Читать книгу: «Müslüm Maqomayev: Musiqidə bir zirvə… Monoqrafiya», страница 6

       Müslüm , biz sənin haqqında danışırıq. Özün onlara denən, sən milliyyətçə kimsən?

       Mən cavab verdim:

       Azərbaycanlı!

       Mənim bu, cavabımdan çaş-baş qalan Mahmud Esambayev acıqlı, hirsli dillənərək dedi:

       Necə azərbaycanlı?!

       Mahmud təəccüb içində qaldı, hətta, məşhur papağını əzdi. Mən isə onun sualını cavablandıraraq dedim:

       Belə… Əgər sən demək istəyirsənsə mən milliyyətçə çeçenəm, bunu mən böyük inamla təsdiqləyə bilmərəm, çünki özüm düzünü bilmirəm. Ancaq dəqiq bilirəm ki, mənim vətənim Azərbaycandı, mən orda doğulmuşam. Bu , torpaq məni bəsləyib, tərbiyə edib. Bakıda mən təhsil almışam, şükürlər olsun ki, mən indi varam.”

       Mahmud Esambayev Müslümlə olan bu söhbətindən sonra bir müddət ondan incik, küsülü düşsə də, bu çox çəkmir. Zəmanənin böyük müğənnisi və rəqs ustası tezliklə barışırlar və onların dostluğu bərpa olunur. Ancaq çox təəssüflər olsun ki, Müslüm Mahmud Esambayevə dağlı Şamil haqqında bildiyi əfsanəni danışmır. Bəlkə, bundan sonra etnik mənsubiyyət baxımından Esambayevin özündə də müəyən fikir ayrılığı yarana bilərdi.

       Çeçenistandan gələn yeni “jurnalist-dostlarının” danışığına və vədlərinə inanan Müslüm həyat yoldaşı Ofeliya xanım ilə birlikdə Qroznı şəhərinə gəlirlər və yerli filarmoniyada işə başlayırlar. Bu zaman, Müslümün əmisi Camal dövləti işlə bağlı yeni təyinat alır. Cəmaləddin Maqomayevi Azərbaycanın Rusiyada daimi nümayəndəsi təyin edirlər. O, Moskvaya getməli və Bakıdakı mənzilini dövlətə qaytarmalı olur. Müslüm geniş və rahat mənzili dövlətə qaytarmaq istəyən əmisi Cəmaləddin haqqında ironiyasız deyirdi:

        “Sədaqətli və vicdanlı kommunist idi!”

       Xalq arasında belə bir deyim var ki, mütəəssir, həssas insanlar özlərinin erkən həyatını çox kiçik yaşlarından yadlarında saxlayırlar. Yeri gəlmişkən qeyd etmək istəyirəm ki, bu xüsusiyyət hər kəsə nəsib olmur. Çünki bunun özündə, bir bəxt, bir tale, bir qanunauyğunluq yaşanır, hökm sürür, görsənir. Bu, nöqteyi-nəzərdən Müslümü tez təsirlənən, ürəyi yumşaq, həssas insanlar qrupuna aid etmək olar. Müğənni həyatda sübut etdi ki, həqiqətən o, gözü tox, qəlbi incə, daima kömək əli uzadan, heç kimin xətrinə dəyməyən, tez inciyən, nazikürək birsi Allah bolubndə. Məhz, buna görə də, müslün erkən yaş dövrünə, ümumiyyyyətlə, uşaqlıq illərinə səyahət etmək, olduqca maraqlın üstünə şın və aydınlıq gətir.

       O deyirdi: “Bilmirəm, bəlkə mən o qədər sentimentalam ki, erkən həyat tərzim, onu yadda saxlamağım haqqında danışıram. Mənim ilk duyğularımdan biri: küçə ilə birlikdə getdiyim dayə Qrunya xalanın yumşaq və isti əlləri olubdu. Uşağın dayə ilə gəzintiyə çıxması, həm yaxşı, həm də rahat olur. Bir dəfə, mən Qrunya xala ilə şəhərə gəzməyə çıxdım. Evdən buraxılmağımdan istifadə edən qarı məni kilsəyə apardı. İndiyə kimi titrəyən şamlar, təmtəraqlı pravoslav kilsəsi, yanan büxurun iyi yadımdan çıxmayıbdı. Sonralar mən mümkün ola bilən müxtəlif konfekssiya, ayin və mərasimlərin şahidi oldum. Ancaq rus kilsəsi həmişəlik yaddaşımda nağıl teremi kimi əbədi olaraq qaldı…”.

       Uşaqlıq illəri ilə bağlı Müslümün söylədiyi bəzi fikirləri bütün uşaqlara şamil etmək olar. Onlara elə gəlir ki, uşaqlıq illərini olduğu kimi xatırlaya bilirlər, amma həqiqətdə bu heç də belə deyil. Onların özləri haqqında danışdıqları sadə təxəyyülün məhsuludu, çünki beyinin özünün yadda saxlama, daha doğrusu, yada yazma prinsipləri mövcuddu və bu elm ilm ilsübdi. Ancaq Müslüm kimi iti zəkaya, phenomenal yaddaşa malik olan insanlar bu nöqteyi-nəzərdən, istisna təşkil edə bilərlər. Bu, yadda saxlamanı uşaqlıq dövrünün ilkin və ya orta mərhələsi kimi də qəbul etmək olar. Ushağa nağılların danışılması ilə, uşağın nağılları özünün oxuması arasında əməlli-başlı, xeyli zaman dayanır. Lakin burda, Müslümlə tamamilə razılaşmamaq qeyri-mümkündü. Onun fəlsəfi yaddaşa malik olması heç kim üçün sirr deyil. Bunu, həm də onun əzbərdən bildiyi və müxtəlif dillərdə səsləndirdiyi opera, ariya, operetta və çoxsaylı neopolitan, estrada və bəstəkar mahnıları sübut edir. O ki, qaldı dahi insanın uşaqlıq illərinə, burda çox xoş məqamlar, möcüzələr gizlənir. Odur ki, kiçik bir xatirəyə müraciət etmək, məncə, yerinə düşər. Müslüm yazırdı:

