fikrə getdi.

Tərcüməçiyə nə dedisə o da Qara bəyə yan aldı. Qulağına pıçıldadı ki, onun qardaşını öz adəti ilə dəfn eləməyə mane olmasınlar. Nə lazımdırsa, tacir ona hazırdır.

Bu sözləri Qara bəy Sultan Mahmuda danışdı və at üstündə çox məğrur oturan Sultan Mahmud çox yekəxana bir tərzdə dedi:

– Bura müsəlman ölkəsidi. O, ölüsünü yandıra bilməz. Aparıb müsəlman kimi dəfn eləməlidir..

Qara bəyin yadına qaladan atılan və itlər bağırsaqlarını təpələrə çözələyən şirvanlıların meyitləri düşdü. Hökmdarlıq həvəsində olan bu alçaq bəs onların barəsində niyə fikirləşmir?

– Yaxşı, o daha nə dedi?

Qara bəy dilmancın dediklərini söylədi:

– Tacir deyir ki, onun qardaşının öz adəti ilə dəfn edilməsi üçün o hər şeydən keçə bilər.

– Məsələn, nədən?

Qara bəy məcbur qalıb soruşdu:

– Nədən keçə bilər?

– Min beş yüz dinardan, – tərcüməçi tacirlə danışandan sonra bu sözləri dedi.

– İki min, – deyə Sultan Mahmud dilləndi. – Başqa söz olmasın. Özü də bu, dəfndən qabaq olmalıdır.

Tərcüməçi tacirlə danışandan sonra dedi:

– Baş üstə. Elə indi verə bilər.

– Versin. – O, Qara bəyi göstərdi. – Ona.

Dilmanc soruşdu:

– Nə qədər?

– İki min dinar, – deyə Sultan Mahmud dilləndi.

Pulları dəri kisədə gətirib Qara bəyə vermək istəyəndə Qara bəy elə bildi ki, Sultan Mahmud dünyanın ən alçaq adamıdır. Qardaşını dəfn eləmək üçün insandan rüşvətmi alarlar?

O fikirləşdi ki, bu Sultan Mahmud baqqaldı, dəllaldı, çərçidi, nə bilim ən aşağı adamdı, o, hökmdar deyil, ola da bilməz.. O, taxta çıxsa, dünya dağılmalıdır, hər şey tərsinə çevrilməlidir.

Moltanlı tacir dəri kisədəki pulları kənarda saydı, təzədən dəri kisəyə tökdü, gətirib Qara bəyə verəndə o götürmədi, kənarda dayanan qorçulardan birini göstərdi.

Sultan Mahmud isə dedi:

– Niyə götürmədin?

– Mən götürsəm, yaxşı düşməz. Qoy qorçu götürsün, – deyə cavab verib atının üzünü tonqala tərəf çevirdi.

– O qorçu kisəni götürüb aradan çıxmaz ki? – Sultan Mahmudun bu sualı onu Qara bəyin gözündən tamam saldı və o hiss elədi ki, altındakı atın mənliyi Sultan Mahmudun mənliyindən qat-qat yüksəkdir. O, ata böyük məhəbbətlə baxmaq olar, hətta itə, pişiyə, qaladan atılan meyitlərə, amma Sultan Mahmuda yox. Onun qorçubaşçısı olsa da, birdən-birə qəddar düşməninə çevrildi.

Zoğalovay çayının sol sahilinə adamlar yığılırdı. Sultan Mahmud əmr verdi ki, qorçular onları yaxına buraxmasınlar.

Tacir bir sərnic yağı odunun üstünə tökdü. Qardaşının meyitinə də başqa bir yağ sürtdülər. Bundan sonra bazardan alınmış qoca qarını yüyrüyə uzadıb ona nəsə içirtdilər, qarı huşa getdi.

Tacir öz dilində dua oxudu, çaxmaq çəkib qovu alışdırdı, üfürüb közünü alova çevirəndən sonra onu odun qalağının üstünə atdı. Tonqal yanmağa başladı və ətrafa qəribə, xoşagəlməz bir iy yayıldı. Alov meyiti bürüyəndən sonra tacir yüyrüyü yırğaladı-yırğaladı və necə təkan vurdusa, qarı gedib alovun tən ortasına düşdü və tükürpədici, dəhşətli, insan kədər və dəhşətindən də xaric bir qışqırtı qopdu. Ona verilən bihuşdar heç bir təsir göstərməmişdi. Amma qarı oradan çıxa bilməzdi. Onu alov bürümüşdü.