        “Gecələr dayə Qrunya mənə nağıl danışardı. Xoş məramlı, mərhəmətli, ürəyə yatan xalq nağılları. Sonralar mən oxumağı öyrəndim və Puşkinin nağıllarını oxudum. Puşkinin dayəsi Arina Rodionovna haqqında bildim. Nağıla olan məhəbbətim bugün də mövcuddu. Mən, Disneyin bütün filmlərini toplamışam. Ushaqlıq marağım yetkinlik yaşında artıq fantastikaya çevrildi. Axı, fantastika özü də nağıldı…”.

       Məsələyə bu nöqteyi-nəzərdən yanaşsaq Müslümlə bağlı bir çox maraqlı hadisələrin canlı iştirakçısı olarıq. Onun, babası Əbdül-Müslümdən yadigar qalan musiqi alətləri, əsasən də, skripka ilə olan rəftarı, nənəsi Baydagül xanımın sandığını açmaq istəməsi, onu tokla qorxutması, əmisi Cəmaləddinin xidməti tapançasını dolabdan götürüb məktəbə aparması, musiqi müəlliməsinin çantasından araq şüşəsini çıxartması və başqa bu kimi macəraları və ya minyətürvari hekayələri hər kəs üçün xoş bir xatirə, müğənninin uşaqlıq dövrünə kiçik bir səyahət kimi qəbul oluna bilər. O yazırdı:

        “Babamdan klarnet və skripka miras qalmışdı. Doğmalarım əvvəlcə mənim skripkada ifa etməyimi istəyirdilər. Mən, onda bildim ki, musiqinin sirlərini yenicə öyrənmək istəyən uşaq üçün skripka nə deməkdi. Skripka royal deyil ki, istədiyin toxmacığı və ya dili sıxasan, o da sənə səs versin. Skripkadan canlı səs əldə etmək üçün nə isə xüsusi hərəkət etməyi bacarmaq lazımdı. Əks halda yayı telə çəkməklə, sanki, mıxı şüşəyə sürtməkdən də, pis səs almaq olar”.

       Əgər, Müslüm Maqomayevin şəxsi etirafına arxalansaq, tam əminliklə onun uşaqlıq illərində sakit təbiətli olmadığını söyləyə bilərik. Mən, bunları onun babasından yadigar qalan skripkanın başına gətirdiyi oyunlarda, texniki oyuncaqları sındırmasında, həmçinin, bir çox başqa hərəkətlərində müşahidə etc. Atalar məsəlinə və yaşlıların dediklərinə istinad edərək belə bir qərara gəlmək olar ki, adətən dəcəl, nadinc və şuluq uşaqlar yaşa dolduqca pis vərdişlərini dəyişir, daha inamlı, daha bacarıqlı və daha istedadlı görünürlər. Görəsən müğənninin bu məsələyə münasibəti necə idi?

       O, yazırdı: “Yaxşı yadımdadı , hər elektrik-texniki xoşa gəlməyən iş üstündə məni yamanca danlayırdılar. Nənəm mənzildə hər hansı bir şeyi götürməyə cürət etmirdi, qorxurdu, elə bilirdi ki, mən nəyi isə düzgün birləşdirməmişəm, birdən onu tok vurar. Bir dəfə, məhz belə oldu. Bu, nənəmin metal çarpayıya toxunması zamanı baş verdi… Mənim uşaq marağımdan irəli gələrək skripka çox zərər çəkdi. Mən, ondan səs çığartmağa çalışırdım: qərara aldım ki, onun içinə baxım, görüm orda nə var, niyə skripka səs çıxarmaq istəmir?”.

       Müslümün Baydagül xanımın bəzəkli sandığı ilə bağlı maraqlı epizodu xatirələr kitabında işıqlandırması mənim çox xoşuma gəldi. Yəqin yaşca böyük insanlar mənimlə tamamilə razılaşarlar ki, vaxtılə hər bir azərbaycanlı ailəsində bəzəkli sandıq tapmaq mümkün idi. Məhz, məni güldürən, həm nənəmin, həm də Sözsüz ki, bu xatirələri təzələyən mülayım, o cümlədən doğma gülüş idi. Həmin sandıqlar nənələrimizin həyatında mühüm rol oynayırdı. Ən yaxşı və qiymətli əşyaları onlar ömürlərinin sonuna qədər həmin sandıqlarda qoruyub saxlayırdılar. Görəsən Müslümün nənəsi Baydagül xanım həmin güllü sandıqda hansı qiymətli və onun üçün əziz olan əşyaları qoruyub saxlayırdı?