Qara bəy az qalırdı ki, Sultan Mahmudu da, taciri də, dilmancı da doğram-doğram eləsin. Amma hansı bir hiss isə onu saxladı. Bu vaxt Sultan Mahmudun göndərdiyi iki qorçu tacirin özünü də götürüb başı üstə alovun içinə atdı. Onun qışqırığı kənardan baxanların dəhşətli nidalarına qovuşdu. Tacir də yanandan sonra Sultan Mahmud, Qara bəyə işarə verdi, onlar Şamaxının ləzgi karvansarasına tərəf atlarını çapdılar. Sultan Mahmud tacirin var-dövlətini ələ keçirmək istəyirdi.

Qara bəy də məcburiyyət qarşısında qalıb atını onun dalınca sürdü. Dar küçələrdən keçib ləzgi karvansarasına gəldilər. Burada xəz və bal satan rus tacirləri, bazara naringi çıxaran gürcü, ədviyyat, qiymətli daş-qaş gətirən hind tacirləri, Dağıstandan xəncər, gümüş əşyalar, mis qablar gətirən ləzgilər, avarlar yaşayırdı.

Sultan Mahmud kənarda dayandı, qorçularını hind tacirinin yüklərini qarət etməyə göndərdi. Karvansara sahibi qırmızısaqqal hacı çıxıb baş əydi, nə olduğunu öyrənmək istədi.

– Hökmdar, ayağının altında ölüm, hind taciri qardaşını dəfn eləməyə gedib. Onsuz onun otağını açsam mənim karvansarayıma heç kim düşməz. Qoy özü gəlsin.

– Necə, haramzada, qurumsaq! Hökmdara cavab qaytarırsan? Sənin o moltanın ölkənin qayda-qanununu pozduğuna görə cəzasına çatıb. Sən də hökmdara söz qaytardığına görə bütün qonaqlarının malları müsadirə ediləcək.

– Mənim qonaqlarımın axı bir günahı yoxdur.

– Qonaqlarının yoxdur, öz günahın var. Onların malları əllərindən çıxsa, bir daha sənin karvansarayına gəlməzlər. Müsadirə eləyin. Qoşun orada korluq çəkəcək, bunlar burada kefə baxacaqlar?!

Hacı da özünə görə deyildi.

– Böyük hökmdar, canım sənə fəda olsun, bu gün sənin müzəffər qoşunların yalnız kabab yeyir. Mən özüm elə buna görə əlli erkək vermişəm. Qonaqlarım yığılıb beş cöngə alıb. Moltanı qonağımız çox yaxşı adamdır. O, ət yemir, amma min adamın plovunun xərcini verib.

– Bu qırmızısaqqal qurumsaq yalan danışır. Ona inanmayın və müsadirə eləyin.

– Hökmdar, axı sonra Şamaxı bazarına heç kim ayaq basmayacaq. Ticarət korlanandan sonra Şirvanın işləri fəna ola bilər.

– Bayquş! – deyə Sultan Mahmud onun sinəsinə bir təpik vurdu. – Tez olun. Qara bəy, niyə tərpənmirsən?

– Hökmdar, mən sizi qoruyuram.

– Deyirsən mənə öz ölkəmdə sui-qəsd də eləyə bilərlər?

– Onu demirəm. Amma mənim vəzifəm budur.

Qara bəy Sultan Mahmudun bu acgözlüyünü, gədalığını görüb təəccüb eləyirdi. Təəccüb eləyirdi ki, belə bir adam sabah o sarayı alıb taxta çıxsa, gör bu rəiyyətin vəziyyəti necə olacaq. Yaxşı, bəs, Şah İsmayıl niyə beləsinə bel bağlayıb? Axı Şah İsmayılın hörmətini aşağı salmaqdan başqa onun əlindən heç nə gəlməz. Tacirlər hamısı bazarda idi və onların mallarının aparılması karvansara sahibini pis vəziyyətdə qoyurdu, ona görə də o, yaxasını cırıb qarğış-nifrin tökürdü.

Həmin gecə Qara bəy Gülüstan qalasının ətrafında atla hərləndi. Tonqalların yandırılmasına nəzarət elədi. Ona dedilər ki, bu gün qaladan daha çox meyit tullayıblar. Onlar hamısı kabab iyinin qurbanlarıdır. Bəli, kabab iyi də insanı öldürərmiş.

O, heç kimlə bir kəlmə də kəsmədən atını sürüb geriyə – hökmdarın çadırına qayıtdı. Hökmdar süfrə başında əyləşib turac-qırqovul çığırtmasını ləzzətlə yeyir, qızıl kuzədən Mədrəsə şərabı içirdi. O, süfrədə həmişə tək oturar, heç kimi süfrə başına buraxmazdı. Şərabı da tək içər, heç bir sağlıq-filan söyləməz və dinləmək istəməzdi. Qara boy çadırın qabağında qorçuların sakit, müti kölgələrinə baxdı və ona elə gəldi ki, ikisi də acdır. Yadına düşdü ki, səhərdən bəri onları heç kim əvəz etməyib. Əli ilə işarə verib çağırdı, yeməyə göndərdi. Özü isə çadırın qabağındakı daşın üstündə oturdu. Buradan Gülüstan qalası çox aydın görünürdü. Orada işıq da yoxdu. Budur, Sultan Mahmud bu gün nə qədər vicdansız, ədalətsiz işlər törədib. Amma allah onun süfrəsini beləcə zəngin eləyib. O biri isə öz yurdunu, torpağını qorumaq üçün özünü oda atıb, orada acından köpük qusur.