       Müslüm xatirələrində yazırdı: “Babamdan yadigar qalan əşyalar arasında nədənsə nənəmin dəmir üzərində döymə üsulu ilə hazırlanmış və üç qıfılla bağlanan çox böyük, güllü və gözəl sandığı yadıma düşdü. Həmin sandıq məndə özünə qarşı həvəs, təsir, cazibə yaradırdı. Sanki, məni özünə cəkirdi. Mən, Baydagül nənəmdən soruşdum: Onun içində nə var? Cavab birmənalı oldu: Əhəmiyyətli heç nə.

       Mən, ona inanmadım. Fikirləşdim ki, yəqin sandıqda sirli nə isə qorunub saxlanılır. Basqa cür olsaydı nənəm onu açardı və orda olanları mənə gostərərdi. Ancaq nənəm sandığın açarlarından ayrılmırdı: hətta, yatanda, uzananda, belə, onlar yanında olurdu. Bir dəfə özümü yuxuluğa vurub nənəmin otağı tərk etməsini gözlədim. O, otaqdan çıxan kimi cəld açarları götürüb hər üç qıfılı açdım. Açarları yerinə qoyub yenidən yatağımda uzandım . Nənəm otağa döndü, mən isə guya ki, yuxudan təzəcə durmuş kimi yuyunmağa getdim. Birdən nənəmin çığırtısını eşitdim: o, sandığın açıldığını və açarların mənim əlimdə olduğunu başa düşmüşdü. Məndə belə bir fikir formalaşdı ki, nənəm hər beş dəqiqədən bir sandığın qıfıllarını yoxlayır. Sandığın qapağını qaldırıb içəri baxmaq, orda nəyin olduğunu görmək mənə nəsib olmadı. Sirr, elə sirr olaraq qaldı.

       Balaca Müslümün hər şeyə maraq və meyl gostərən uşaq olduğunu mən, kitabda bir neçə yerdə qeyd etmişəm. Lakin bunların hər biri öz-özlüyündə o qədər maraqlı və müxtəlifdi ki, onlardan yan keçmək qeyri-mümkündü. Nəzərə alsam ki, söhbət tanınmış bir ailədən, ondan da artıq tanınmış bir şəxsdən gedir, onda məsələnin maraq dairəsini anlamaq çətinlik yaratmaz. Odur ki, burda sandıq qədər maraqlı, eyni zamanda təhlükəli mini bir hekayə danışmaq yerinə düşər. Ancaq, bu dəfə Baydagül nənənin dolabı haqqında.

        “Nənəmin bir dolabı var idi. Nənəm onu da qıfılla bağlyırdı. Bu, məndə dolaba olan maraq və həvəsi daha da artırırdı. Düşünürdüm ki, görəsən nənəm orda nə gizlədir? Bir gün nənəm pəncərənin pərdələrini açmaq üçün kətilin üstünə çıxır və ordan yıxılaraq qolunu sındırır. Nənəmi xəstəxanaya yerləşdirmək lazım gəlir. “Fəaliyyət” göstərməyim üçün geniş meydan açılır. Dolabı açanda gördüm ki, orda əmimın vəzifəsinə görə ona verilən xidməti tapanca var. Onu götürmüyə və məktəbə gətirməyə bilməzdim. Sinifdə başladım partanın altından doldurulmuş silahla şagird yoldaşlarımı qorxutmağa…”, -deyərək, -Müslüm vurğulayırdı.

       Yuxarıda qeyd etdim ki, Müslümə babasından skripka ilə bərabər, həm də klarnet yadigar qalmışdı. Skripkanın taleyinə aydınlıq gətirsək də, klarnetlə bağlı məsələ hələ də açıq qalırdı.

       Görəsən klarnetlə nə baş verdi və ya klarnet harda qaldı? Skripkadan fərqli olaraq klarnetlə hər şey yaxşı sonluqla yekunlaşır, o salamat qalır.

Maraqlı, həm də çox gülməli hadisə Müslümün musiqi müəlliməsi ilə arasında baş verən kiçik hekayət olur. O, yazırdı: “Skripkadan fərqli olaraq klarnetin taleyi nisbətən yaxşı oldu. Onu məndən qoruya bildilər. Mənim babamın yolu ilə getməyimi royal müəyyən etdi. Mənə pedaqoq tutdular. Yadımdadı, onu Valentina Kupsova deyə çağırırdılar. Ondan daima araq iyi gəlirdi. Müəllimənin çantasında həmişə araq şüşəsi olurdu. Demək olar ki, müəllimə mənimlə poeziya dilində danışırdı:

       Müslümcik ! Baxın klavirçikini mənə gətir.

       Mən Baxın “dalınca” gedirdim. Müəllimə isə bu zaman bir balaca alkoqol qəbul edirdi. Deyə bilərəm ki, mən onu sevmirdim. Birincisi, ona görə ki, ondan araq iyi gəlirdi. İkincisi, müəllimə həmişə evə tələsirdi. Mən isə, gözləyirdim ki, nə vaxt o, mənə barmağımı hara qoymağı öyrədəcəkdi”.

       Musiqi məktəbində vokal sinifinin olmaması, royal üzrə evə dəvət olunan repetitorun spirtli içkiyə meyl göstərməsi Müslümün gələcəkdə bir musiqiçi kimi yetişməsinə əməllibaşlı sipər ola bilərdi. Ancaq, uşaqda musiqiyə olan həvəs və istedad onun gələcəyini müəyyən etməkdə böyük və mühüm rol oynamışdı.

       Müslüm yazırdı: “Bir dəfə ehtiyac ucbatından Kupsova xala otağı tərk etdi. Mən, butulkanı onun çantasından götürüb gizlətdim. O, qayıtdıqdan sonra həmişə oldugu kimi məni klavir dalınca göndərdi. Notu gətirdim və gördüm ki, Kupsovanın sifəti tamam dəyişib. Elə bil onun sifətini tərsinə çeviriblər. Özümü elə göstərdim ki, guya heç nədən xəbərim yoxdu. Royalın arxasında əyləşdim və çalışdım ki, heç nə büruzə verməyim. Əvvəlcə arxadan fısıltı eşitdim, sonra bütün gücü ilə atılan qələm barmaqlarıma batdı:

       Oğurlama! Oğurlama Müslümcik ! -deyərək, -Kupsova dilləndi. Bu, hərəkət mənim üçün, həm ağrılı oldu, həm də mənə toxundu. Başa düşdüm ki, istəyim alınmadı, odur ki, arağı qaytardım. Amma sonra Mura xalaya gileyləndim.”

       Müğənninin həyatında xoşa gələn, oxucunu özünə cəlb edən hadisə və məqamlar o qədər çoxdu ki, onları bir-biri ilə rabitəsiz vermək, sanki, ədviyyatsıatr şir Misal üçün 1963-cü ilə nəzər yetirək. Bu il, sözün həqiqi və məcazi mənaında, Müslüm üçün çox əhəmyyətli və düşərli il olmuşdu.

       Həmin ilin 26 mart və 10 noyabr tarixlərində müvafiq olaraq Kremlin “Qurultaylar sarayı”nda və Pyotr İliç Çaykovski adına Moskva Konsert Zalında keçirilən konsertlər müğənninin yaradıcılığında dönüş nöqtəsi olmuşdu. Onda SSRİ-nin paytaxtına Azərbaycanın ən yaxşı, ən nüfuzlu bədii kollektivləri, tanınmış musiqi xadimləri, həmçinin, gənc istedadlar təşrifurmuşdular buy. Sozsüz ki, Muslum də onların arasında olur. Alqış sədaları altında səhnəyə çıxan gənc müğənni Mefistofelin “ Faust ” əsərindən Hunonun kupletini, Üzeyir Hacıbəylinin “Koroğlu” operasından Həsən xanın ariyasını, həmçinin, “Ruslar müharibə istəyirmi?” mahnısını oxumusdu.

       Televiziya ilə birbaşa translyasiya olunan axırıncı konsertdə, Müslümün səhnəyə çıxışı ilə bağlı zalda nəyin baş verdiyini heç kim təsəvvürünə gəlaya bilə, an. O, “Buhenvald harayı” və Fiqaronun qısa lirik ariyasını o qədər gözəl, möhtəşəm ifa edir ki, dinləyicilər sarsıntı keçirirlər. İtaliyan dilində ifa olunan qısa lirik ariyadan sonra dinləyicilər ayaq üstə əl çalır və intonasiya ilə “bravo, bravo” deyə qışqırırlar. Lojada əyləşən SSRİ-nin Mədəniyyət naziri Y.A.Furtsova və İ.S. özlərindən asılı olmayaraq fasiləsiz əl çalır, müğənnini alqışlayırlar. Orkestrə rəhbərlik və dirijorluq edən Niyaziyə baxan Müslüm başı ilə təkrarlamağı işarə edir və o, kavatinonu yenidən, ancaq bu dəfə rus dilində oxuyur.

       Elə həmin il Moskvanın P.İ.Çaykovski adına Konsert Zalında Müslüm ilk solo konsert proqramı ilə çıxış edir. Artıq müğənni dinləyicilərə o qədər tanış idi ki, onun konsertinə bilet əldə etmək mümkün deyildi.

       Bakıya qayıtdıqdan sonra müğənni ansamblın solisti kimi musiqi kollektivləri ilə keçmiş ittifaqın müxtəlif şəhər və vilayətlərinə tez-tez qastrolə səfərləyrinə getməşlayę Onun əməkhaqqı ilə heç bir problemi yaşanmır. Getdikcə artan məşhurluq hər yerdə ansamblın uğur qazanmasını əvvəlcədən təmin edirdi. Alınan məvacib onun ailə problemlərini həll etmək üçün kifayət edirdi. Lakin başqa bir tərəfdən qastrol səfərləri ailə-məişət məsələsində ciddi çatışmazlıqlar, problemlər gundəmə gətirirdi. Hər şey yavaş-yavaş nəzarətdən, öz məcrasından çıxmağa başlayırdı:

       Müslüm xatirə kitabında yazırdı: “Ansambl ilə biz ittifaqın müxtəlif şəhərlərinə, hətta, kurortlara gedirdik. Hər yerdə müvəffəqiyyət bizi gozləyirdi. Qastrol səfərlərinin başgicəlləndirici uğuru məni ailə-məişət məsələlərindən uzaq salırdı. Artıq səfərlərdən evə qayıtmaq istəmirdim, ədəbli, əxlaqlı, nəzakətli ailə başçısı rolunda isə çıxış etməyə şəxsi xüsusiyyətim imkan vemirdi”.

       Söhbətin bu yerində reallıqdan çıxış edərək, Müslümün söylədiyi “…ədəbli, əxlaqlı, nəzakətli ailə başçısı rolunda çıxış etməyimə şəxsi xüsusiyyətim imkan vermirdi” fikrini, “ məşhurluq başımı xarab etmişdi, şəxsi iradəm isə bunun üçün yetərli deyildi” cümləsi ilə əvəzləyə bilərik. Fikrimcə, bu, daha dolğun və daha haqlı olardı.