O, Gülüstanın və Pirdirəyinin kölgələrinə baxdı. Bəli, elə bunlardı. Bu dağlar onun uşaqlıq xatirələrində qalıb. Bəlkə də onun burada qohumları var. Lap atası, anası durur. Qara bəy isə onların nə adını bilir, nə sifətlərini görüb. Tutaq ki, onları tapdı. Nə deyəcək onlara? Deyəcək ki, bu vicdansız, qansız adama qulluq eləyir? Onu taxta çıxarmaq fikrindədir? Taxta çıxarır ki, atasını da, anasını da zülmə düçar eləsin, ahları-nalələri ərşə çıxsın? Mən buna görəmi gəlmişəm? Vətənə pislik eləmək üçünmü qayıdarlar? Valideynlərin zülmünü artırmaq üçünmü gələrlər? Bütün günü o qaraqabaq gəzmişdi. Gördükləri onu tamam dəyişmişdi. «Ya indi, ya da heç vaxt. Bir azdan onun yadına qadınlar düşəcək və onların yanından səhərə qədər çıxmaq bilməyəcək. Onsuz da sakitlikdir. Qoşun başçıları belə onun görüşünə gəlmək istəmirlər. Özü də heç kəsi çağırmayıb. Qoy süfrəsini aparsınlar, sonra».

Xidmətçi bir azdan süfrəni yığışdırıb getdi. O, yaşlı bir kişi idi və özünün də şəraba bərk meyli vardı. Yeyəndən sonra möhkəm içib yatacaqdı.

Qara bəy içəri girdi. Onun fikri tam aydın idi. Heç bir şey onu fikrindən döndərə bilməzdi. Sultan Mahmud mütəkkəyə söykənib dişlərinin dibini çöplə təmizləyirdi.

– Hə, gördün də, sənin hökmdarın bu gün nə işlər gördü. Moltanlı qurumsaq qardaşınnan da yaxşı yandı, ha, ha, ha!..

Qara bəy dinmədi.

– Niyə dinmirsən? Sənin bugünkü hərəkətlərin mənim xoşuma gəlmir. Səndə qara fikirlər görürəm. Olmaya…

– Mənim heç bir qara fikrim yoxdur.

– Qara fikrin olmasa, mənim gördüyüm işləri ürəkdən bəyənərsən. Səndə narazılıq görürəm. Bəlkə səni Şah İsmayıl mənim başımı yemək üçün göndərib?

– Mən Şah İsmayılı harda görmüşəm ki?.. Həm də bu dünyada hər adamın öz başı, öz fikri var.

– Öz fikri olan başı hökmdarın yanında saxlamaq çətin işdir. Əgər Şah İsmayıla arxayınsansa, arxayın olma. Elə bilmə ki, Şirvanşahlar ona nökər olacaq. Yox, bu gün mənə lazım idi, kömək istədim, sabah isə lazım olmayacaq.

Onun bu fikrini açıq söyləməsi o demək idi ki, qorçubaşı Qara bəyin işi bitib və bu gecə onun üçün axırıncı gecə olacaq. Heç bu çadırdan da kənara çıxmayacaq. Yəqin ki, qarşıda dayanmış şirvanlı qorçulara arxayındı. Xəbəri yoxdur ki, Qara bəy ondan tez tərpənib. Qara bəy Ərəbistan səhrasında yanıb tunca dönüb, əzələləri dəmir kimi möhkəm, ürəyi qorxu hissindən uzaq bir döyüşçüdür. Özündən sonra qalacaq arvadı, uşaqları, üstündə ağlayacaq qohum-əqrəbası da yoxdur. Nədən qorxmalı, nədən çəkinməlidir? Gecikmək olmazdı. Adamlar gəlsə, hər şey bitə bilər.

Sultan Mahmud ona yaxınlaşdı: onun ağzından sarımsaq və çəllək şərabının iyi gəlirdi. Belində qılıncı, xəncəri də yoxdu. Onları divardan asmışdı. Onunla təkbətək döyüşə çıxmaq da mənasız idi. Onsuz da o çoxlarının qanına, günahına batıb. Qara bəy onu öldürsə, onların da intiqamını almış olar.