       1963-cü ilin mart ayında mətbuat orqanlarının səhifələrində, Azərbaycandan gələn artistlərin möhtəşəm çıxışı haqqında “Sovet İttifaqı Teleqraf Agentliyi”nın (SİTA-nın) xüsusi informasiyası yerləşdirilir. Həmin informasiyada deyilirdi:

        “Ən böyük, -demək olar ki, -fövqəladə uğur Müslüm Maqomayevə qismət oldu. Onun təkrarolunmaz vokal keyfiyyətləri, parlaq texnikası bunları deməyə əsas verir. Əminliklə qeyd etmək olar ki, operaya çox istedadlı, qabiliyyətli, zəkalı gənc artist gəlir”.

       Həmin zaman mərkəzi mətbuat həmyerlimizin çıxışına çox fəal və effektiv reaksiya gostərirdi. Maraqlı idi ki, böyük həvəs, coşqu və fərəhlə müğənninin ifasını təhlil edən “Qurultaylar Sarayı”nın biletsatanları konsert proqramlarının üzərinə öz “fikir, rəy və resenziya”larını bu cür yazırdılar:

        “Biz biletsatanlar möhtəşəm zalda sizin uğurunuza, tamaşaçıların sevinc və fərəhinə çox sevinirik və şadlanırıq. Ümid edirik ki, sizin və sizin Fiqaronun səsini bir də bizim səhnədə eşidəcəyik. Böyük gəmiyə-böyük ugurlar”.

       Bununla da, Moskvada keçirilən Azərbaycan dekadasına, sözün böyük və həqiqi mənasında, yaxşı və iri bir əla yazmaq və ya nöqtə qoymaq olardı. Lakin bunun Müslümə heç bir dəxli yox idi. Çünki müğənninin zəfər yolu indən sonra başlayırdı. Bu cür, əks-sədadan, təəssüratdan sonra paytaxt Moskvanın Müslümü Azərbaycana buraxacağı bir o qədər real görünmürdü. Çünki Maqomayev artıq Moskvanı, moskvalıları, daha doğrusu, Kremli öz ecazkar səsi ilə məftun etmişdi. Məhz, dekadadan sonra ona ilk və davamlı təkliflər gəlməyə başladı.

       Bundan sonra həyat öz axarı ilə gedir, müğənni tez-tez nəyi isə birinci etməli olur: SSRİ-də yeganə və məşhur olan “Melodiya” firmasının studiyasında simfonik orkestrin müşayiəti ilə opera ariyaları yazılmağa başlayır. Həmişə oldugu kimi orkestrə mayestro Niyazi rəhbərlik edirdi. İlk dəfə olaraq səs rejissoru V.Babuşkinin nəzarəti ilə rəqəmsal yazı metodu həyata keçirilir.

       Artıq həmin ilin payızında, daha dəqiq demiş olsaq, noyabr ayının 10-da çoxsaylı Müslüm sevərlər Moskva filarmoniyasına axışırlar. Müğənniyə yalnız sonra məlum olur ki, onun konsertinə baxmaq istəyənlərin sayı həddindən çox olduğu üçün pərəstişkarlar vestibülün giriş qapısını yerindənıxartmlar. Tamaşaçıların çox olduğunu Müslüm səhnədə mahnı oxuyarkən hiss edir. O, görür ki, zalda anşlaqdır , keçidlər doludu , musiqisevərlər ayaq üstə onu dinləyir və alqışlayırlar. Bundan böyük zövq alan müğənni belə bir anşlağın olacağını, təsəvvürünə, belə, gətirə bilməzdi.

       Bu məqamda, tarixi bir faktı qeyd etməsəm Müslümün ruhu məni bağışlamaz. Konsertin proqramında Bax, Gendel, Motsart, Rossini, Şubert, Çaykovski, Raxmaninovun və Hacıbəylinin cəmisi 16 əsəri oxunmalı idi. Ancaq müğənni onların sayını 23-ə qədər qaldıra bilir. Əgər belə demək mümkünsə, Müslümün çox sevdiyi fantastika janrı, məhz səhnədə öz real təzahürünü tapır. Bu, fikiri söyləməklə, yanlışlığa yol vermiş olmaram, əksinə, həqiqəti təsdiq edərəm. Hələ bunlar azmış kimi müğənni nəzərdə tutulmayan üçüncü hissədə, italiyan və müasir estrada mahnıları ifa etməyə başlayır. Baxmayaraq ki, texniki xidmət səhnənin işıqlarını söndürmüşdü, ancaq pərəstişkarlardan ibarət böyük kütlə, avantüra zalı tərk etmək istəmirdi. Bax, elə bu zaman Müslüm royalın arxasında əyləşir və estrada başlayır: “Come prima”, “Guarda che Luna”, tvist, Andriano Çelentano, “İyirmi dörd min öpüş” və s. mahnılar bir-birini əvəz edir.

       Bu, konsert, həm də Müslüm üçün bir “vizit vəsiqəsi” rolunu oynayır. O, sonrakı konsertlərini, məhz bu, formada qurur: klassik əsərlər və estrada mahnıları… Onun təşəbbüsü ilə simfonik orkestrə gitara, zərb alətləri və bas əlavə olunur. Bununla da simfonik orkestr, estrada-simfonik orkestrinə çevrilir. Öz tələbkarlığı ilə seçilən K.İ.Şuljenko Müslümlə bağlı xatirələrində yazırdı:

        “Necə ki, Müslüm Maqomayev zühur edib, bir hadisə oldu. O, bir baş bütün gənclərdən yüksəkdə dururdu. O, dəlicəsinə hamının xoşuna gəlirdi”.

       Elə həmin gün Müslüm hiss etdi ki, artıq şübhələr arxada qalıbdı və o, heç vaxt gənclik ürəksizliyinə, ağciyərliyinə, cəsarətsizliyinə, inamsıyazlığcana qayıdmayacaqdır. Müğənni üçün uğurlu hesab olunan 1963-cü ilin sonunda onu Mirzə Fətəli Axundzadə adına Azərbaycan Dövlət Opera və Ballet teatrına soloist kimi qəbul edirlər. Eyni zamanda, Müslüm estrada konsert proqramları ilə müxtəlif şəhərlərin konsert salonlarında çıxışlar etməyə başlayır.

       Bəstəkar, pianoçu, müğənninin zəhmətsevər olması onun həyatının əsas mənası, əsas qayəsi olur. O, hər şeyi yaxşı, yalnız yaxşı yerinə yetirməyi xoşlayırdı. Yarım əsrlik səhnə həyatında Maqomayev opera, estrada, müzikl, kino, tamaşa, birsözlə, incəsənətin hansı yerində olmasından asılı olmayaraq bir amala, bir məsləkə xidmət göstərirdi tamaşaçını aldatmamağa və bununla da onu sevənlərə xalis sənət nümayiş etdirməyə. Bütün bunlar səhnə arxası və ya səhnəyə qədər sərf olunan zaman kəsiyi idi və böyük zəhmət hesabına başa gəlirdi.

       Onun violonçelist-professor Anşeloviç ilə keçirdiyi saatlar, ondan aldığı dərs, dəyərli məsləhət və tövsiyyələr hədər getmədi. Əmək və zəhmət, üstəgəl istedad və zəka, üstəgəl peşəkarlıq və pedaqoqluq, üstəgəl böyük və mərhəmətli ürək… Sadaladığım bu müsbət və yüksək keyfiyyətlər Müslümlə professor Vladimir Sezaryeviç Anşeloviçdə birləşirdi, vəhdət təşkil edirdi və gələcək intibaha yeni yol açırdı. O, yazırdı: “Mən vokalın əsası hesab olunan texniki ilməyin öhdəsindən gəlməyi öyrəndim. “Viktoriya” romansında vokalın etüd və qammasını olduqca təmiz oxudum. Vladimir Sezaryeviçin məşğələlərində aldığım təcrübə məqamında, sonralar “Seviliya bərbəri” operasında Fiqaro partiyasının üzərində işləyəndə gördüm ki, qamma və başqa bər -bəzəklər, saysız-hesabsız, həmçinin, kifayət qədər çoxdu. Müəllimimdən aldığım məsləhət əməlli-başlı işimə yaradı. İtaliyada təcrübə keçdikdən sonra Nazim Rzayevin rəhbərliyi altında Azərbaycan Dövlət Kamera orkestri ilə XVI-XVIII əsr bəstəkarlarının qədim mahnılarıɱna bütövazr ırdık (val, lördıd )

       Lakin, bu cür məktəb bütün həyat boyu bəs etmir: əgər bir ay məşğul olmasan, hamısını yenidən başlamaq lazım gəlir. Mən istəyərdim ki, xəyalən yox, həqiqətən bu, çox gozəl, qəribə, ziyalı insanı ürəkdən qucaqlaylm. Deyilənlərə rəğmən o, oğlu ilə birlikdə İsrailə köçübdü. Mən, onu son dəfə görəndə Vladimir Sezaryeviç ailəsi ilə getməyə hazırlaşırdı”.

       Müğənninin “Xatirələr məndə yaşayır” (“Живут во мне вспоминания”) kitabından gətirdiyim iqtibaslar bir daha sübut etdi ki, əmək, zəhmət, vaxt sərf etmədən, alın təri silmədən, zəka işlətmədən keyfiyyətli nəyə isə nail olmaq mümkün deyil, hətta, sən Müslüm Maqomayev olsan, belə…

       Müslümün həyatı əvvəldən-axıra qədər həmişə müxtəlif cəlbedici epizodlarla zəngin olubdu. Maraqlı bir hadisə o, məktəbdə oxuyanda baş verir. Mahnı oxumaq onun diqqətini o qədər cəlb edir ki, başqa fənlər tamamilə yaddan çıxır. Bunun məntiqi nəticəsi olaraq yeddinci sinifdə, ikinci il oxumaq təhlükəsi yaranır. Vəziyyətin acınacaqlı olduğunu görən gənc özünü itirmir və çıxış yolunu məktəb direktoru Tahir Atakişiyevin yanına getməkdə görür. Məktəb direktoru Tahir müəllim Rauf Atakişiyevin qardaşı idi. Rauf Atakişiyev ilə Müslüm Maqomayev Susanna Arkadiyevnanın yanında musiqi ilə mə şğul olarkən tanış olmuşdular. Müslüm və Rauf sərbəst, boş asudə vaxtlarını birlikdə musiqi ifa etməklə keçirirdilər. Tahir Atakişiyevin yanına gələn Müslüm ona müraciət edərək deyir: “Mən musiqi məktəbinə keçmək istəyirəm. Orda mən sevimli oxumağımla məşğul olacam. Heç kim məni riyaziyyatla məşğul olmağa məcbur etməyəcəkdi, çünki o ( riyaziyyat : -C.P.) mənim beynimi “zibilləyir”.

       Gəncin öz fikirində israrlı olduğunu görən məktəb direktor heç bir problem yaratmır və Müslümün musiqi məktəbinə keçməsinə razılıq verir və deyir:

       -“Əgər alınmasa, qayıdarsan…”

       Bundan xəbər tutan Müslümün dostu Rauf Atakişiyev onu məzəmmət edir və deyir:

        “Bu cur seçmə məktəbi atmaq olar. Mən istərdim ki, sən gələcəkdə ali təhsil alasan, böyük musiqiçi olasan…”

       Raufun sözündə böyük bir reallıq, bir məntiq, bir həqiqət var idi. Doğrudan da bu, məktəbi qurtaranlar gələcəkdə yaxşı musiqiçi olurdular. Çünki Müslümün oxuduğu məktəb, sözün həqiqi mənasında, Bakıda sayılıb-seçilən seçmə musiqi-orta məktəbi hesab olunurdu. Bu, məktəbə xüsusi istedadı olmayanları qəbul etmirdilər .

       Bu, barədə Müslüm yazırdı: “Bakı Konservatoriyasının nəzdində ki, musiqi məktəbi seçmə məktəb idi. Seçmə o mənada ki, bura istedadı, qabiliyyəti olan uşaqları qəbul edirdilər. Valideyinlərin hansı yüksək vəzifəni tutması burda keçərli deyildi. Seçim meyarı bir idi-təbii istedad. Qabiliyyətsiz, bacarıqsız olanları, hətta, tanışlıq və başqa qeyri-müəyyən yollarla, belə, bu, musiqi məktəbinə qəbul etmirdilər. Məhz, buna görə də bizim məktəbi qutaranların çoxu yaxşı musiqiçi olurdular. Məktəb Bakı şəhəri kimi beynəlmilər idi: onda biz milli müxtəlifliyin nə oldugunu bilmirdik. Heç vaxt təşviş, həyəcan, iztirab keçirmirdik, çünki Azərbaycanın paytaxtı Bakıda Azərbaycan dilini bilmək mütləq hesab olunmurdu. İstəyirsən-öyrən, istəmirsən-öyrənmə. Bizim ailədə rus dilində danışırdılar. Ona görə yox ki, mən doğma ana dilini zəif bilirdim…

       Xeyr! Əsla yox…

       Nənəm Baydagül tatar, Camal əmimin həyat yoldaşı Mariya İvanovna isə etnik tərkibinə görə polyak idi. Əmim Azərbaycan dilində kifayət qədər yaxşı danışırdı, ancaq ədəbi Azərbaycan dilində hərdən ilişirdi…”.

       Müslümün yeni məktəbdə aldığı bilik gənc oğlanın konservatoriyaya daxil olmasına kifayət edir. Beləliklə, Müslüm ali musiqi təhsili almağa nail olur və bununla da dostu Rauf Atakişiyevə verdiyi sözü yerinə yetirir.

       Müğənninin uşaqlıq illərini nəzərdən keçirəndə görürəm ki, onun üçün bu zaman kəsiyi çox maraqlı, keşməkeşli və yadda qalan olubdu. O, heç vaxt bir yerdə oturmağı, sakit durmağı xoşlamayıbdı. Adətən belə uşaqlar haqqında deyirlər: “bulaq kimi qaynayır” və ya “od parçasıdı”. Mən, qiyabi şahidi oldum ki, babasından yadigar qalan musiqi alətləri, həmçinin, evdə olan elektrik məişət avadanlıqları ilə Müslüm necə davranır, nənəsinecıl toxan ılə

       Digər bir tərəfdən isə bu, diribaşlıq uşağın gözünun “açıqlığından”, çevik olmasından xəbər verirdi və çox yaxşı əlamət hesab olunurdu. Ən azından, mən bunu Müslümün problemləri özü həll etmək qabiliyyətinə malik olmasında, riyaziyyat fənnindən qaçaraq başqa məktəbə keçməsində gördüm. Qətiyyətli, bacarıqlı və işini yaxşı bilən Müslüm riyaziyyatdan yaxa qurtara bilmir. Əmisi Cəmaləddin onun riyaziyyatla məşğul olması üçün evə repititor dəvət etməli olur. Lakin bu, heç nəyi dəyişmir, atalar məsəlində olduğu kimi: “dəyirman öz işindədi, çaqçaq baş ağrıdır”.

       O, xatirələrində yazırdı: “Çoxda böyük səylə çalışmırdım. Məktəbli masası arxasında oturmaq mənim üçün biz üstündə oturmağa bərabər idi. Musiqi ilə məşğul olmaq tamam ilə başqa idi, çünki bu mənim xoşuma gəlirdi… Lakin riyaziyyat, bütün bu, formulalar, məchul və mötərzələr, ümumiyyətlə, nə isə oxumağa dözümüm, səbirim yox idi. İş o yerə çatmışdı ki, ümumtəhsil fənlər üzrə mənim üçün evə repetitor dəvət edirdilər. Onlardan biri riyaziyyatçı, yaxşı yadımdadı… Əla oğlan idi, eynəkli-ağıllı. O, mənə cəbrdən, ancaq mənim başımda öz düşüncələrim: musiqi və gəzmək dolanırdı. Bir qapıya oynamaq nəhayət riyaziyyat müəllimini bezdirdi.”

       Müslümün səhlənkarlığı, riyaziyyat fənninə olan soyuq və laqeyid münasibət sonda riyaziyyat müəllimini dilə gətirir. Artıq hər şeyin mənasız olduğunu görən riyaziyyat müəllim Müsümə deyir: “Səndən heç vaxt riyaziyyatçı olmayacaq. Ona görə yox ki, sən kütsən, zəifsən. Sadəcə olaraq sən bununla heç zaman məşğul olmayacaqsan. Dəqiq elmlər sənin beyninə girmir. Lakin sən istəsən bunu edə bilərsən. Ancaq sən bunu istəmirsən. Buna görə də, gəl musiqi haqqında danışaq.”

       Riyaziyyat müəllimi ilə aralarında olan söhbəti Müslüm belə xatırlayırdi:

“Biz saatlarla musiqi haqqInda danışırdıq. Mura xala görürdü ki, biz uzun müddət bir yerdə otururuq, ona görə də məni əmimə tərifləyərək deyirdi:

       Bax, ciddi-cəhd, səy göstərir!”

       Bütün zamanlarda, hər bir məktəbdə, pedaqoqlar arasında şagirdlərə doğma, yaxın münasibət bəsləyən, peşəsini mükəmməl bilən müəllimlərlə bərabər, həm də peşəsinə laqeyid və soyuq yanaşan müəllimlər olubdu. Bu, yoxlanılmış təcrübəni hər bir şagirdin təhsil aldığı məktəbə şamil etmək olar. Ona görə də, şagirdlər arasında fənn müəllimlərini doğma və ya ögey, yaxın və ya uzaq, bilikli və ya biliksiz, pis və ya yaxşı bu kimi müxtəbulif kateqoriyüalara brlürd. Burda, bir məqamı xüsusilə vurğulamaq lazımdı, ola bilməz ki, bir müəllim hamı üçün yaxşı və ya pis olsun. Sözsüz ki, bu məsələyə hər kəs öz fərdi və şəxsi münasibətlər bucağından yanaşmalıdı. Məhz, bu nöqteyi-nəzərdən Müslümün təhsil aldığı məktəb, həmçinin, pedaqoq kollektivi istisna təşkil edə bilməzdi.

       Müslüm yazırdı: “Biz məktəbdə müəllimlərimiz həddən artıq ağıllı, ciddi, ürək sıxan, heç nədən razı olmayan, “təlxək, oyunbaz, məsxərəçi” və sair bu kimi dərəcələrə bölürdük. Bizdə, Arkadi Lvoviç adlı çox güclü, heyran doğuran bir müəllim var idi. O, bizə çoğrafiya və ingilis dilindən dərs deyirdi. Arkadi Lvovic deyirdi:

       Avropanın bütün ölkələrini say! Tez!

       Onun özü ingilis dilində çox yaxşı danışırdı. Çox sonralar mən müəllimimi vəfatından bir qədər öncə gördüm. Arkadi Lvoviç çoxdan təqaüddə idi, Leninqradda (Sankt -Peterburqda: -C.P.) yaşayırdı. Mən, şəhərə konsert proqramı ilə qastrola gəlmişdim, həmin zaman “Böyük teatr” Leninqradda səfərdə idi. Yadımdadı, mən restoranda şam yeməyi təşkil etdim, “Böyük teatr”ın bir neçə solistini və Arkadi Lvoviçi dəvət etdim. Şam yeməyi əla keçdi, çox yaxşı alındı…

       Başqa bir yaxşı pedaqoq isə Aron İzrailoviç idi. O, bizə musiqi savadı fənnindən dərs deyirdi. Ömrümün sonuna kimi bir məqamı heç vaxt yaddan çığartmayacam. Musiqi savadı haqqında hələ heç nə bilmirdik o, isə bizə deyirdi:

       Mən sizə deməyəcəm salam, uşaqlar! Əyləşin! Siz də mənə cavab olaraq deməyin: Salam, Aron İzrailoviç! Mən sizə deyəcəm:

       -Si-mi-lya-re-sol-do-fa . Siz isə mənə cavab verəcəksiniz Fa-do-sol-re-lya-mi-si.

       Bununla da biz həmişəlik yadda saxladıq ki, notun üzərində hansı diyes olmalıdı. Bizdə “oyunbaz, məsxərəçi, təlxək” qrupuna botanika müəlliməsi Yekaterina Minayevna daxil edilmişdi. Onun hərəkətlərində, sanki, qeyri-adilik var idi. Bu, müəllimənin mənə qarşı meyl gostərməsi hiss olunurdu. O, daima nəyi isə mənə irad tuturdu:

       -Maqomayev, sən nə edirsən?

       -Heç nə.

       -Nə lazımdı, onu elə!

       Nəyin lazım olduğunu və necə etməyi isə mən anlamırdım. On üç yaşım olanda mənim bığlarım çıxmağa başladı. Bir dəfə müəllimə mənə dedi:

       -Maqomayev niyə sənin bığların çıxmağa başlayıb?

       Bu, yaşlı qadının tamamilə azyaşlı oğlandan bunu soruşması mənim üçün qaranlıq qalırdı. Əlbəttə, mən qısa cavab verərək dedim: